Maria Dayczak-Domanasiewiczowa
Jeżów, dwór renesansowy
Ochrona Zabytków 16/3 (62), 61-63
1963
Lipowiec, ruiny zamku
Jeżów,
dw ór ren e
sansowy
N ad w y k o p a lisk a m i poza k o ścio łem , tj. m isą ch rzcieln ą którą ok reśla się jako p ozostałość po p ierw o tn y m b a p ty steriu m ch rześcija ń sk im obrządku w sch o d n ieg o (IX w.), oraz fu n d a m en ta m i p rzed rom ań sk iego kościoła m u ro w a n eg o z X w. i d o b u d ow an ej do n iego, od p ołu d n ia, k a p licy grobow ej za p ew n e z X I w . (por. Z espół B ad ań nad P o lsk im Ś red n io w iecze m U n iw e r sy te tu W arszaw sk iego i P o litech n ik i W arszaw sk iej. S p raw ozd an ia 1959 r., W arszaw a 1962, a rty k u ły Z. W artołow sk iej i W. A n to n iew icza ) p o w sta je p a w ilo n o k o n stru k cji żelb eto w ej przezn aczon y do ich za b ezp ieczen ia i trw a łej ek sp o zy cji. C zęść w n ętrza p a w ilo n u obiega galeria, która u m o żliw i w ch o d zą cy m o b ejrzen ie ca ło ści zarysu fu n d a m en tó w przed zejściem na ich poziom . C ałościen n e okna od p ołu d n ia i półn ocy, osad zon e w k o n stru k cji s t a lo w ej i a lu m in io w ej, dostarczą ob fito ść św ia tła d zien n ego. O becnie p a w ilo n jest w sta n ie surow ym . W b ieżą cy m roku p rzew id zia n e je s t za ło żen ie m. in. in sta la cji e lek try czn ej i k lim a ty za cy jn ej oraz rob oty w y k o ń czen io w e.
W e w n ętrzu k o leg ia ty częścio w o o d sło n ięto fu n d a m en ty daw nej k o le g ia ty r o m ań sk iej z X I w . z tró jn a w o w ą kryp tą, której g ip so w ą posad zk ę zdobi pośrodku d e koracja figu raln a, ryta i w y p e łn io n a czarną pastą, w ob ram ien iu o m o ty w a ch ro ślin n y ch i sy m b o liczn y ch p rzed sta w ien ia ch zw ierzęcy ch , w y k o n a n a za p ew n e ok. 1170— 1180 r N ad ty m i zn a lezisk a m i położon o w la ta ch 1961— 1962 na p oziom ie p o sad zk i ob ecn ego k ościoła strop o lek k iej k o n stru k cji sta lo w ej. W u b iegłym roku w zm ocn ion o i za b ezp ieczon o m ur fu n d a m en to w y n a w y od stron y p ołu d n iow ej, od sło n ię ty na sk u tek p row ad zon ych prac arch eologiczn ych .
Ś r ed n io w ieczn y zam ek, m u row an y z m iejsco w eg o ła m an ego w a p ien ia ju r a jsk ie go na zap raw ie w a p ie n n o -p ia sk o w e j, od końca X V III w. jest w ru in ie (ryc. 1). B ad an ia a rch itek to n icz n e w y k o n a ł m gr inż. arch. J. F razik, d o k u m en ta cję h is to ryczną — m gr O. Z agórow sk i, m eto d ę k o n serw a cji ruin opracow ała m gr in ż arch. W. Ł op atow a, p rojek t a r ch itek to n icz n o -k o n serw a to rsk i — m gr inż. arch. L. S ta - ch o w sk i — PK Z O ddział K rak ow sk i.
D otych czas (od 1961 r.) od gru zow an o za sy p a n e części ruin, zab ezp ieczon o k orony m u rów oraz za b ezp ieczo n o i częścio w o zrek o n stru o w a n o zew n ętrzn y obw ód m u rów przygródka. W ob rębie zam k u o d sło n ięto spod gruzu w ie le dobrze zach ow an ych k o leb k o w y ch sk le p ie ń p iw n ic, p arteru i I p. jak ró w n ież w ie le fr a g m en tó w cera m ik i go ty ck iej, ren esa n so w ej i p óźn iejszej. O d słon ięto ró w n ież poziom p ierw o tn eg o b ru k ow an ego d zied ziń ca zam k ow ego. W sk rzy d le p ółn ocn ym u łożono n ow ą p osad z kę ceglan ą, w y k o n a n ą na p o d sta w ie od n a lezio n y ch fra g m en tó w p ierw o tn ej oraz częścio w o zrek o n stru o w a n o k la tk ę sch o d o w ą z X V II w . w n a rożn ik u p o łu d n io w o - w sch od n im .
