Prawo rzymskie Kontrakty literalne i werbalne

Prawo rzymskie Kontrakty literalne i werbalne

Zakład Prawa Rzymskiego

Wydział Prawa Administracji i Ekonomii

Uniwersytet Wrocławski

Kontrakty werbalne

• Kontrakty te zawierano poprzez użycie ściśle określonych słów w odpowiednich sytuacjach.

• Tworzyły zobowiązania o charakterze jednostronnym chronione powództwami stricti iuris.

• Dotis dictio – uroczyste przyrzeczenie ustanowienia posagu, którego dokonywała kobieta (sui iuris), jej pater familias lub jej dłużnika w trakcie którego obecny był przyszły mąż. Wyszło z użycia w okresie późnego cesarstwa, gdy nieformalnemu przyrzeczeniu posagu przyznano pełną zaskarżalność.

• Iuriurandum liberti – przyrzeczenie dokonywane

przez byłego niewolnika zaraz po wyzwoleniu

wobec byłego właściciela, które zobowiązywało

go do świadczenia usług w ramach stosunku

patronatu

Stypulacja

Stypulacja stanowiła przyrzeczenie spełnienia przez dłużnika świadczenia na rzecz wierzyciela

• Początkowo przedmiotem świadczenia mogła być suma pieniędzy, z czasem określona rzecz (certa res), w końcu także świadczenia polegające na działaniu lub zaniechaniu

• Alteri stipulari nemo potest (z wyjątkiem niewolników oraz osób alieni iuris)

• Jest to jeden z najstarszy kontraktów rzymskich, o enigmatycznych początkach sięgających czasów sprzed Ustawy XII Tablic

• Law of Contract(s) ? (Alan Watson, The

Evolution of Law) – czy Rzymianie posiadali

teorię kontraktu

• Specyfika rzymskiej stypulacji: generalny sposób zobowiązywania się wobec wąsko zakreślonych sposobów zastosowania pozostałych kontraktów

• Obszerny przedmiot działalności pisarskiej rzymskich jurystów (ponad 30 monografii oraz obszerne fragmenty kodyfikacji poświęcone temu zagadnieniu)

• Szeroki zakres podmiotowy (za wyjątkiem sponsio)

• Stypulacja odzwierciedlała najważniejsze

cechy systemu prawa rzymskiego, jakimi

były rygoryzm i formalizm, które choć

łagodzone nie przestały charakteryzować

prawa rzymskiego także w czasach

Justyniana

Strony stypulacji

- stipulator - przyjmujący zobowiązanie - promissor - składający przyrzeczenie

Oprócz tych tradycyjnych stron rozszerzano je na pewne kręgi osób:

- współdłużnicy lub współwierzyciele solidarni

- adstipulator ( wierzyciel uboczny - mąż zaufania o uprawnieniach osobistych, mógł przyjąć świadczenie, dochodzić go w procesie lub zwolnić dłużnika, za szkodę odpowiadał wobec wierzyciela głównego, używany często do obchodzenia zakazu stypulacji post mortem)

- solutionis causa adiectus - najczęściej był nim bankier, uprawniony do przyjecia świadczenia od dłużnika, nie uprawniony do umorzenia lub dochodzenia należności w procesie - adpromissor - poręczyciel za dług

Funkcje stypulacji

• Zaciąganie dowolnego zobowiązania (czasami na skutek szeregu stypulacji np. w przypadku umowy kupna – sprzedaży; stypulacje a umowy

„nietypowe”)

• Zastąpienie istniejącego zobowiązania nowym (tzw. stypulacja akwiliańska)

• Mogła służyć do ustanowienia poręczyciela, dłużnika dodatkowego lub wierzyciela dodatkowego

• Służyła do tworzenia zobowiązań dodatkowych (kara umowna/ odsetki etc.)

• Stypulacje sądowe /pretorskie / konwencjonalne

• Stypulacje „w chwili śmierci” (ważne) oraz stypulacje mortis causa (nieważne)

Forma stypulacji

• Stypulacja stanowiła bezpośrednią wymianę pytania i odpowiedzi równocześnie obecnych stron kontraktu (kwestia przerwy oraz „pokiwania”

głową, nowych elementów oraz warunków)

• Dari spondes? Spondeo – najstarsza formuła stypulacji, dostępna jedynie dla obywateli

• Liberalizacja formy – rozszerzenie zakresu podmiotowego, dopuszczenie do użycia innych formuł oraz języka greckiego, konstytucja cesarza Leona z 472 r. (konsensus)

• Stypulacja potwierdzona na piśmie (cautio) – kontrakt werbalny, kontrakt literalny czy kontrakt zawierający cechy obu powyższych typów

Stypulacja – czynność kauzalna czy abstrakcyjna?

