Prawo rzymskie Kontrakty realne
Zakład Prawa Rzymskiego
Wydział Prawa Administracji i Ekonomii
Uniwersytet Wrocławski
Charakterystyka zobowiązań kontraktowych
• „contrahere” – łac. ściągać -> egzekucja
• Zobowiązania nie tylko umowne, ale zawierane w drodze czynności prawnej
• Podział: wg sposobów zawiązania węzła
zobowiązaniowego (dodatkowo: podobieństwo cech oraz chronologia powstania)
• Numerus clausus zobowiązań kontraktowych czy
praktyczne zastosowanie zasady swobody umów?
Kontrakty realne
• Najstarsza grupa zobowiązań kontraktowych
• Zasada „re enim non potest obligatio contrahi, nisi quatentus datum sit”
• Wręczenie przedmiotu zobowiązania jedynym warunkiem jego powstania?
• „Konsensualność kontraktów realnych”
• Rozwój „rodziny”: od mutuum za Gaiusa po
grupę czterech kontraktów w CIC
Nexum jako prototyp pożyczki
• archaiczna forma pożyczki prowadząca do powstania osobistej zależności dłużnika od wierzyciela
• dokonywana per aes et libram w obecności świadków
• nexi – grupa dłużników (często proletariuszy)
• egzekucja bez procesu – legis actio per manus iniectionem
• konieczność posiadania commercium przez obie ze stron
• zanik instytucji – protesty społeczne uwieńczone
uchwaleniem Lex Poetelia
Pożyczka (mutuum) – najstarszy z kontraktów?
• Trudne do określenia początki kontraktu – wzrost znaczenia po wprowadzeniu Lex Poetelia w 326 r.
p.n.e – zabraniała zabijania lub sprzedaży w niewolę niewypłacalnego dłużnika, wprowadzała wymóg
przeprowadzenia procesu przed egzekucją
wierzytelności (J.M. Kelly – „A Hypotesis on the Orgin of Mutuum”, 1970)
• etymologia: czasownik mutare – zamieniać/wymieniać
• kwestia commercium stron kontraktu
• charakter powództw ochronny a odpłatność pożyczki
• teoria amicita – brak materialnej gratyfikacji zastępowany przez możliwość budowania politycznego wpływu, tworzenia sytuacji zależności lub wdzięczności u dłużnika
• brak altruizmu u Rzymian – funkcja alimentacyjna quasiusufructus
• konsensus w pożyczce – od wskazania przedmiotu
umowy, do modyfikowania treści np. przez wskazanie terminu świadczenia (Kolańczyk – inny punkt
widzenia) oraz odróżnienia od podobnych
dogmatycznie kontraktów (ustanowienia posagu lub
darowizny)
Przedmiot pożyczki
• przedmiotem umowy pożyczki było przeniesienie przez wierzyciela na dłużnika rzeczy zużywalnych oznaczonych co do gatunku z obowiązkiem zwrotu rzeczy takich samych (tej samej jakości, a nie tych samych)
• przedmiot: res, quae pondere, numero mensura constant
• rzeczy niezużywalne oraz rzeczy niezużywalne przeznaczone na pokaz ?
