Typizacja
przestępstw oraz jej elementy. Cz. I
mgr Katarzyna Piątkowska Katedra Prawa Karnego Materialnego
Znamiona typu czynu zabronionego – zawarte w ustawie cechy zdarzenia, których całokształt określa przestępstwo. Wszystkie muszą być udowodnione w postępowaniu karnym, aby mogło nastąpić prawidłowe skazanie za przestępstwo,
Typizacja – poszczególne typy przestępstwa zawarte w dyspozycjach
przepisów prawa karnego, tworzone są poprzez wyodrębnienie pewnej
klasy zdarzeń. Aby stwierdzić, że konkretne zachowanie stanowi
przestępstwo, musi zawierać wszystkie elementy, których wymaga
ustawa dla danego typu przestępstwa (np. zabójstwa, zgwałcenia,
kradzieży).
Stosowanie przepisów prawa karnego odbywa się poprzez kwalifikację zachowań pod określone przepisy prawa karnego, czyli subsumpcję czynu jako konkretnego zdarzenia pod określony przepis ustawy karnej,
Kwalifikacja prawna polega więc na wyborze przepisu
ustawy i dopasowaniu do niego konkretnego zdarzenia,
Klasyfikacja znamion
Znamiona opisowe (deskryptywne)
– nie wymagają występowania żadnych ocen, posługują się opisem zachowania, jego okoliczności, ich występowanie daje się łatwo stwierdzić (np. art. 148 k.k. – „człowiek”, art. 149 k.k. –
„matka”, art. 278 – „rzecz ruchoma”).
Znamiona ocenne
– odwołują się do ocen w różnych płaszczyznach (etycznych, biologicznych, itp.), ich wykładnia jest uzależniona od oceny podmiotu stosującego prawo, maja one zatem charakter subiektywny (np. art.
156 §1 pkt 2 k.k. – „zeszpecenie”, art. 202 k.k – treść pornograficzna, art.
209 k.k. – uporczywie, art. 216 k.k. – „znieważenie”, art. 218 k.k. – złośliwie.
Znamiona wyrażone w języku technicznym (specjalistycznym) – dla odczytania ich znaczenia konieczne staje się odniesienie do jakiejś dziedziny wiedzy specjalistycznej (np. medycznej: „choroba psychiczna”
– art. 31 k.k., wirus HIV – art. 161 k.k.). Odwołanie do wiedzy specjalnej jest wynikiem konieczności ustalenia właściwego znaczenia znamion, stąd określa się je niekiedy mianem znamion odsyłających.
Znamiona normatywne – to szczególna gałąź znamion specjalistycznych, posługują się one bowiem pojęciami z języka prawniczego, np. „funkcjonariusz publiczny”, „przestępstwo skarbowe”,
„wierzyciel”, „dłużnik”, „upadłość”, „papier wartościowy”
Znamiona wyrażone w języku potocznym – nie wymagają
sięgania do innych dziedzin wiedzy, mają takie znaczenie, jakie
nadaje im język potoczny. Niekiedy w ustawie karnej pewnym
wyrażeniom nadaje się znaczenie bardziej precyzyjne od tego,
które funkcjonuje w języku potocznym (np. art. 115 §10 k.k. –
młodociany, art. 115 § 12 k.k. – groźba bezprawna, art. 115 § 11
k.k. – osoba najbliższa, 115 § 19 – osoba pełniąca funkcję
publiczną).
Znamiona ostre – wyraźnie określają zakres czynu zabronionego, nie ma zatem wątpliwości, czy dany przedmiot wchodzi w zakres pojęcia („pieniądz”, „człowiek”, „matka”). Wyznaczają ścisłą granicę pomiędzy zachowaniami penalizowanymi, a sferą indyferentną prawnokarnie.
Znamiona nieostre – występują wówczas, gdy granice penalizacji
są płynne, zakres ich desygnatów nie jest ani jasny, ani
jednoznaczny; są to znamiona wartościujące przez stopniowanie –
np. „szczególnie ciężki przypadek, „istotne zeszpecenie”
Znamiona liczbowe – znamiona wyrażone za pomocą liczb ( art. 189 § 2 k.k. – 7 dni, art. 200 k.k. – 15 lat). Mają one bardzo ostry charakter.