P rzy za b ezp iecza n iu koron y m u rów zam ku za sto so w a n o m eto d ę n a stęp u jącą: po zd jęciu ro zlu źn io n y ch w ierzch n ic h w a r stw m uru w y k o n u je się izo la cję poziom ą przy u życiu w od ood p orn ego m a teria łu na b azie b itu m iczn ej (A bizol). N a stęp n ie rek o n stru u je się rozeb ran e w ie r z c h n ie w a r stw y m uru w u k ład zie, ściśle w ed łu g sp orządzonej uprzed n io in w en ta ry za cji fo to g ra ficzn ej, u k azu jącej stan przed roz biórką. U w zg lęd n ia się przy tym drobne u zu p ełn ien ia w ątk u , ja k ie zaleca pro jek ta n t, w ry so w u ją c je b ezp ośred n io na p lan szach fo to g ra ficzn y ch . M etoda ta, s p e ł n iając p o stu la ty k o n serw a to rsk ie pod w zg lęd em tech n iczn y m , je s t ró w n ież za d o w a la ją ca w za k resie w y m o g ó w p la sty czn y ch . W cześn iej za sto so w a n o ją przy za b ezp iecza n iu ruin zam ku w O grodzieńcu (m gr inż. arch. W. Ł opatow a, PK Z Oddz. K rak ow sk i). '
R ek o n stru o w a n e p a rtie m u ró w przygródka, w y k o n a n e w an alogiczn ym m a te r ia le i u k ład zie w ą tk u k a m ien n eg o , odgranicza się od p ierw o tn y ch za pom ocą p ask ów z b lach y cy n k o w ej, u łożonej p ła sk o w sp oinach. C zęści zrek on stru ow an ych n ie w y p ro w a d za n o do p ełn ej w y so k o ści. K orona ich p o trak tow an a je s t jako lin ia prosta.
Jed en z n ie lic z n ie za ch o w a n y ch m u ro w a n y ch szla ch eck ich d w orów p iętrow ych (ryc. 2). Z b u d ow an y w d w óch fazach w ciągu p ierw szej p o ło w y X V I w. (do r. 1544) z m ie jsc o w e g o ła m a n eg o p ia sk o w ca na za p ra w ie w a p ie n n o -p ia sk o w e j ze znaczną d om ieszk ą g lin y. W cią g u X IX w . b y ł d w u k ro tn ie od n aw ian y. R em ont k o n se r w a torsk i w la ta ch 1957— 1962 p rzep ro w a d ził O ddział K ra k o w sk i PK Z (d okum entacja h isto ry czn o -k o n serw a to rsk a — m gr M. D ayczak , b adania a rch itek to n iczn e — inż. arch. К . N aw oik , p ro jek t a r ch itek to n icz n o -k o n serw a to rsk i — m gr inż. arch. J. Ptak).
