Zenon Guldon, Lech Stępkowski
"Pińczów i jego szkoły w dziejach",
pod red. Jerzego Wyrozumskiego,
Warszawa-Kraków 1979 : [recenzja]
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 13, 485-487
PIŃ C ZÓ W I JE G O SZK OŁY W D Z IE JA C H , p ra c a zbiorow a pod re d a k c ją J e rzego W yrozum skiego, „Z eszyty N au k o w e U n iw e rsy te tu Jag iello ń sk ie g o ”, P r a ce H istoryczne, z. 62, W arszaw a—K ra ków 1979, ss. 340.
O m aw ian a p rac a dzieli się n a trz y zasadnicze części, z k tó ry c h pierw sza pośw ięcona jest dziejom m iasta, d ru g a om aw ia h isto rię szkolnictw a pińczow - skiego, n ato m ia st w trze cie j zam ieszczo no k ilk a in te re su ją c y c h w sp o m n ień piń- czow ian.
Część p ierw szą om aw ian ej książki o tw ie ra zarys dziejów m ia sta do końca X V III w. p ióra J a n a M a ria n a M ałeckie go, o p a rty na dość b o g atej bazie źró d ło w ej i w yczerpująco w y k o rz y sta n ej lite ra tu r z e przed m io tu (s. 11—42). O kres najw iększego ro zk w itu P ińczow a n a s tą pił w X V I i pierw szej połow ie X V II w., kiedy to m iasto zapisało się n a trw a łe w d ziejach ogólnopolskich, już u w spół czesnych zyskując m iano sa rm a ck ich A ten. W ścisłym zw iązku z p o lity k ą m iejsk ą w łaścicieli i rozw ojem re fo rm a cji p ozostaw ał fa k t licznego osiedlania się n a te re n ie P ińczow a p rzed staw icieli różnych g ru p etnicznych: N iem ców , W ło chów, Żydów , a zw łaszcza Szkotów i A nglików . Tych o sta tn ic h sp o ty k am y dość często n a ja rm a rk a c h gdańskich, lw ow skich, rzeszow skich, k rak o w sk ic h czy n a w e t w rocław skich J. W ydany
osta-1 Zob. np.: M. B ałab an Żydzi lwowscy na przełom ie X V I i X V II w ieku, L w ó w 1906, s. 370; Akta radzieckie rzeszowskie 1591—1634, w yd. A. P rzyb oś, W rocław 1957, nr 187—192;
Regesty dokum entów z M etryki K oronnej
tn io przez nas re je s tr S zkotów i A ngli ków w K oronie z 1651 r. nie pozw ala n ie ste ty n a ścisłe oszacow anie w ielko ści kolonii szkockiej w Pińczowie. P o d a te k zb ieran y w ted y w całej K oronie od byłych p oddanych k ró la angielskiego opłaciły tu dw ie rodziny, w ty m je d na d e k la ru ją c a się być zubożałą, a jeden kupiec szkocki z P ińczow a uchw ycony został w e Lw ow ie, gdzie b aw ił p ra w d o podobnie w celach h a n d lo w y c h 2. A utor zam ieszcza sporo danych o osadnictw ie żydow skim w P ińczow ie, otaczanym opieką przez w łaścicieli m iasta. F a k t te n w połączeniu z dan y m i o sporej li czebności i ak ty w n o ści g ru p y szkockiej i an g ielsk iej p o tw ie rd z a hipotezę o d u żej roli, ja k ą sp ełn iał w życiu m iasta handel.