• kwestia niemożliwości świadczenia
• przykłady: pecunia numerata, wino, oliwa, złoto
• przedmiotem były rzeczy typu res nec mancipi – do
przeniesienia własności wystarczyła tradycja (problem
traditio brevi manu)
Konstrukcja kontraktu
dare
mutui dans mutui accipens pecunia
Brak odpowiedzialności kontraktowej wierzyciela (nawet w przypadku gdy pożyczył rzecz wadliwą) – możliwość
powstania odpowiedzialności deliktowej w przypadku
wyrządzenia dłużnikowi szkody
Definicja kontraktu
Pożyczka to kontrakt:
I. Realny
II. Jednostronnym III. Stricti iuris
IV. Bezpłatnym (stipulatio usurarum)
V. Którego przedmiotem jest świadczenie
gatunkowe w postaci dare
Ciekawe odmiany pożyczki
I. umowa pożyczki zawarta ze sportowcem na jego szkolenie i utrzymanie – obowiązek spłaty powstawał jedynie w przypadku, gdy sportowiec wygrał zawody i uzyskał nagrodę
II. contractus mohatrae – dłużnikowi wręczano rzecz niezużywalną z prawem do sprzedaży rzeczy i zatrzymania pieniędzy (z obowiązkiem późniejszego zwrotu, podobieństwo do współczesnej umowy komisu) III. pactum de mutuo dando – niezaskarżalne przyrzeczenie
udzielenia pożyczki w przyszłości
IV. pożyczka przyjacielska – pożyczka dokonywana wobec osoby bliskiej, bez zawarcia stypulacji odsetkowej
V. mandatum qualificatum – zlecenie, którego
przedmiotem było polecenie drugiej stronie (najczęściej
bankierowi) udzielenia kredytu osobie trzeciej
S.C. Macedonianum
• zmiana wprowadzona na podstawie ustawy senackiej z I wieku n.e. wydana za panowania cesarza Wespazjana
• odpowiedź na sytuację faktyczną: Macedo, syn alieni iuris, który zaciągnął pożyczkę zabił swoje ojca, aby móc spłacić dług
• przekształciła pożyczki zaciągane przez synów alieni iuris w zobowiązania naturalne
• środek prawny – exceptio sentatus consulti Macedoniani, a wierzyciela na etapie in iure procesu mogło spotkać denegatio actionis
• ustawa nie miała zastosowania, gdy syn po uzyskaniu
statusu sui iuris uznał dług lub wcześniej posiadał własny
majątek (np. peculium castrense) a także dotyczyła
jedynie pożyczek pieniężnych
Pożyczka morska (pecunia traiectica)
• specyfika transportu morskiego (ryzyko warunków atmosferycznych, zmylenia drogi oraz piraci na morzu Śródziemnym)
• modyfikacje klasycznej struktury pożyczki:
a) nieograniczona (do Justyniana) wysokość odsetek, jak dłużnik na podstawie umowy miał zapłacić wierzycielowi
b) obowiązek spłaty pożyczki powstawał dopiero w momencie dopłynięcia z towarem do portu docelowego (wielki zysk wierzyciela suplementowany ryzykiem utraty kapitału)
• wierzyciele zabezpieczali swoje interesy m.in. poprzez wyznaczanie tras przejazdu oraz ustanowienie dla siebie na przewożonych towarach prawa zastawu
• funkcja ubezpieczeniowa pożyczki morskiej (dłużnik
ubezpieczał się na wypadek nadzwyczajnych okoliczności
biorąc pożyczkę, której nie spłacał, gdy się zaktualizowały)
Stipulatio usurarum
• nieformalne przyrzeczenie zapłaty odsetek – charakter zobowiązania?
• stypulacja odsetkowa jako przykład werbalnego zobowiązania o charakterze akcesoryjnym (subsydiarnym?)
• powstanie sytuacji podwójnego zobowiązania – re et verbis
• forma zrealizowania gospodarczego celu
pożyczki – czerpania korzyści z udostępnienia
osobie trzeciej kapitału
Środki ochrony procesowej
• Podmiot dysponujący powództwami: wierzyciel
Actio certae creditae pecuniae
• gdy przedmiotem pożyczki była suma pieniędzy
Actio tritica
• gdy przedmiotem pożyczki była inna rzecz oznaczona co do gatunku
Actio ex stipulatu
• służyła do dochodzenia odsetek na podstawie stypulacji odsetkowej
Depositum
Depositum (łac.: przechowanie) kontrakt
przechowania – kontrakt realny, dwustronnie zobowiązujący niezupełny, bonae fidei;
zawierany poprzez wręczenie przez deponenta (przechowującego) rzeczy ruchomej oznaczonej indywidualnie depozytariuszowi (przechowawcy) w celu jej bezpłatnego przechowania, z
obowiązkiem zwrotu na każde żądanie
deponenta.