S ta n zach ow an ia dw oru w 1957 r. b y ł bardzo zły: z a w ilg o ce n ie m urów , sp ę k a n ie ścian, zn iszczon a w ięźb a d ach ow a i p ok rycie oraz d rew n ia n e stropy. S y lw e tę szp eciła d rew n ian a nad b u d ow a baszty, znaczne ob n iżen ie dachu oraz d rew n ian a
1 4 R yc. 1. L ip o w ie c , r u in y z a m k u (F ot. P K Z K ra k ó w ) R yc. 2. J e ż ó w , d w ó r r e n e s a n s o w y , w id o k od p o łu d n ia (fot. P K Z K ra k ó w ) R yc. 3. T a rn ó w , re n e s a n s o w y d o m p o d c ie n io w y , ( f r a g m e n t p o d łu c z a re n e s a n s o w e g o p o r ta lu (fo t K . N o w a c k i) R yc. 4. D z ie k a n o w ic e , k o śc ió ł p a r a f ia ln y , f r a g m e n t m a lo w id ła ś c ia n y w s c h o d n ie j (X II w .), s ta n po o c z y sz c z e n iu (fot. E. R a c h w a ł)
Tarnów ,
renesanso
w e d o m y podcienio
w e R ynek nr 13, 14
Dziekanowice, m alo
widła ścienne
p rzyb u d ów k a z końca X IX w. od w schodu. Z m ien ion e b yły ró w n ież, w w ięk szo ści, p ierw o tn e ob ram ien ia ok ien n e. R ezu lta tem osta tn iej od b u d ow y b y ło o d tw o rzen ie p ierw o tn eg o ch arak teru b ry ły przez p o d w y ższen ie, obniżonej w X I X w ., k orony m u rów g łó w n e g o korp u su i b aszty. D ach zo sta ł zn aczn ie p od w y ższo n y . Z ach ow an o jed n ak za b y tk o w e e le m e n ty daw nej k o n stru k cji, jak p ierw o tn ą d łu g o ść k a len icy , kąt ok ap ów oraz d rew n ia n e w sp orn ik i. D obudów ka od w sch o d u zo sta ła rozebrana. P rzy w ró co n o d a w n e prop orcje otw orom o k ien n y m parteru. Na p iętrze w w ie lk ie j sa li od p ó łn o cy u su n ięto g o ty cy zu ją ce przezrocza z X IX w ., w p ro w a d za ją c, na p o d sta w ie ślad ów po w y ję ty c h w ęgarach , o b ram ien ia k am ien n e, n a w ią z u ją c e w o g ó l n ych form ach do ren esa n so w y ch , za ch o w a n y ch od p ołudnia i zachodu. Jed n o p r z e zrocze g o ty cy zu ją ce p o zo sta w io n o od zachodu ja k o ślad daw n ej k o n serw a cji. G anek na pod m u rów ce przed g łó w n y m w e jśc ie m od półn ocy zrek o n stru o w a n o na ogół w op arciu o stan z X IX w. Ze w zg lęd u na brak ślad ów , w sk a z u ją c y c h na p ie r w o tn e p o ło żen ie sch o d ó w na piętro, przezn aczon o podobnie jak w o k resie przed k o n serw a cją — izb ę p ó łn o cn o -w sch o d n ią p arteru na sień. D r e w n ia n e sch o d y d ra b i n ia ste z X I X w . za stą p io n o ż e lb eto w y m i z ok ład zin ą i b alu strad ą d rew n ia n ą . T ak ie ro zw ią za n ie u k ładu k o m u n ik a cy jn eg o p o d y k to w a n e zostało w z g lę d a m i p r a k ty c z n y m i. N a leży jed n ak liczyć się z m o żliw o ścią p ierw o tn eg o p o łą czen ia z p iętrem za p o śred n ictw em z ew n ętrzn y ch sch od ów d rew n ia n y ch , u m ieszczon ych p rzy p u szcza ln ie p rzy p ra w ie b ezok ien n ej e le w a c ji w sch o d n iej. W p ó łn ocn ych p o m ieszczen ia ch p a r teru oraz nad całym p iętrem zrek o n stru o w a n o strop y d rew n ian e. W b ieżą cy m roku p rzy stęp u je się do prac k o n serw a to rsk ich przy m a lo w id ła ch w n ętrza . P race nad u p orząd k ow an iem otaczającego teren u są w sta d iu m op racow an ia.
P ro jek t a r ch itek to n icz n o -k o n serw a to rsk i w y k o n a ł O ddział K ra k o w sk i PK Z (p rojek tan t — m gr inż. arch. J. S m ólski).
Z a ło żen iem k o n serw a to rsk im dla obu b u d y n k ó w b yło o d sło n ięcie z a b y tk o w y ch e le m e n tó w b ryły, u k ładu p rzestrzen n eg o i w y str o ju p la sty czn eg o . W 1962 r. u k o ń czono prace przy dom u R y n ek 14, a za a w a n so w a n o w dom u R y n ek 13. P rzez w y bu rzen ie p ó źn iejszy ch p rzem u row ań o d sło n ięto p ełn ą form ę p rzestrzen n ą u k ła d ó w k o m u n ik a cy jn y ch , p o m ieszczeń sk le p o w y c h a przede w sz y stk im p od cien i. Z gru zo- w a n ie fila r ó w m ięd zy a rk a d o w y ch sp o w o d o w a ło k o n ieczn o ść ich p rzem u ro w a n ia oraz za ło żen ia ru sztu o d ciążającego z d w u teo w y ch b elek ż e lb eto w y ch nad sk le p ie n ia m i
podcieni.