P rzełom w rozw oju P ińczow a sta n o w iły w o jn y z połow y X V II w., niew iele je d n ak m ożna pow iedzieć o rozm iarach zniszczeń w o jen n y ch i ich trw ało śc i oraz o tem p ie i k ie ru n k a c h odbudow y gospo d a rk i osady w d ru g iej połow ie X V II w. S k ąd in ą d w iadom o jest o em ig racji piń- czow ian w czasie n a ja z d u szwedzkiego na Ś lą s k s. Zgodzić się je d n ak trzeb a
i Sigillat do historii Żydów w Polsce (1660—
1668), w yd . J. M o rgen sztern , „ B iu le ty n Ży d o w sk ie g o In sty tu tu H isto ry czn eg o ” , nr 67, 1968, nr 232; Wiadomości do dziejów polskich z A rchiw um Prow incji Szląsklej, w yd. A. M osbach, W rocław 1860, s. 289 i szereg in n y ch .
* Z. G uidon, L. S tę p k o w sk i Szkoci l A n glicy w K oronie w połowie X V II w., „K ie le c k ie Stu d ia H isto r y c z n e ” , K ie lc e 1977, s. 56 i 61.
5
Wiadomości do dziejów polskich..., s. 339, g d z ie m ow a je s t o sc h r o n ie n iu się w S k o-486 Recenzje i om ów ienia
z A utorem , że Pińczów nie b ył po w o j n ach zbytnio w y lu d n io n y — w 1674 r. pogłów ne w m ieście opłaciło 1275 osób (s. 36). U w zględniając fa k t, że od po- głów nego zw olnione b yły dzieci do la t 10 oraz sta rc y i żebracy, a ta k ż e biorąc pod uw agę, iż część p o d atn ik ó w u chyliła się od o p ła ty w ym ienionego p o d atk u , liczbę m ieszkańców m ia sta szacow ać m ożna na około 2500 osób. O szybkim tem pie odbudow y gospodarczej w d r u giej połow ie X V II w. może św iadczyć fa k t w zro stu liczby p rz y stę p u ją cy c h do kom u n ii w ielk an o cn ej z 3126 osób w 1664 r. do około 7370 osób w całej p a ra fii pińczow skiej w 1699 r . 4
W d ru g iej połow ie X V III w. w P iń czowie w edług spisu diecezji k ra k o w skiej z 1787 r. zam ieszkiw ało 3105 o s ó b 5, co sta w ia go po K rakow ie, K azim ierzu koło K ra k o w a i L u b lin ie w rzędzie n a j w iększych m iast M ałopolski Z achodniej (s. 40). Na szczególną uw agę zasłu g u ją inne dane źródłow e, dotyczące ludności żydow skiej. K ah a ł pińczow ski w 1748 r. m iał liczyć p raw ie 5000 Żydów , w 1765 r. — 2862 osoby i w reszcie w 1787 r. — 1897 o s ó b e. D ane te w y m ag a ją je d n ak szczególnej k ry ty k i.
O bszerne in fo rm ac je o stan ie m ia sta w drugiej połow ie X V III w. z a w ierają nie w y korzystane przez A u to ra in w e n ta rze k lucza pińczow skiego z 17697 i 1798 r . 8 S tan zabudow y m ieszkaniow ej P iń
czow a w 1769 r. zaw iera poniższe z e s ta w ienie.
cz o w ie 12 m ieszczan i 3 d u ch o w n y ch z P iń czow a.
4 E. W iśn iow sk i Prepozytura wiślicka do schyłku X V III w. Materiały do struktury organizacyjnej, L u b lin 1976, r. 64.
5 Spis ludności diecezji krakow skiej z r. 1787, w y d . J. K leczy ń sk i, „ A rch iw u m K om isji H isto ry czn ej” , t. VII, 1894, s. 323. O statnio sp is te n p o w tó r n ie z o sta ł w y d a n y przez B. K um ora: Spis ludności diecezji krakow skiej prymasa Michała Jerzego Poniatowskie go z 1787 r., „A rch iw a, B ib lio te k i i M uzea K o śc ie ln e ” , t. X X X V —X X X V II, 1978, S. 255— 283, 349—369, 361—400.
• E. W iśn io w sk i, op. Cit., s. 66.