• Zobowiązanie powstałe ze stypulacji uważano za zobowiązanie abstrakcyjne ( stipulatio sine causa - prof. Osuchowski) lub zobowiązanie, które choć zawierano z uwagi na konkretną przyczynę (którą można było ująć w treści stypulacji, tzw. stypulacja kauzalna – prof. Kolańczyk) to nie wymagało jej ujęcia w treści przyrzeczenia (kwestia cautio discreta / indiscreta)

• Forma wygodna dla wierzyciela – mogło powstać zobowiązanie mimo braku np.

świadczenia wzajemnego (obowiązek zapłaty

ceny bez wydania towaru)

Ograniczenia „abstrakcyjności” stypulacji:

• Exceptio doli udzielane przez pretora dłużnikowi (ciężar dowodowy spoczywał na dłużniku)

• Exceptio non numeratae pecuniae – forma obrony przed twierdzeniami nieuczciwego wierzyciela, który domaga się zwrotu pożyczki, do którego spłaty dłużnik zobowiązał się w drodze stypulacji, jednak który nigdy nie otrzymał pieniędzy

• Querela non numeratae pecuniae – środek ofensywny służący stwierdzeniu braku podstawy faktycznej stypulacji

• Generalny obowiązek udowodnienia

rzeczywistej podstawy zobowiązania w prawie

justyniańskim (faktyczne przekształcenie

stypulacji w zobowiązanie kauzalne)

Stypulacja tworzyła zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące, które chronił różne powództwa:

I. W okresie procesu legisakcyjnego – legisactiones:

sacramento in personam/per iudicis arbitrive postulationem/ per condicionem (przy sumie pieniędzy na podstawie Lex Silia, przy innym przedmiocie na podstaiwe Lex Calpurnia)

II. W okresie procesu formułkowego:

a) conditio certae creditae pecuniae - dla określonej sumy pieniężnej

b) conditio certae rei - dla rzeczy innego rodzaju

c) actio ex stipulatu - dla świadczeń bliżej nieokreślonych

Do tych powództw ścisłego prawa dodawano klauzule, w której dłużnik obiecywał się powstrzymywać od wykonywania jakiegokolwiek działania w złym zamiarze (clausula doli).

Kontrakty Literalne

Wywodzące się z ius gentium

Chirographa Syngrapha

Wywodzące się z ius civile

Expensilatio

• Kontrakty literalne – zawierane poprzez dokonanie odpowiedniego zapisu.

• Niejednolite zjawisko : skrypty dłużne, domowe księgi rachunkowe, księgi rachunkowe bankierów

• Skąpe informacje źródłowe: w czasach istnienia kodyfikacji kontrakty te nie istniały, wiadomości o charakterze historycznym

• Wykorzystanie formy pisemnej dla celów dowodowych oraz dla „zwerbalizowania” konsensu zamiast jako formy zawarcia zobowiązania

• Tworzyły zobowiązania abstrakcyjne, charakteryzujące się jasnością i precyzją, dla ich ważności nie wymagano obecności obu stron, co przy ich abstrakcyjnym charakterze stwarzało jeszcze bardziej groźną sytuację dla potencjalnego dłużnika

Expensilatio

• Rzymianie prowadzili domowe księgi rachunkowe, w których prowadzili wykaz wpływów i wydatków – zapis w takiej księdze miał moc prawną.

• Expensilatio tworzyło zobowiązanie abstrakcyjne, które przedmiotem była ściśle oznaczona suma pieniędzy

• Nie każdy wpis powodował powstanie zobowiązania – wpisy zobowiązań uprzednio zaciągniętych, które w księdze podawały podstawę zobowiązania (nomina arcaria) miały jedynie znaczenie dowodowe.

• Nowe zobowiązanie tworzyło nomen

transcriptum – jednoczesny zapis tej samej

sumy w nowej formie (przeksięgowanie

należności)

• Dwie formy transcriptio nomina:

a) Transcriptio a re in personam - dokonywana za obopólnym porozumieniem między stronami, które łączyło zobowiązanie; prowadziło do przekształcenia (w sposób podobny do nowacji) podstawy zobowiązania – w miejsce którego powstało zobowiązanie literalne, zazwyczaj o tożsamej treści

b) Transcriptio a persona in personam – sposób dokonania zmiany osoby dłużnika, który polegał na wykreśleniu długu dotychczasowego dłużnika z rubryki wydatków, a wpisanie w tym miejscu nowej wierzytelności, która obciążała inny podmiot

Peregryni posiadali własny rodzaj zobowiązania literalnego. Polegał on na tym, że dłużnik wystawiał dokument zwany chirographum lub syngrapha, w którym uznawał, że jest coś winien drugiemu.

Różnica między nimi polegała na tym, że chirographum wystawiał dłużnik w jednym egzemplarzu, syngraphae sygnowały obie strony i każda otrzymywała egzemplarz.