C zęściow o za ch o w a ły się d aw n e ty n k i, jed n ak że bez śla d ó w ja k ic h k o lw ie k m a lo w id eł. Z ach ow ała się n a to m ia st p raw ie w ca ło ści i zo sta ła o d sło n ięta p ierw o tn a k am ien iark a ren esa n so w a . S k ła d a ją s ię na n ią w sp o rn ik i sk le p ie ń , p o rta l b ram y w ja zd o w ej (ryc. 3) i są sied n ie okno ark ad ow e w dom u pod n u m erem 14, a tak że części w ęg a ró w ok ien d a w n y ch sk le p ó w pod nr 13 i 14. W sie n i d om u nr 14, obok zn an ych d aw n iej portali sk lep ó w i p iw n ic, o d sło n ięto rzeźb ion e w sp o r n ik i ponad boczn ym i sed ilia m i. W k a m ien ia rce tej w y stę p u ją m o ty w y ro ślin n e (rozety) i p le cionka oraz m a n iery sty czn e p ersp ek ty w iczn ie u jęte m o ty w y a rch itek tu ry . W id ocz ny je s t zw ią zek ty ch m o ty w ó w z k a m ien ia rk ą dom u R yn ek 20, d a to w a n ą na 1568 r. K am ien iark a w y k o n a n a je s t z k a m ien ia p iń czd w sk iego, a jej u szk o d zen ia o g ra n i czają się do u b y tk ó w poch od zen ia m ech a n iczn eg o . U zu p ełn io n o ją ta s z la m i ty lk o w m ie jsc a c h w y m a g a ją c y c h w zm o cn ien ia k o n stru k cy jn eg o , p o z o sta w ia ją c resztę bez u zu p ełn ień . W o d resta u ro w a n y ch w n ętrza ch za sto so w a n o za m k n ięcia o tw o ró w ram am i żela z n y m i z p rzeszk len iem d u żym i szy b a m i b ez p o d zia łó w , co d ało bardzo k o rzy stn e z e sta w ie n ie z u szkodzoną k am ien iark ą. B ardzo p o z y ty w n y w y n ik e k sp o n o w a n ia p od cien i o b yd w u dom ów u zasad n ia w p ełn i d ą żen ie do o d sło n ięcia p od c ie n i w dom ach R yn ek 2, 3 i 5. Z ab ieg ten , w dużej m ierze, p rzy w ró ci za b u d o w ie ry n k o w ej jej re n e sa n so w y charakter.
M a low id ła p ierw o tn eg o p rezb iteriu m ro m a ń sk ieg o k ościoła p a ra fia ln eg o w D z ie k a n o w ica ch (pow . M yślen ice), p. w . św . M arii M agd alen y i św . M ik ołaja — X II w ., od k ryto w 1958 r. P race k o n serw a to rsk ie, pod k ieru n k iem prof. dr. J. E. D u tk ie w i cza w y k o n a ła art. kons. Z. M ed w eck a, przy w sp ó łu d zia le art. k ons. S. K o zło w sk iej. K o n se r w a c ję u k ończono w 1961 r.
M alow id ło za ch o w a ło się w e fra g m en ta ch na ścian ach , oporach n ie za ch o w a n eg o sk le p ie n ia oraz na p odłuczu tęczy. W ystęp u je ono w dw óch w a r stw a c h : 1 — w p o staci n ie w ie lk ic h , m a ło czy teln y ch fr a g m e n tó w na ścia n ie p o łu d n io w ej i na p od łu czu tę c z y w y k o n a n e je s t w tech n ice fresk u su ch eg o na pob iale w a p ie n n e j; 2 — za ch o w a n e w w ię k sz y c h fra g m en ta ch u k azu je sc e n y z cy k lu m ło d o ści C h rystu sa, tj.