7
Inw entarz Pińczowa z 1769 r., w yd . R. G uidon, K ie lc e 1974.8 W o jew ó d zk ie A rch iw u m P a ń stw o w e w K ielca ch , A rch iw u m O rd yn acji M y szk o w sk ich , sy g n . 484. U lica D o m y k a to lic k ie D o m y ż y d o w sk ie P u ste p la c e R ynek 17 19 1 K rak ow sk a — 22 2 M łyńska 23 10 7 P a łęck a 10 — ■ 14 Z aratuszna 5 — — J ęd rzejo w sk a 10 — 24 N o w y Ś w ia t 19 —’ 36 Ptasza 19 — 9 Zam kow a 14 — 10 3 u lice za r y n k o w e 3 71 — M irów 74 33 — Razem 194 155 103
W m ieście istn iało w ted y 6 cechów rzem ieślniczych, a m ianow icie: szyn-kow ny (stolarze, bed n arze, pow roźnicy, ry m arze , k ram a rz e, siodlarze, ste lm a chow ie, garn c arze, szk larze i g rzebie- niarze), k u śn ie rsk i, tk a c k i (knapski), kow alsk i ze ślu sarza m i oraz k raw ieck i z su k ien n ik am i. In w e n ta rz pośw iadcza też sporą rolę, ja k ą w dalszym ciągu w życiu osady o d g ry w ał han d el. Dochody z tego ty tu łu sta n o w ią obok czynszów z dom ów i placów n ajp o w ażn iejszą część zysków w łaścicieli m iasta. Szereg w zm ia nek p o tw ie rd z a ożyw iony h an d e l żela zem, solą i w inem . W h a n d lu ty m do k ła d n ie o k reślo n e b yły k o m p e ten c je lu d ności k ato lic k iej i żydow skiej. N iew iel kie, a w k ażdym razie nie n a jw a ż n ie j sze znaczenie m iało w ted y k a m ie n ia r stw o. D zierżaw a „gór k am ien n y c h ” p rzy nosiła zaledw ie 130 złp ®.
W sum ie o p rac o w a n y przez M ałec kiego rozdział znacznie poszerza naszą w iedzę o d ziejach m iasta, u k az u ją c je na szerokim tle porów naw czym .
G orzej n a to m ia st p rz e d sta w ia ją się opracow ane przez J a n a N aum iuka, F ra n ciszkę Je z ie rsk ą i M aksym iliana O parę rozdziały o m aw iające dzieje m ia sta w
Recenzje i om ówie nia 487
X IX —X X w. (s. 43—65). A u to rzy p r a k ty c zn ie nie w y k o rz y sta li tu bogatego m a te r ia łu arch iw aln eg o oraz w n ie w y sta rc z a ją c y m zakresie d ru k o w a n y m a t e r i a ł statystyczny. O d ziejach m ia sta w p ie rw sz e j połow ie X IX w. szereg in fo r m a c ji z n a jd u je m y w o sta tn io w y d an ej p r a c y S tan isław a M a rc in k o w sk ie g o 10. L,apsusem jest p o tra k to w a n ie w ydanego w la ta c h 1604— 1613 W i z e r u n k u łaźnie
pnńczowskiej (s. 24—25) jako ak tu aln e g o
d la X IX w. (s. 45).
Część pośw ięconą dziejom szkół piń- czow skich o tw ie ra ją rozdziały opraco w a n e przez H en ry k a B arycza i L eszka K ajd u k ie w ic z a (s. 69—160). S tan o w ią one p r z e d ru k , w jed n y m p rz y p a d k u rozsze rz o n y i uzupełniony, w cześniej o p u b lik o w a n y c h a rty k u łó w 11. P ozostałe rozdziały z a w ie ra ją sporo now ego m a te ria łu o h i s to r ii gim n azju m pińczow skiego w X X w . (s. 161—264). Isto tn ą w arto ść źródło w ą m a ją zam ieszczone na k ońcu p racy w sp o m n ie n ia (s. 267—336).