Znamiona ilościowe – to takie, które odwołują się do
pewnych wielkości lub ilości (np. „mienie znacznej
wartości” – art. 115 § 5 k.k., „mienie wielkiej wartości” –
art. 115 § 6 k.k.).
W każdym typie przestępstwa można wyróżnić 4 stałe grupy znamion, które konstytuują jego byt – tzw.
czwórpodział znamion typu czynu zabronionego
Znamiona podmiotu
Znamiona strony podmiotowej
Znamiona przedmiotu
Znamiona strony przedmiotowej
1. Podmiot przestępstwa
• wiek jako przesłanka odpowiedzialności karnej
• pojęcie nieletniego, młodocianego, pełnoletniego i małoletniego
• ukończenie 17 lat stwarza jedynie domniemanie, że konkretny podmiot już albo dopiero z tą chwilą osiągnął taki poziom rozwoju, że zdolny jest do zawinienia oraz ponoszenia odpowiedzialności karnej.
• problematyka art. 10 k.k.
Art. 10. § 1. Na zasadach określonych w tym kodeksie odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat.
§ 2. Nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. 134, art. 148 § 1, 2 lub 3, art. 156 § 1 lub 3, art. 163 § 1 lub 3, art.
166, art. 173 § 1 lub 3, art. 197 § 3 lub 4, art. 223 § 2, art. 252 § 1 lub 2 oraz w art.
280, może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.
§ 3. W wypadku określonym w § 2 orzeczona kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo; sąd może zastosować także nadzwyczajne złagodzenie kary.
§ 4. W stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.
Podział przestępstw ze względu na podmiot
Kto może być sprawcą danego przestępstwa?
• Przestępstwa powszechne (delicta communia)
• Przestępstwa indywidualne (delicta propria)
• Przestępstwa indywidualne właściwe
• Przestępstwa indywidualne niewłaściwe
2. Znamiona strony podmiotowej
• Charakterystyka przeżyć psychicznych sprawcy, jego nastawienie do popełnianego czynu zabronionego
• Umyślność
• Nieumyślność
• Tzw. kombinowana strona podmiotowa
• Niekiedy znamiona strony podmiotowej stanowią istotną podstawę
różnicowania typów przestępstw
Umyślność
• Znamię umyślności jest dorozumiane: art. 8 k.k.: Zbrodnię można popełnić tylko umyślnie; występek można popełnić także nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi.
• Umyślność = zamiar
• Zamiar bezpośredni
• Zamiar ewentualny
• Czy postać zamiaru ma znaczenie dla możliwości pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności karnej? Czy wpływa wyłącznie na wymiary kary?
Problematyka przestępstw kierunkowych
• Podłoże intelektualne (wiedza + świadomość) oraz podłoże emocjonalne (wolicjonalne)
• „Zamiar to określony art. 9 § 1 k.k. proces zachodzący w psychice sprawcy, wyrażający się w świadomej woli zrealizowania przedmiotowych znamion czynu zabronionego, przy czym zamiar zarówno bezpośredni jak i ewentualny oznacza zjawisko obiektywnej rzeczywistości, realny przebieg procesów psychicznych, nie jest zaś pojęciem z dziedziny ocen czy też z dziedziny wartości” (wyrok SA w Gdańsku z dnia 14 marca 2018 r., II Aka 37/18, LEX nr 2491896)
Umyślność – zamiar bezpośredni
• Dolus directus
• Sprawca chce popełnienia czynu zabronionego – płaszczyzna emocjonalna
• Płaszczyzna intelektualna:
• świadomość konieczności popełnienia czynu zabronionego
• świadomość możliwości popełnienia czynu zabronionego
• Przestępstwo nieuchronne („współchciane”) – to też zamiar
bezpośredni
• Zamiar nagły
• Zamiar przemyślany
Czy mają wpływ na realizację przestępstwa (znamion typu czynu zabronionego)? Czy mają wpływ na wymiar kary?