Treść umowy przechowania
• Umowę zawierano poprzez wręczenie rzeczy,
• Depozytariusz stawał się zaledwie dzierżycielem rzeczy,
• Przechowywana rzecz nie musiała być własnością deponenta,
• W prawie rzymskim depozyt był umową bezpłatną, w
związku z czym depozytariusz odpowiadał jedynie za
działanie podstępne (dolus) oraz rażące niedbalstwo
(culpa lata) ale już nie za lekką winę (culpa levis),
Uprawnienia i obowiązki stron
Deponent
• Nie musiał być właścicielem - można było oddać na przechowanie rzecz cudzą ( mógł być nim także złodziej lub paser),
• Złożenie rzeczy do depozytu oznaczało oddanie jej tylko w dzierżenie,
• Mógł on żądać zwrotu rzeczy zdeponowanej w każdej chwili – nawet wtedy, gdy umówiono się na przechowanie terminowe,
• Odpowiadał za omnis culpa, np. za lekkomyślne złożenie do
depozytu rzeczy niebezpiecznej dla otoczenia,
Uprawnienia i obowiązki stron
Depozytariusz
• Nie miał korzyści z kontraktu – odpowiadał tylko za dolus i culpa lata,
• Nie mógł korzystać z rzeczy, ani też pobierać z niej pożytków,
• Jeśli dopuścił się samowolnego używania rzeczy zdeponowanej, to popełniał kradzież używania – furtum usus, natomiast kiedy ją sobie przywłaszczył traktowano to jako zwykłą kradzież –
furtum rei,
Ochrona procesowa
Actio depositi directa - Przechowawca odpowiadał jedynie za dolus i culpa lata, jednak zasądzenie powodowało jego infamię, gdyż powództwo
należało do grupy skarg infamujących (actiones famosae),
Actio depositi contraria - Deponent mógł stać się także dłużnikiem, jeśli depozytariusz poniósł jakieś nakłady lub doznał szkody majątkowej w związku z przechowywaniem rzeczy, tutaj zasądzenie nie powodowało infamii,
Szczególe rodzaje depozytu
I Depozyt konieczny (depositum miserabile, necessarium),
II Depozyt nieprawidłowy (depositum irregulare)
III Depozyt sekwestrowy (depositum sequestre)
Depozyt konieczny
Miał miejsce, gdy rzecz oddawano w przechowanie
w obliczu zagrażającego niebezpieczeństwa,
Depozyt nieprawidłowy
Polegał na tym, że deponent oddawał na
przechowanie pewne rzeczy zamienne
(oznaczone za pomocą cech gatunkowych) –
głównie pieniądze,
Przechowanie pieniędzy
Pauli Sententiae 2,12,9
Si pecuniam deposuero eaque uti tibi permisero, mutua magis videtur quam deposita, ac per hoc periculo tuo erit.
Jeśli oddam na przechowanie pieniądze i
zezwolę Ci na ich używanie, zachodzi raczej
pożyczka niż przechowanie, i z tego powodu na Ciebie spada ryzyko (ich utraty).
•
Depozyt nieprawidłowy
Depozyt nieprawidłowy różnił się od pożyczki następującymi cechami:
• pożyczka dochodziła do skutku w interesie pożyczkobiorcy, zaś depozyt nieprawidłowy w interesie deponenta,
• depozyt był kontraktem dwustronnie zobowiązującym – pożyczka kontraktem jednostronnie zobowiązującym,
• pożyczka należała do kontraktów stricti iuris – depozyt nieprawidłowy do kontraktów bonae fidei,
• odsetki w pożyczce ustalano osobną stypulacją – w
depozycie nieprawidłowym zwykłą umową (pactum),
Depozyt sekwestrowy
Dotyczył rzeczy spornej (res litigiosa), którą na czas trwania sporu składano w ręce osobnego
przechowawcy,
Histori a C o mmodat um
• Użyczenie w dojrzałej postaci pojawiło się w ostatnich wiekach republiki przez rozluźnienie więzi społecznej między Rzymianami i szerokie kontakty z cudzoziemcami (potrzeba uregulowania codziennej praktyki korzystania z cudzych rzeczy);
• Najpierw w ius honorarium, następnie w ius civile.