P od su m o w u jąc pow yższe stw ierdzić m ożna, że om aw iana p ra c a poszerza znacznie naszą w iedzę o sta n ie m iasta i szkół pińczow skich w ok resie p rze d ro zbiorow ym . D alszych b a d a ń w ym aga n a to m ia s t h isto ria m ia sta w X IX —X X w ., p rze d staw io n a w sposób fra g m e n ta ry czn y .
Zenon G uidon, Lech S tępkow ski
10 S. M arcin k ow ski Miasta K ielecczyzny. Przem iany społeczno-gospodarcze 1815—1869,
W arszaw a—K raków 1980.
11 H. B arycz W najstarszym ośrodku szkol nym róźnowierstwa polskiego (Powstanie, wzrost i upadek gim nazjum w Pińczowie),
[w:] P race z dziejów Polski feu da ln ej ofiaro w ane Romanowi G ródeckiem u w 70 rocznicą urodzin, W arszaw a 1960, s. 381—400; L. H ajdu- k ie w ic z Szkoły pińczowskie w latach 1586— 1914, „ P rzegląd H isto r y c z n o -O św ia to w y ” , R. II, 1959, nr 2, S. 95—149.
IŁŻA. M ON OGRAFIA RO ZW O JU S P O ŁECZN O -G O SPOD A RC ZEG O M IASTA, p ra c a zbiorow a pod re d a k c ją Józefa S zym ańskiego i S tefan a W itkow skiego, „B iuletyn K w a rta ln y R adom skiego T o w arz y stw a N aukow ego”, t. XVI, z. 3, R adom 1979, ss. 80.
W yniki dotychczasow ych b ad a ń n ad d ziejam i Iłży podsum ow ane były w p o p u la rn e j b roszurze M. B orkow skiego i S. W ysockiego, w y d an e j w 1937 r . 1 Z p rac pow ojennych isto tn e znaczenie m ają: ro zp raw a J. T yłki, stan o w iąca m o n o g ra fię geograficzno-gospodarczą m ia s ta 2 o raz zbiorow e stu d iu m h isto ry c zn o -u rb a - n istyczne I ł ż y 8. O m aw iana p ra c a s ta now i pierw szą próbę naukow ego ujęcia dziejów Iłży. D odajm y p róbę niezw ykle a m b itn ą , gdyż spojrzenie n a dzieje o sa dy o c h a ra k te rz e m iejsk im z w ielu p u n k tó w w idzenia, ja k ie n arz u ca ujęcie m onograficzne, przy b ra k u w cześniej szych b ad a ń szczegółowych w y d aje się tru d n e . T rzeb a też zw rócić uw agę czy te ln ik a na jeszcze jedną okoliczność to w arzyszącą p o w stan iu tego opracow ania: jest ono re z u lta te m w sp ó łp racy p rac o w ników n a u k i oraz am ato ró w , m iłośników dziejów i zabytków Iłży. S tąd nasza ocena op raco w an ia dziejów Iłży może stanow ić przyczynek do trw a ją c e j ciągle d y sk u sji n ad p ra k ty c z n ą re a liza cją idei regionalizm u 4.
M onografia Iłży jest dziełem ośm iu au to ró w i sk ła d a się z siedm iu rozdzia łów. W pierw szym J. B a rto sik p rz e d sta w ia środow isko geograficzne Iłży
1 M. B o r k o w sk i, s. W ysocki, Iłża, Stara chow ice 1937.
2 J. T y lk o Iłża, [w:] studia geograficzne nad aktywizacją małych miast, W arszaw a 1957, s. 63—113.
* Iłża. Studium historyczno-urbanistyczne
do planu zagospodarowania miasta, oprać. T. L alik , W. K a lin o w sk i i K. K ow alsk a, W ar szaw a 1958 (m a szy n o p is w PKZ W arszaw a). * Szerzej zob. J. T op olski Badania nad dziejam i miast w Polsce, „S tu d ia i M ateriały do D zie jó w W ielk o p o lsk i i P o m o rza ”, t. VI, 1966, z. 11, s. 5—24.
