R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T. X X X V III. NR 3. S. 103— 119. W A R S Z AW A 1987
i
H E N R Y K B A N A S Z U K
ZA LEŻN O ŚĆ U K Ł A D U PR Z E ST R Z E N N E G O , W YK SZTA ŁCEN IA L IT O L O G IC Z N E G O I CECH PR O FILO W Y C H M A D OD BUDOW Y G E O M O R FO L O G IC Z N E J D O LIN Y ZA LEW OW EJ R Z E K N IŻO W Y CH
NA P R Z Y K Ł A D Z IE O D C IN K A D O LIN Y N A RW I O środ ek B ad ań N a u k o w y c h w B ia ły m sto k u
W S T Ę P
Prace w dolinie Narwi prow adzono w celu bliższego rozpoznania związ ków, jakie zachodzą pomiędzy geomorfologicznym charakterem doliny a rozmieszczeniem, wykształceniem litologicznym i typologicznym oraz nie którymi właściwościami chemicznymi m ad na jej obszarze. G łówną uwagę zwrócono na zagadnienie rozmieszczenia przestrzennego i wykształcenia lito logicznego pokrywy madowej na tle zróżnicowania wiekowego i rzeźby tarasu zalewowego. Zagadnienia te nie są bowiem dotychczas zbyt dobrze znane. Powszechnie panuje przekonanie [13], że zróżnicowanie gleb mado- wych na gatunki zależy przede wszystkim od odległości od koryta rzeki i mikrorzeźby doliny. Dlatego na tarasie zalewowym, który zwykle przed stawia się schematycznie jako równinę łagodnie pochyloną od koryta rzeki w kierunku brzegów doliny, najbliżej koryta odkładają się piaski aluwialne i ,,mady naspy” , dalej m ady lekkie piaszczyste, następnie średnie pyłowe, najdalej mady ciężkie ilaste. Im szersza jest dolina, tym większe jest zróżnicowanie litologiczne mad i tym bardziej na to zróżnicowanie wpływa m ikrorzeźba tarasu zalewowego.
Prace terenowe w dolinie Narwi prow adzono na odcinku od ujścia Biebrzy do okolic Tykocina. W ykorzystano w nich m.in. wielkoskalowe m ateriały glebowo-kartograficzne, uprzednio wykonane przez autora, oraz oznaczenia laboratoryjne Okręgowej Stacji Chemiczno-Rolniczej w Białym stoku. Prace terenowe miały charakter geomorfologiczno-gleboznawczy. Szczegółowe badania geomorfologiczne umożliwiły wypracowanie oryginal nego poglądu na genezę i ewolucję rozpatrywanego odcinka doliny.
104 H. B an aszu k
Z A R Y S G E O M O R F O L O G II D O L I N Y *
Badany odcinek doliny Narwi położony jest w południowej części Kotliny Biebrzańskiej. Dolina wykształciła się na powierzchni stożka napływowego, uformowanego w Kotlinie przez peryglacjalną Narew [2] w schyłkowym okresie plejstocenu (w starszym dryasie). Predyspozycje geomorfologiczne (zwiększone spadki podłużne i poprzeczne) zdecydowały o ogólnym, a w szcze gólności o madowym charakterze doliny.
Dolina składa się na omawianym odcinku z dwóch tarasów zasadniczo różniących się między sobą budową i m orfologią: nadzalewowego i zale wowego (ryc. 1).
Taras nadzalewowy nie wykazuje ciągłości, występując w postaci odizo lowanych płatów. Są to bowiem ocalałe z późniejszej erozji bocznej fragmenty stożka napływowego Narwi, a ich powierzchnia pochyla się zgodnie z biegiem rzeki (od około 108 m n.p.m ., w okolicach Słomianki do 104 m w Gieł- czynie), a także w kierunku torfowisk. Pokrywa aluwialna tarasu nadzale wowego odznacza się dużą jednorodnością m ateriału. Taras jest zbudowany z piasków drobnoziarnistych, najczęściej pylastych w stropie, osiągających 4 m miąższości. Poniżej zalegają żwiry lub piaski różnoziarniste ze żwirami. Powierzchnię tarasu urozm aicają miejscami wydmy oraz dość liczne płytkie i płaskie rynny przepływowe. Są to fragmenty koryt i ram ion rzeki, która go uform owała, a którą określa się mianem rzeki dzikiej, roztokowej lub warkoczowa tej.
Zupełnie inny charakter ma taras zalewowy. Pkłada się on z wielu różnowiekowych członów, z których każdy odznacza się odm ienną budową geologiczną i m orfologią oraz rozmieszczeniem i wykształceniem litolo gicznym aluwiów. W form ach i osadach kształtowanych przez rzekę różnych okresów zapisana jest historia tej części doliny od początków jej rozwoju po czasy współczesne.
W wyniku szczegółowych badań geomorfologicznych [2] popartych anali zami paleobotanicznymi i rozpoznaniem licznych stanowisk archeologicznych, w obrębie doliny zalewowej wyróżniono 5 jednostek tarasowych: taras allerödzki (A), taras z młodszego dryasu (B), taras staroholoceński (C) i tarasy poatlantyckie (D ' i D).