• Rola commodatum:
- Forma pomocy pomiędzy bliskimi osobami;
- Ułatwienie wykorzystywania zbędnych dla właścicieli środków
produkcji.
Wł a śc iwo śc i C ommodatu m
• Kontrakt realny, na podstawie którego jedna osoba (komodant) oddawała w bezpłatne używanie drugiej
osobie (komodatariusz) pewną rzecz z obowiązkiem zwrotu tej samej rzeczy
w oznaczonym czasie;
• Komodatariusz nie staje się posiadaczem rzeczy (brak
animus), a jedynie jej dzierżycielem.
Pr zedmi ot Kontraktu U życzenia
- Rzeczy niezużywalne;
(zużywalne tylko wtedy gdy spełniały funkcję rzeczy zużywalnej)
Ulpian: „Nie można użyczyć tego, co zużywa się przy użyciu, chyba, że ktoś przyjąłby to na pokaz lub dla okazania wystawności”.
- Indywidualnie oznaczone;
- Głównie ruchome.
Prawa i Obow iązk i S tro n
KOMODATARIUSZ
OBOWIĄZKI / OGRANICZENIA PRAWA
Zwrot rzeczy w ustalonym terminie. Prawo do dzierżenia rzeczy podczas użyczenia (actio commodati iudicium).
Obowiązek strzeżenia rzeczy
z największą starannością. Prawo zatrzymania rzeczy do chwili zwrotu należności (prawo retencji - ius retentionis).
Odpowiedzialność za wszystkie stopnie winy, także z tytułu custodii.
Surowa odpowiedzialność za
„kradzież używania”.
Ponoszenie zwyczajnych kosztów utrzymania rzeczy.
Prawa i Obowiązki Stron
KOMODANT
OBOWIĄZKI / OGRANICZENIA PRAWA
Nie mógł domagać się wcześniejszego zwrotu rzeczy (wcześniejsze zabranie – kradzież swojej własnej rzeczy – furtum possesionis).
Prawo zwrotu rzeczy użyczonej (actio commodati directa).
Odpowiedzialność za dolus i za culpa lata.
Zwrot komodatariuszowi wydatków
i nakładów koniecznych, które przekraczały zwyczajne koszty utrzymania rzeczy.
Odszkodowanie z tytułu ewentualnej szkody, która wynikała z jego winy.
K l asy fi kacj a C ommodat um
• Kontrakt realny
(wiążący i zaskarżalny stawał się dopiero wtedy, gdy pomiędzy stronami nastąpiło przesunięcie majątkowe w postaci wydania rzeczy);
• Kontrakt oceniany według wymogów dobrej wiary;
• Kontrakt dwustronny niezupełny.
Ko nt ra kt D w u stron n i e Zob ow ią zu ją cy N i ezu pe łny
A B
Właściciel
rzeczy
A B
Użyczenie (= prawo do zwrotu rzeczy)
Obowiązek zwrotu rzeczy
Kontra kt Dw ustronn ie
Zobow i ązuj ą cy Niezupe łny
A B
Użyczenie (= prawo do zwrotu rzeczy)
Obowiązek zwrotu rzeczy
Prawo do zwrotu ponadstandardowych nakładów oraz ew. odszkodowanie
Obowiązek zwrotu nakładów
Kontra kt Dw ustronn ie
Zobow i ązuj ą cy Niezupe łny
C ommo datu m a Pr ecar ium
PODOBIEŃSTWA
COMMODATUM PRECARIUM
Możliwość używania cudzej rzeczy.
… i to bezpłatnie :)
C ommo datu m a Pr ecar ium
RÓŻNICE
COMMODATUM PRECARIUM
Niezależna instytucja prawna. Przejaw „czystej łaski” użyczającego.
Kontrakt. Stosunek faktyczny.
Komodant nie mógł żądać zwrotu rzeczy przed
upływem terminu. Prekarium może zostać w każdej chwili odwołane (+ ochrona interdyktowa przeciw
„krnąbrniętemu prekarzyście”).
Prawna stabilizacja pozycji komodatariusza. Brak środków ochrony prekarzysty przed użyczającym.
Brak możliwości pobierania pożytków. Możliwość pobierania pożytków.