„Zamiar nagły jest przeżyciem, z którym zarówno nauka prawa karnego, jak i praktyka orzecznicza łączy mniejszy stopień winy. Sprawca nie ma bowiem wystarczającej dyspozycji czasowej i warunków wszechstronnego przemyślenia czynu i podejmuje taką decyzję określonego zachowania się, której - być może – w innych warunkach by nie podjął. Decyzja określonego zachowania się podjęta w sposób nagły, pod wpływem emocji (zaskoczenia, zagrożenia), bez możliwości racjonalnego rozważenia okoliczności, których rozważenie mogło doprowadzić do innego zachowania się, jest bez wątpienia mniej naganna od zamiaru przemyślanego, gdy sprawca ma czas i możliwość wszechstronnego przemyślenia czynu, a jednak przestępstwo z rozmysłem przygotowuje i następnie wykonuje” (wyrok SN z dnia 27 października 1995 r., III KRN 118/95, LEX nr 24861).
Umyślność – zamiar ewentualny (wynikowy)
• Dolus eventualis
• Sprawca, przewidując możliwość popełnienia czynu zabronionego, godzi się na to – płaszczyzna emocjonalna
• Płaszczyzna intelektualna - świadomość możliwości
popełnienia czynu zabronionego (ale już nie konieczności!)
• Co to znaczy, że sprawca „godzi się”?
• J. Makarewicz: to tzw. wola warunkowa – sprawca przedstawia sobie pewien skutek jako możliwy, ale niekonieczny, skutku tego nie pragnie, do niego nie zmierza, ale na jego zaistnienie – na wypadek, gdyby zaszedł – z całą świadomością się godzi (J. Makarewicz, Kodeks karny z komentarzem, Lwów 1932, s. 77).
• W. Wolter: to tzw. obojętność woli – sprawca ani chce popełnić czyn zabroniony, ani nie chce popełnić czynu zabronionego, wykazuje się w ten sposób pełną obojętnością, neutralnością woli wobec tego, co może nastąpić (W. Wolter, Nauka o przestępstwie.
Analiza prawnicza na podstawie przepisów części ogólnej kodeksu
karnego z 1969 r., Warszawa 1973, s. 127).
• „Godzenie się” to brak chęci popełnienia czyny zabronionego
• Jednocześnie sprawca uświadamia sobie, że w konkretnym układzie okoliczności faktycznych możliwe jest popełnienie przez niego czynu zabronionego
• W praktyce to sytuacja, w której sprawca nie podejmuje żadnych działań zmniejszających stopień prawdopodobieństwa popełnienia czynu zabronionego
• „Warunkiem przyjęcia, że sprawca czynu działał z zamiarem ewentualnym, jest ustalenie, iż – po pierwsze – sprawca miał świadomość, że podjęte działanie może wyczerpać przedmiotowe znamiona ustawy karnej, i – po drugie – sprawca akceptuje sytuację, w której czyn wyczerpie przedmiotowe znamiona przestępstwa, w postaci aktu woli polegającego na godzeniu się z góry z takim stanem rzeczy, przy czym zgody na skutek nie można się domniemywać czy domyślać, lecz należy wykazać, że stanowiła ona jeden z elementów procesów zachodzących w psychice sprawcy” (wyrok SN z dnia 6 lutego 1973 r., V KRN 569/72, LEX nr 20854).
„Ustalenie zamiaru sprawcy, niezbędnego dla skazania za przestępstwo umyślne, winno przeto odbyć się w oparciu o zewnętrzne objawy jego zachowania” (wyrok SN z dnia 18 października 1996 r., III KKN 54/96, LEX nr 28767)
„Zamiar pozbawienia życia ustalić można nie tylko z wyjaśnień sprawcy,
przyznającego się do tego, ale dowodzeniem pośrednim ze sposobu
działania sprawcy, rodzaju zadawanych urazów, ich liczby,
intensywności, lokalizacji, narzędzi, wypowiedzi sprawcy przed
popełnieniem przestępstwa i po nim oraz itp. okoliczności. Byłoby
wynaturzeniem sprawiedliwości, gdyby jej wymiar miał zależeć od tego,
do czego sprawca zechce się przyznać” (wyrok SA w Krakowie z dnia 5
września 1996 r., II Aka 193/96, LEX nr 26365)
Nie jest możliwe, aby sprawca jednocześnie chciał i godził się!
Albo jedno, albo drugie.