Taras zalewowy A zachował się na peryferiach współczesnej doliny. Inny charakter ma on w zachodniej części terenu, inny w części wschod niej. W okolicach Brzezin — Giełczyna, gdzie powtał skutkiem poszerzenia przez allerodzką Narew największych koryt rzeki dzikiej, ma on postać płaskich obniżeń izolujących płaty tarasu nadzalewowego i zalega o około 1 m od nich niżej. W części wschodniej (na północ od wsi Zajki) z ko lei działalność allerödzkiej Narwi nakładała się bezpośrednio na utwory stożka. Charakterystycznymi elementami morfologii tarasu są wyraźne, choć drobne odsypy i rynienki powodziowe o długich sierpowatych kształtach.
R yc. 1. N ie k tó r e fo rm y struktur p la zm y w p o z io m a c h gen ety czn y ch czarn ych ziem (z a n a liza to r em )
a - - p r o f i l 2, poziom A jp. plazma silasepic. b profil 1. poziom CG. plazma om nisepic. с - profil 5. poziom D u plazma skclscpic.
d — profil 6. poziom D x. plazma cristic
F ig . 1. S o m e p lasm a structure fo rm s in g en etic h o rizo n s o f b lack earths (w ith analyzer)
a — profile 2. A ^ horizon, silasepic plasma, b — profile 1. CG horizon, om nisepic plasma, с — profile 5. D , horizon, skelsepic
C ech y p r o filo w e m ad d oln ej N arw i
105
Narew modelująca taras A gubiła swe wody w rozległym dnie Kotliny Biebrzy Dolnej, jeszcze wtedy nie zatorfionym. W ody te zbierały się w po- łudniowo-zachodniej części Kotliny, a następnie odpływały do Kotliny Wizny i dalej na południe w sąsiedztwie Wysoczyzny Kolneńskiej.Taras zalewowy В powstał w rezultacie działalności ponownie dzikiego koryta Narwi w młodszym dryasie. Zachował się on tylko fragm entarycz nie w okolicach Słomianki. Rozczłonkowuje go sieć nieregularnych, wąskich i dość głębokich rynienek powodziowych. Rynny szersze zaznaczają się słabiej niż na tarasie nadzalewowym, mniejsza jest również eolizacja tarasu.
Taras zalewowy С kształtowała rzeka płynąca już w kierunku rów no leżnikowym. Taras ten odznacza się największą odrębnością morfologiczną. Składa się on przynajmniej z trzech generacji m eandrów, odzwierciedlających ewolucję koryta rzeki po okresie kształtowania tarasu B. Najstarsze meandry cechują się największymi promieniami krzywizny (Szafranki, Kurpiki). W naj starszych zespołach meandrowych występują formy młodszej generacji, od znaczające się coraz mniejszymi promieniami krzywizny.
Zespoły form meandrowych są charakterystycznie wykształcone. Tworzą je dobrze zachowane, najczęściej zatorfione koryta rzeczne, którym towarzy
szą liczne odsypy i rynny powodziowe, naśladujące ich łuki. Są to formy
okazałe, cechujące się często dużymi am plitudam i wysokości pomiędzy po- i
wierzchnią odsypu i dnem rynny (ryc. 5). Odsypy najwyższe, usytuowane zwykle w centrum zespołu form meandrowych, dalej od koryta, są często wzięte pod uprawę płużną i zwydmione. W miarę przybliżania się do koryta wysokość odsypów maleje, zmniejszają się również różnice pomiędzy powierzchnią odsypów i dnami rynien. Deniwelacje w obrębie zespołu m e a n drowego sięgają czasem do 3-4 m. Najwyższe odsypy zalegają na pozio mie tarasu A, najniższe łączą się hipsometrycznie z młodszą częścią doliny (tarasem D). W centralnej części doliny zalewowej taras С tworzy różnej wielkości ,,wyspy” , wyraźnie wyodrębniające się swoją specyficzną m orfologią od otoczenia.
Taras С ukształtował się w starszym holocenie, koniec jego form owania przypada na pierwszą połowę okresu atlantyckiego.
Taras zalewowy D zachowuje ciągłość na całym odcinku doliny. Jest on współczesnym dnem doliny; na tle tarasu uwidaczniają się jej starsze człony. Historia * tarasu D sięga okresu atlantyckiego, nie jest on więc powierzchnią rówrlowiekową ani też jednolitą pod względem morfologicznym.
Starsze części tarasu, ukształtowane w drugiej połowie okresu atlantyc kiego, oznaczono na szkicu doliny literą D ' (ryc. 1,2). Narew form ując tę część doliny błądziła po powierzchni tarasu С wykorzystując obniżenia w obrębie zespołu form wielkopromiennych, które stopniowo pogłębiała i poszerzała w wyniku erozji wgłębnej i bocznej. Proces ten odbywał się w warunkach maksymalnego wyrównania przepływów przy niedużej dostawie m ateriału zboczowego, o c z y m — jak stwierdzono [3] w różnych dolinach
106 H. B anaszuk
R ye. 2. T aras С i D ' w o k o lic a c h Brzezin
/ — taras nadzalewowy. 2 — taras zalew ow y A. taras zalew ow y C. 4 — wydmy i eoliczne piaski pokryw owe na tarasie C.
5 — zatorfione koryta rzeki kształtującej taras C. 6 - - najbardziej wyraźne rynny pow od ziow e na tarasie C, 7 — rynny mniej
wyraźne, 8 — taras zalew owy D'. 9 — taras zalew ow y D . /0 - zatorfione koryta, / / — koryta czynne i starorzecza w ypeł nione wodą
F ig. 2. С and D ' flo o d plain in en v iro n s o f B rzeziny
/ - over-flood plain. 2 — flood plain A . 3 — flood plain C. 4 — dunes and eolic sands covering the flood plain C.
5 — bogged (peaty) beds o f С flood plain form ing river. 6 - m ost distinctly m arked^flood troughs on the flood plain C.
7 — less distinctly marked troughs. 8 — flood plain D \ 9 - flood plain D . 10 peaty river beds, / / - - a c t i v e river beds and old river beds filled with water
rzecznych — świadczy niezwykła krętość i zwartość koryta oraz małe pro mienie jego krzywizny. Taras D ' składa się z mozaiki splątanych, naj częściej zarośniętych koryt, których odtworzenie w planie nie zawsze jest możliwe. Jego powierzchnia jest płaska, wyrównana.
Pozostała część tarasu D, znacząca najkrótszą drogę przepływu rzeki, jest częścią doliny, na której odbywała się cała postatlantycka działalność Narwi. W ostatnim okresie rozwoju modelowała go rzeka m eandrująca o wyraźnie zwiększonym prom ieniu krzywizny w porów naniu z rzeką for m ującą taras D '. Powierzchnię tarasu urozm aicają zespoły form m eandro wych, wyraźnie jednak inne w porów naniu z formami na tarasie С (drob ne w planie, o małych am plitudach wysokości, stanowią siedliska użytków zielonych).
C e c h y p r o filo w e m ad d oln ej N a rw i 107
Zalewom powodziowym podlegają wszystkie jednostki tarasowe z wyjąt kiem wydm na najwyższych odsypach tarasu C. M im o uregulowania i czę ściowego obwałowania koryta rzeki w latach siedemdziesiątych, w związku z zamierzeniami melioracyjnymi, zasięg zalewów nie uległ większej zmianie.
R O Z M IE S Z C Z E N IE , W Y K S Z T A Ł C E N IE L I T O L O G I C Z N E I W IE K P O K R Y W Y M A D O W E J
Obserwowane obecnie ukształtowanie geomorfologiczne doliny zalewowej Narwi poniżej Tykocina nie jest wynikiem działalności rzeki współczesnej. Jest ono rezultatem rozwoju morfologicznego doliny, trwającego od schyłku plejstocenu po dzień dzisiejszy. Podobnie zróżnicowana wiekowo jest po krywa aluwialna w dolinie. K ażdą z wyróżnionych jednostek tarasowych cechuje nie tylko właściwa m orfologia, ale również odmienne wykształcenie litologiczne i specyficzne przestrzenne układy aluwiów, w szczególności aluwiów facji powodziowej [1].
Najstarsze m ady występują na tarasie A. Towarzyszą one zawsze ko rytom rzeki kształtującej tę część doliny. Miąższość i wykształcenie litolo giczne m ad wyraźnie różnicują się w zależności od warunków sedymentacji. W przypadku gdy koryta rozcinają bezpośrednio stożek napływowy (na północ od wsi Zajki), m ady wypełniają wyraźnie wykształcone obniże nia o charakterze erozyjnym, wycięte w drobnopiaszczystych utworach stożka na przestrzeni około 50-75 m po obu stronach koryt (ryc. 3). Obserwację tę umożliwiły świeżo wykopane rowy melioracyjne mające miejscami głębo kość 3-3,5 m. Największą miąższość (do 1,8 m) mady osiągają w partiach obniżeń przy korytach, stając się coraz płytsze w miarę oddalania od
R yc. 3. R o z m ie sz c z e n ie m ad na tarasie A na p ó łn o c o d w si Z ajki
/ — gliny zwałowe ostańca Zajki. 2— deluwia. 3 — piaski drobnoziarniste stożka napływowego, 4— mady ilaste, 5 — gleba kopalna. 6 — mada naspa, 7 — mady młode. 8 — torfy. 9 — koryto rzeki kształtującej taras A wypełnione wodą
F ig . 3. L a y o u t o f a llu v ia l so ils over the flo o d p lain A n o rth w a rd s the Z ajki v illa g e I — boulder loams of the Zajki monadnock. 2 — deluvia. 3 — fine-grained sands of the alluvial fan, 4 — clay alluvials,
108 H. B an aszu k
koryt. Profil mad jest zróżnicowany: madę ilastą o miąższości około 0,9 m, z dobrze wykształconą glebą kopalną (poziomem A j) w stropie, przykrywają drobnowarstwow ane mady naspy, po których wyklinowaniu się gleba ko palna wychodzi na dzisiejszą powierzchnię topograficzną. Tylko lokalnie przykrywają ją aluwia młodszej rzeki, głównie w obniżeniach terenowych. W wyniku tego na starą glebę kopalną nakłada się gleba współczesna, wykształcona w około 15-20-centymetrowej warstwie osadów młodszych ogarniętych w całości procesem darniowym. F akt ten tłumaczy dużą, d o chodzącą miejscami do 50 cm, miąższość ,,poziom u próchnicznego” gleb madowych na tarasie A oraz świadczy o nieznacznej i tylko lokalnej nadbudowie aluwiów allerödzkich przez młodsze utwory facji powodziowej w tej części tarasu.