Z orzecznictwa…
„Nastawienie psychiczne oskarżonej do czynu, a zatem jego skutku w postaci śmierci pokrzywdzonego, niezwykle czytelnie oddają okoliczności zdarzenia, rodzaj użytego narzędzia i sposób posłużenia się nim. Wszak oskarżona będąc zdenerwowana na męża i to z bardzo błahego powodu zaatakowała go znienacka, od tyłu, gdy nie mógł się bronić, największym spośród posiadanych w domu noży, zadając cios w plecy z tak ogromną siłą, że długość kanału rany wynosiła 16 - 18 cm, uszkodzone zostały liczne newralgiczne dla życia organy, a nawet doszło do nacięcia żebra w linii mostkowej na przedniej części klatki piersiowej. Tak zadany cios nie sposób uznać za przypadkowy, czy zmierzający do nastraszenia pokrzywdzonego. Był on wyrazem wyładowania złości oskarżonej na pokrzywdzonym i chwilowym, bo nagłym, zamiarem jego zabicia, a nie spowodowania obrażeń z art. 156 § 1 pkt 2 kk. Opamiętanie wprawdzie nadeszło, gdy zorientowała się, że mąż traci przytomność, ale może ono być traktowane w tej sprawie jedynie jako okoliczność rzutującą na wymiar kary, a nie na ocenę w sferze zamiaru. Nie bez znaczenie jest tu fakt, że oskarżona była w stanie nietrzeźwym” (wyrok SA w Katowicach z dnia 28 kwietnia 2011 r., II Aka 70/11, LEX nr 1102645).
„Można sobie wyobrazić sytuacje, gdy już z okoliczności przedmiotowych: rodzaju narzędzia, lokalizacji obrażeń wynika zamiar pozbawienia życia, jednak nie uzasadnia to pominięcia w rozważaniach pozostałych istotnych elementów zajścia, bo tylko na podstawie ich kompleksowej analizy możliwe jest odczytanie rzeczywistego zamiaru sprawcy” (wyrok SA we Wrocławiu z dnia 11 października 2017 r., II Aka 264/17, LEX nr 2412868).
„Ustalenie, iż sprawca działał z zamiarem bezpośrednim pozbawienia życia, wymaga bowiem, tak jak i każde inne ustalenie, wykazania takiego zamiaru - w sposób nie budzący żadnych wątpliwości. Jeśli sprawca nie wyraża zamiaru zabicia werbalnie, to o takim zamiarze - może świadczyć sposób zachowania się sprawcy w czasie czynu, po czynie, a w szczególności użyte narzędzie, ilość i rodzaj ciosów, ich lokalizacja, siła tych ciosów i oczywiście przyczyna śmierci.
Istotne też będzie, dla właściwej kwalifikacji prawnej takiego zachowania, ustalenie, czy sprawca próbował pokrzywdzonego ratować, wezwać odpowiednie służby, czy też wykazywał obojętność. Wszystkie dopiero te i inne elementy podmiotowo-przedmiotowe, należycie uwzględnione i rozważone, pozwalają ustalić, czy sprawca chciał pokrzywdzonego pozbawić życia, czy też przewidując taką możliwość, na to się godził. Odtworzenie tego procesu myślowego sprawcy, jest jedną z bardziej złożonych i trudniejszych okoliczności stanu faktycznego”
(wyrok SA w Lublinie z dnia 29 czerwca 2017 r., II Aka 128/17, LEX nr 2331731).
Nieumyślność
• Nieumyślność to przede wszystkim brak zamiaru popełnienia czynu zabronionego
• Aby można było mówić o nieumyślnej realizacji znamion typu czynu zabronionego, muszą zostać kumulatywnie spełnione następujące cztery przesłanki:
Brak zamiaru
Niezachowanie przez sprawcę ostrożności wymaganej w danych okolicznościach
Związek między brakiem ostrożności a realizacją znamion czynu zabronionego
Przewidywalność (przewidywanie lub możliwość przewidywania) popełnienia czynu zabronionego
Niezachowanie wymaganej ostrożności
• Reguły postepowania wobec dobra przedstawiającego wartość społeczną (reguły ostrożności)
• Reguły pisane i niepisane
• Reguły nie są ustalane w oderwaniu od określonej sytuacji faktycznej (np.