Inaczej wykształciły się i są rozmieszczone mady na tarasie w okolicach Brzezin i Giełczyna (rys. 4), gdzie rzeka allerödzka wykorzystała płaskie obniżenia powierzchni stożka, będące korytam i rzeki dzikiej. W tym przy padku towarzyszące korytom rzeki allerödzkiej mady ilaste tworzą strefę
R yc. 4. R o z m ie sz c z e n ie m ad na tarasie A na p ó łn o c o w s c h ó d od Brzezin
/ piaski w ydm ow e na tarasie nadzalewowym . 2 - piaski drobnoziarniste stożka napływ ow ego, i — torfy. 4 — mady ilaste. 5 — zatorfione koryto rzeki kształtującej taras A
F ig. 4. L a y o u t o f allu v ia l so ils over the flo o d plain A n o rth w a rd s B rzeziny
/ dune sands on the o u t -flood plain. 2 llnc-graincd sands o f the alluvial fan. 3 peats. 4 clay alluvials. 5 peaty bed o f the Hood plain A form ing river
szeroką do 250 m. Ich powierzchnia wyniesiona w partiach przykorytowych (gdzie osiągają 0 ,9 -1,0 m miąższości) łagodnie obniża się w miarę odda lania od koryt. Jednocześnie warstwa mady staje się coraz cieńsza. Dalej położone w stosunku do koryt partie obniżeń pozbawione są pokrywy ma- dowej pom im o zalewów rzeki różnych okresów, co wyraźnie świadczy 0 związku genetycznych mad z rzeką allerodzką kształtującą taras.
M oże jeszcze bardziej wymownie świadczy o tym stosunek tarasu A 1 wyścielających go m ad do doliny Biebrzy i torfowiska Bagno Ławki (ryc. 1). Otóż mady ilaste, wyścielające tę część tarasu zwartym płaszczem, wchodzą, podobnie jak stożek napływowy, w dolinę zalewową Biebrzy, gdzie, podcięte przez rzekę, są zawieszone 1,5-2 m nad tą doliną. Podobny stożek,
C ech y p r o filo w e m ad d oln ej N a rw i
109
wchodzący dość głęboko w torfowisko na bagnie Ławki i przykryty przez torfy, tworzą mady towarzyszące korytu na północ od Brzezin. W jego przedłużeniu występują rozległe, choć małej miąższości (0,2-0,3 m) płaty iłów pylastych, wypełniających łagodne obniżenia w powierzchni podtorfowej. Również i koryto Brzezin ma swoje przedłużenie pod równiną torfową. W ystępuje ono w postaci głębokiej rynny wyżłobionej w piaskach podłoża torfowego, wypełnionej namułami organiczno-mineralnymi osiągającymi po nad 4,5 m miąższości (wiercenia ręczne).Taras A i złożone na nim mady zostały więc po okresie ich uform o wania tylko nieznacznie nadbudow ane młodszymi utworam i powodziowymi. M ady najstarsze, pomijając lokalną nadbudowę madami naspami (Zajki), są podobnie wykształcone pod względem litologicznym. Są to do b m miąższości pyły ilaste, rzadziej utwory o składzie granulometrycznym glin pylastych i pyłów zwykłych, zalegające na przemytych piaskach. Tam gdzie występują, z reguły pokrywają powierzchnię tarasu ciągłym, zwartym płaszczem.
Inaczej są rozmieszczone mady na tarasie staroholoceńskim (C). Są one również bardziej zróżnicowane pod względem składu mechanicznego. Podo bieństwo polega natom iast na tym, że, podobnie jak na tarasie allerödz- kim, m ady na tarasie С związane są genetycznie z rzeką kształtującą ten taras. Wymownie ilustruje to przekrój przez zespół m eandrowy (ryc. 5), z którego wynika, że o sposobie wykształcenia litologicznego m ad na tarasie decyduje topografia zespołu form meandrowych.
Najwyższe odsypy powodziowe tworzą piaski drobnoziarniste facji kory towej. Często wykształciły się na nich inicjalne formy wydmowe, które, wydłużone zgodnie z przebiegiem odsypów, naśladują ich łuki. W miarę przybliżenia się do koryta wysokość odsypów obniża się, a na ich powierzch niach pojawiają się mady. Miąższość m ad stopniowo wzrasta, jednocześnie stają się one coraz ,,mocniejsze” pod względem składu mechanicznego. Odsypy wyższe okrywają mady bardzo lekkie. Są one jednocześnie najpłytsze i nie zachowują ciągłości. W miarę obniżania się odsypów m ady bardzo lekkie „przechodzą” w lekkie, te zaś w mady średnie. Odsypy najniższe przykrywają zwartym już płaszczem mady ciężkie, osiągające 0,7-0,8 m miąższości.
M ady na tarasie С związane są z wszystkimi generacjami zespołów form meandrowych. W ystępują one w postaci dość wąskich, mniej lub bardziej zwartych płaszczy madowych, łukow ato wydłużonych zgodnie z przebiegiem (łukiem) koryta i ściśle do niego przylegających.
Oprócz charakterystycznego rozmieszczania i wykształcenia, o związku genetycznym m ad na tarasie С ze staroholoceńską N arw ią świadczą liczne na jego powierzchni ślady bytowania człowieka mezolitycznego (ryc. 1). Zachowały się one w postaci wiórów i odłupków krzemiennych, narzędzi, śladów palenisk i nagrom adzenia kamieni. Najlepiej w glebach kopalnych
m n .p . m . -a . s . L
R yc. 5. Schem at r o zm iesz czen ia i w y k sz ta łcen ia ty p o lo g ic z n e g o p o k ry w y g leb o w ej na tarasie С
/ piaski luźne w ydm ow e, 2 piaski luźne aluwialne. 3 — piaski słabo gliniaste, 4 piaski gliniaste pylaste i pyły zwykle. 5 gliny lekkie pylaste, 6 - pyły ilaste, 7 - m uły: Gm -g le b y m ułow e-głejow e. M e — gleby murszowate, Mi gleby murszaste. FG - gleby (mady) glejowe, Fc mady próchniczne. Fb -m a d y brunatne, F - m ady właściwe,
R gleby rdzawe
F ig. 5. Schem e o f la y o u t and ty p o lo g ie fo r m a tio n o f the soil cover over the flo o d plain С
/ — loose dune sands, 2 loose alluvial sands. 3 — slightly loam y sands, 4 - silty loam y sands and typical silts. 5 light silty loam s. 6 - clay silts. 7 -- m uds; G m - m ud-gley soils, Me mucky soils. Mi - muckous soils. FG - gley alluvial soils, Fc black alluvial soils. Fb -b ro w n alluvial soils, F -ty p ic a l alluvial soils. R - rust-coloured soils
C ech y p r o filo w e m ad d oln ej N a rw i
111
[1] na wydmach wykształconych na najwyższych odsypach powodziowych, są one pospolite na mniej zwydmionych odsypach, występują także w po ziomach próchnicznych zwięzłych gleb madowych. W tych ostatnich p o łożeniach stwierdzono je podczas zdejmowania darni służącej za okładzinę t} wału przeciwpowodziowego i przeorywania części gleb madowych. Znale ziska na m adach są mniej liczne niż w innych położeniach, jednakże ich występowanie w różnych częściach tarasu С ma znaczenie dow odow e.‘j Należy jednak zaznaczyć, że rye. 1 ilustruje rozmieszczenie stanowisk arche ologicznych zgodnie ze stanem ich rozpoznania w połowie lat siedemdzie siątych. Po obwałowaniu i częściowym zagospodarowaniu doliny pewna ilość stanowisk na wydmach uległa zniszczeniu (wraz z wydmami), zwłaszcza w rejonie bukaciarni w Sulinie (południowo-zachodnia część rozpatrywanego odcinka doliny).M ady staroholoceńskie są łatwe do zidentyfikowania wtedy, gdy zacho wały się całe zespoły form meandrowych. Także i wtedy, gdy modelująca młodszą część doliny alewowej rzeka ścięła fragm ent takiego zespołu po przecznie w stosunku do jego osi morfologicznej; obie jednostki tarasowe (starszą i młodszą) dzieli wtedy wyraźna skarpa erozyjna. Bardzo trudno zidentyfikować je w przypadku gdy ocalały z erozji bocznej fragm ent tara su С niezbyt wyróżnia się od otoczenia. Bywa też, że na tle młodszej części doliny zachowały się tylko niewielkie powierzchniowo ,,m adowe” lub ,,piaszczyste” jego fragmenty. Stąd też rozpoznanie wieku form m orfolo gicznych i aluwiów występujących w dolinie wymaga szczegółowych badań terenowych.
Jeszcze inaczej rozmieszczona jest pokrywa m adow a na tarasie D. Starsza część tego tarasu (taras DO jest wysłana m adam i bardzo szczelnie, najbardziej w dolinie. C harakter rzeki kształtującej taras i wybitnie płaska jego powierzchnia sprawiły, że pokrywa m adowa jest ciągła i wypełnia całą przestrzeń pomiędzy zarośniętymi korytam i. M ady o najczęściej małej (około 0,4-0,5 m) miąższości m ają skład pyłów zwykłych lub pyłów ila stych, rzadziej piasków gliniastych i glin pylastych, i zalegają na piaskach luźnych. Stare koryta rzeczne wypełniają torfy. Jest rzeczą charakterystycz ną, że torfy są zamulone w stropie, nie są natom iast przewarstwiane utworam i mineralnymi. Obok typowego dla tej tylko części tarasu zalewo wego układu m ad, świadczy to o małej intensywności procesów nam ulania już po jego ukształtowaniu. W ody powodziowe wnosiły na powierzchnię tarasu cząstki najdrobniejsze, a namulanie to splatało się z intensywnie rozwijającymi się procesami bagiennymi. W obrębie zarastających starorzeczy nakładanie się tych procesów przejawia się w zwiększonej popielności torfów, na pozostałej części tarasu — w odkładaniu zamulonych mułów pokryw ają cych warstwą od 0,2 do 0,25 m wcześniej zaakum ulow ane mady.
Najbardziej zróżnicowane pod względem składu mechanicznego mady występują na najmłodszej części tarasu zalewowego, to jest na tarasie D.