lekarz dowiaduje się o szczególnej dolegliwości pacjenta)
• Czasami przestrzeganie reguł ostrożności może być in concreto postrzegane jako bardziej niebezpieczne i w rezultacie – bardziej nieostrożne niż jej naruszenie
• Naruszenie reguł ostrożności ma miejsce również przy przestępstwach umyślnych
Związek między nieostrożnością a realizacją znamion typu
Należy odpowiedzieć na pytanie, jaki wpływ na przypisanie owego naruszenia reguł ostrożności powinien mieć fakt, że z mniejszym lub większym prawdopodobieństwem wystąpiłoby ono również wówczas, gdyby sprawca zachował się zgodnie z obowiązującymi w danej dziedzinie ludzkiej działalności regułami postępowania, a więc dokładnie tak, jak należało.
Czy zawsze jesteśmy w stanie precyzyjnie to ustalić? Jakim stopniem prawdopodobieństwa jesteśmy w stanie się zadowolić?
znaczny stopień
Przewidywalność popełnienia czynu zabronionego
Sprawca przewiduje możliwość realizacji znamion albo ma jedynie możliwość takiego przewidywania -> świadomość naruszania zasad ostrożności
• Świadoma nieumyślność – nieprawidłowa prognoza
• Nieświadoma nieumyślność – nieprawidłowa diagnoza rzeczywistości
Dla nieumyślności zasadnicze znaczenie ma nie to, że sprawca przewidywał
możliwość popełnienia czynu zabronionego, lecz że możliwość taką mógł w
ogóle przewidzieć. Podstawą formułowania jakiegokolwiek zarzutu jest
przewidywalność.
Sprawca, który pozbawiony był możliwości przewidywania, nie może ponieść odpowiedzialności karnej.• Obiektywna przewidywalność jest ustalana według pewnego wzorca czy tez normatywu obowiązującego każdego obywatela podejmującego zachowanie, potencjalnie prowadzące do popełnienia czynu zabronionego
• Aktualne przewidywanie jest zawsze subiektywne - należy do przeżyć psychicznych sprawcy.
• Co ze sprawcą o szczególnej wiedzy lub szczególnych
umiejętnościach?
Z orzecznictwa…
„Nie każde naruszenie reguły ostrożności pozwala na przypisanie sprawcy tego naruszenia popełnienia czynu zabronionego, a w szczególności spowodowania określonego w ustawie skutku.
Podstawą przypisania skutku będzie naruszenie tej reguły postępowania, która miała chronić przed wystąpieniem danego skutku właśnie na tej drodze, na której on w rzeczywistości wystąpił”
(wyrok SA w Warszawie z dnia 24 marca 2017 r., II Aka 109/16, LEX nr 2279522).
„Istotny dla poprawnego ustalenia sprawstwa typu skutkowego warunek przewidywalności skutku ma fundamentalne znaczenie (nie tylko z uwagi na treść art. 9 § 2 k.k., ale także identyfikowane powszechnie w teorii prawa kryteria normowania oraz zasadę impossibilium nulla obligatio est).
Brak obiektywnej przewidywalności skutku przestępnego w danej sytuacji faktycznej wyklucza wszak możliwość podjęcia zachowania zgodnego z regułami postępowania, a zatem wyklucza i uznanie takiego zachowania za podlegające stosowaniu normy. W takiej sytuacji nie jest zatem możliwe stwierdzenie, iż sprawca zachował się bezprawnie i może ponieść odpowiedzialność za zaistniały obiektywnie skutek” (wyrok SN z dnia 12 października 2016 r., V KK 153/16, LEX nr 2151447).
„Powinność i możliwość przewidzenia skutku stanowiącego znamię czynu
zabronionego charakteryzuje nieumyślność (art. 9 § 2 k.k.) i nie wystarcza dla przyjęcia zamiaru ewentualnego. Przyjęcie zamiaru musi opierać się na pewnym ustaleniu, że określony skutek był rzeczywiście wyobrażony przez konkretnego sprawcę i akceptowany, a nie jedynie możliwy do wyobrażenia”
(wyrok SA we Wrocławiu z dnia 15 października 2009 r., II Aka 297/09, LEX nr 534421)
„Działanie nieumyślne w rozumieniu art. 173 § 2 k.k. może polegać na