112
H. B an aszu kPokrywa madowa nie zachowuje tu ciągłości. M ady bardziej zwarte p o wierzchniowo, jednocześnie o większej miąższości (do 0,7 m) i o zwięźlej- szym składzie mechanicznym (glin pylastych lub pyłów ilastych), występują na tych częściach tarasu, które m eandrująca rzeka opuściła stosunkowo dawno. Te natom iast partie terenu, na których proces przemieszczania koryta następował w niedalekiej przeszłości, pokrywa najczęściej kilkunasto centymetrowa warstewka utworów piaszczysto-pylastych. Najmłodsze płaty tarasu są całkowicie pozbawione utworów facji powodziowej. Tworzą je piaski rzeczne najczęściej z bardzo słabo wykształconym poziomem darnio wym w stropie.
Taki charakter pokrywy madowej na tarasie D wiąże się z jednej strony z systematycznym i wielokrotnym jego przebudowywaniem przez rzekę (taras kształtuje się przez cały okres subborealny i subatlantycki), z drugiej — z działalnością rzeki akumulującej w przewadze aluwia piaszczyste w cza sach historycznych wskutek nadmiernego wylesienia dorzecza.
Układ przestrzenny i wykształcenie litologiczne mad na rozpatrywanym odcinku doliny zalewowej Narwi tylko częściowo (bo tylko na tarasie D) wiąże się z aktualnym przebiegiem koryta rzeki. Nie ma też prawie nic wspólnego z obecnie obserwowaną rzeźbą doliny. Dolina składa się z wielu różnowiekowych członów, odpowiadających kolejnym etapom jej rozwoju morfologicznego. Każdy z tych etapów cechuje uwarunkowane klimatycznie, właściwe dla niego rozwinięcie koryta rzeki oraz związany z tym kory tem swoisty typ sedymentacji i przestrzenny układ aluwiów. Rzeka m ode lując coraz to młodsze jednostki tarasowe niszczyła stopniowo jednostki starsze, ograniczając je terytorialnie i izolując od siebie, ale nie prze kształcała w widoczny sposób ich wewnętrznej „struktury” ani w drodze erozji, ani akumulacji. Stąd też mady w dolinie, traktow ane jako utwory geologiczne, są w zdecydowanej przewadze już od dawna, zależne od wieku jednostki tarasowej, złożonym m ateriałem skalnym i podlegają określonym procesom glebowym.
W Y K S Z T A Ł C E N I E T Y P O L O G I C Z N E G L E B A L U W I A L N Y C H /
C harakter geomorfologiczny doliny zalewowej stanowi o znacznym zróż nicowaniu stosunków wodnych. D o najbardziej przesuszonych partii doliny należy, ogólnie biorąc, taras С ze względu na żywe urzeźbienie, płytkość i krótkotrw ałość zalewu powodziowego oraz dużą przepuszczalność piasków aluwialnych tworzących wyższe odsypy powodziowe. Najbardziej wilgotny jest z kolei taras D '. Jest to najniżej położona część doliny zalewowej, gdzie najdłużej utrzymuje się zalew powodziowy (przed regulacją koryta ustępował w połowie maja lub w początkach czerwca), a w latach średnio wilgotnych poziom wód gruntowych opada zaledwie do głębokości 0,4-0,5 m.
C ech y p r o filo w e m ad d oln ej N arw i
113
Podobnie podm okła jest dolina w sąsiedztwie torfowiska Bagno Ławki oraz duże partie tarasu D w widłach Biebrzy i Narwi. Znacznie większe w aha nia poziom u wód gruntowych (opadają do 2 m i niżej) zaznaczają się w przykorytowej części tarasu D, bezpośrednio drenowanej przez rzekę.M im o znacznego zróżnicowania stosunków wodnych gleby madowe w d o linie w przewadze podlegają oddziaływaniu wód gruntowych i redukcyjnych procesów glejowych. W ystępują bowiem zwykle w obniżonych partiach te- 4renu, również i na tarasie C, gdzie odłożyły się na niższych odsypach po wodziowych. Sprawia to, że granice pomiędzy poszczególnymi jednostkam i systematycznymi gleb są zatarte. Pomimo to zaznaczają się ilościowe różnice w wykształceniu typologicznym gleb na wyróżnionych jednostkach taraso wych. Polegają one przede wszystkim na zróżnicowanym udziale gleb ' 0 określonym obliczu typologicznym w obrębie jednostek tarasowych i po zostają w ścisłym powiązaniu z układam i stosunków wodnych w dolinie 1 w obrębie poszczególnych tarasów [1].
Najbardziej zróżnicowana pod względem typologicznym i zarazem naj bardziej charakterystycznie wykształcona jest pokrywa glebowa na tarasie С (ilustruje to schematyczny przekrój na ryc. 5). N a piaskach przewianych i na wydmach, występujących na najwyższych odsypach powodziowych, wykształciły się gleby rdzawe. Przeważają wśród nich gleby rdzawe właściwe * o głębokich (nawet do 0,5 m), antropogenicznych poziom ach próchnicznych, noszących liczne ślady bytowania człowieka prehistorycznego [1]. Gleby rdzawe bielicowane występują z reguły na wyższych zboczach i wierzchoł kach wydm. W jeszcze bardziej wyraźnej (i nie zakłóconej przez człowieka) zależności od stosunków wodnych pozostaje na tarasie С wykształcenie typologiczne gleb madowych. W położeniach najwyższych występują mady właściwe. Są one okresowo najsilniej przesuszane. W miarę obniżania się odsypów powodziowych i wzrostu wilgotności terenu pojawiają się kolejno m ady brunatne i mady próchniczne, następnie gleby (mady) glejowe i gleby mułowo-glejowe. Te ostatnie towarzyszą już zatorfionym korytom rzecznym. Najwięcej jest na tarasie m ad brunatnych, które wraz z glebami rdzawymi właściwymi są najbardziej charakterystycznymi glebami dla tej jednostki tarasowej. W obrębie innych jednostek występują one lokalnie lub punktowo.
Najbardziej charakterystycznymi glebami dla tarasu D ' są z kolei gleby mułowo-glejowe. Typowy profil takiej gleby przedstawia się następująco: 0 - 20 cm — muł (27,3% części organicznych), barw a czarna z szarymi
plamami Fe, przerośnięty korzeniami roślin,
20- 40 cm — pył zwykły silnie plastyczny w stanie m okrym, ciemnożółty z szarymi plamami i konkrecjam i Fe głównie w dolnej części warstwy,
40-150 cm — piasek słabo gliniasty, całkowicie oglejony z żółtymi plamami Fe w stropie warstwy.
114 H . B an aszu k
Warstwę namułów stanowią czasem w tych glebach utwory o składzie granulometrycznym piasków gliniastych lub gliny pylastej o znaczniejszej miąższości. W arstwa mułu jest podobnie jak w dolinie Biebrzy [5] naj częściej mała (do 20-25 cm), zawartość materii organicznej w analizow a nych profilach zamyka się w przedziale 20-33,1%.
Charakterystyczną cechą gleb mułowo-glejowych w dolinie Narwi jest jednolite ciemnożółte lub jasnobrunatne zabarwienie warstwy namułów w przypadku, gdy odznaczają się m ałą miąższością (20-30 cm). Przy miąższości większej w dolnej części warstwy występują liczne plamy glejo- wo-eluwialne. Ta charakterystyczna cecha gleb mułowo-glejowych pozostaje w związku z ich budow ą profilową. M ała miąższość warstw namułów i ich jednorodny charakter powodują, że migrujące z niższych partii pro filów związki żelaza i innych pierwiastków (co jest cechą gleb dolinowych) [7-9, 12, 14] rozkładają się w tych warstwach równomiernie, zabarwiając je na jednolity kolor. Przemieszczają się one z dolnych warstw namułów (mady) wtedy, kiedy warstwy te m ają większą grubość. O bok gleb mułowo- -glejowych występują na tarasie D ' gleby murszowo-glejowe, powstałe w wy niku objęcia warstwy mułowej procesem murszenia, i gleby glejowe właściwe. Gleby glejowe właściwe są w dolinie najbardziej powszechne. Największą ich koncentrację stwierdzono jednakże na tarasie A. Gleby te zawierają często znaczę ilości materii organicznej. W glebach zwięzłych ilość ta dochodzi nawet do 20%, ale nie jest wtedy w całości powiązana z m ineralną masą gleby. W stanie suchym gleby takie, podobnie jak na Żuławach [14], upodabniają się do gleb murszastych. Obok gleb glejowych właściwych dość powszechne są na tarasie A gleby mułowo-glejowe, zwłaszcza w są siedztwie Bagna Ławki.
M ady właściwe występują na tarasach С i B, najbardziej jednak cha rakterystyczne są one dla najmłodszej części doliny (tarasu D), gdzie zaj m ują największe powierzchnie. Budowa profilowa tych gleb jest identyczna na wszystkich jednostkach tarasowych; głębokie piaski luźne przykrywa warstewka (do 20-25 cm) utw oru o składzie granulometrycznym piasku słabo gliniastego, piasku gliniastego lekkiego lub pyłu zwykłego, w której wykształcił się poziom akumulacyjny. W lp artiach przykorytowych tarasu D mady właściwe przeplatają się z piaskami aluwialnymi o niewykształconym profilu, w partiach położonych dalej od koryta rzeki występują lokalnie gleby (mady) glejowe.
Wykształcenie typologiczne gleb w dolinie wykazuje wyraźny związek z geomorfologią doliny. Polega on głównie na tym, że każda z wyróż nionych jednostek tarasowych odznacza się różną, ją tylko cechującą prze wagą gleb o określonym obliczu typologicznym. Nie zaobserwowano n ato miast związków pomiędzy geomorfologią doliny (czynnikiem czasu) a wyra zistością wykształcenia profilowego gleb aluwialnych. Intensywność
wykształ-C ech y p r o filo w e m ad d oln ej N a rw i
115
cenią gleb na poszczególnych jednostkach zależy głównie od natężenia danego procesu glebowego, w małym stopniu od długotrwałości jego oddziaływania. Wyraźnie uwidacznia się to na przykładzie mad właściwych, w których sposób wykształcenia poziom u akumulacyjnego nie koreluje z wiekiem, lecz ze składem mechanicznym i położeniem w rzeźbie terenu (wilgotnością), zaś szczególnie wyraźnie na przykładzie gleb glejowych.Bardziej złożona jest kwestia właściwości chemicznych gleb aluwialnych, które, jak wynika to z analizy ich odczynu, zależą od czynników we wnętrznych, jak i zewnętrznych w stosunku do doliny.
O D C Z Y N G L E B A L U W I A L N Y C H
Odczyn gleb omawianego odcinka doliny Narwi, charakteryzowany według przedziałów pH obowiązujących przy wykonywaniu .map glebowo- -rolniczych [11], jest przeważnie kwaśny. Kwaśne są zarówno gleby wystę pujące na powierzchniach najstarszych, na tarasie nadzalewowym i na ta rasie zalewowym A, jak i powierzchniach najmłodszych, niedawno ufor mowanych.
Gleby rdzawe wytworzone z piasków luźnych, występujące na tarasie nadzalewowym i na tarasie C, odznaczają się w poziom ach wierzchnich
odczynem słabo kwaśnym, rzadziej średnio kwaśnym (рНка oscyluje w gra
nicach 5,1-6,0, рН н2о 6,1-6,8). Podane wartości pH utrzym ują się w tych
glebach niemal bez zmian do głębokości 1,5 m, są więc one zakwaszone
głęboko, choć niezbyt silnie. Bardziej kwaśne są na omawianych powierzch niach gleby wykształcone z piasków wydmowych, zwłaszcza w wierzchnich partiach profilu (рНка — 4,5, рН н2о — 5,0).
Bardziej zakwaszone od gleb piaszczystych tarasu nadzalewowego są w wierzchnich partiach profilów gleby madowe. Najbardziej spośród nich — gleby (mady) glejowe właściwe i mułowo-glejowe, a więc występujące na powierzchniach bardzo zróżnicowanych wiekowo, od allerödzkich po współ cześnie formowane. Niezależnie od występowania gleby te są z reguły
średnio kwaśne (рНка 4,6-5,0), sporadycznie tylko słabo kwaśne w po
ziomie próchnicznym , przy czym w odróżnieniu od gleb piaszczystych pH szybko wzrasta w głąb ich profilów. Dolne warstwy tych gleb odznaczają się najczęściej odczynem obojętnym, czasem zasadowym. Tylko w tej grupie gleb spotyka się w dolinie gleby silnie zakwaszone w całym profilu. Pomimo istotnych różnic w uziarnieniu gleb glejowych (zwięzła m ada — piasek luźny w podłożu) pH wzrasta w ich profilach jedostajnie. Skokowo następuje natom iast wzrost w glebach mułowo-glejowych; muł jest bardziej kwaśny od utw oru mineralnego.
Mniej kwaśne od gleb (mad) glejowych są mady brunatne i właściwe, a więc gleby w mniejszym stopniu podlegające oddziaływaniu wód grunto
116
H . B an aszu kwych. W warstwach powierzchniowych są one podobnie zakwaszone jak gleby rdzawe (taras nadzalewowy i taras C). W odróżnieniu jednak od tamtych pH w profilach mad brunatnych i właściwych szybko wzrasta; na głębokości 1 m m ają one już z reguły odczyn obojętny lub zbliżony do obojętnego. Gleby te są również silnie zróżnicowane pod względem wiekowym. M ady brunatne występują wprawdzie głównie na tarasie staro- holoceńskim (C), ale również i na tarasie D, mady właściwe są zarówno na tarasie C, jak i w pobliżu współczesnego koryta rzeki. Te ostatnie należą do najmłodszych gleb w dolinie. Najczęściej słabo kwaśne są również piaski rzeczne obecnie odkładane.
Ten tak charakterystyczny i specyficzny odczyn gleb w dolinie Narwi uwarunkowany jest różnymi czynnikami, jednakże tylko częściowo wykazuje związek z wiekiem tych gleb i długotrwałością procesów ługowania. Związek ten zaznacza się najbardziej wyraźnie w przypadku gleb piaszczystych tarasu nadzalewowego i tarasu C, kształtowanych pod zbiorowiskami borowymi przy przemywnych stosunkach wodnych. Odczyn gleb madowych wiąże się natom iast z jednej strony z peryglacjalnym charakterem dorzecza Narwi, z drugiej — z rozwojem określonych procesów glebowych w dolinie uwa runkowanych jej charakterem geomorfologicznym i intensywnością oddziały wania tych procesów oraz składem chemicznym wód gruntowych, w nie wielkim stopniu wiekiem mad.
Związek odczynu gleb madowych w dolinie z charakterem dorzecza wyraża się w tym, że ze względu na równinność terenów nadrzecznych górnej Narwi i słabą erozję powierzchniową do rzeki dostaje się m ateriał wietrzeniowo-glebowy pozbawiony węglanów w wyniku procesów peryglacjal- nych i późniejszych procesów glebowych (w dorzeczu powszechnie występują gleby bielicowe). M ateriał ten podlega dalszemu zakwaszeniu w dolinie, tam gdzie intensywnie przebiega proces glejowy i proces błotny (muło- twórczy). Wpływ procesu glejowego na morfologię i właściwości chemiczne gleb znane są od dawna. Stwierdzono również, że warunkiem rozwoju procesu jest obecność w glebie choćby najprostszych form materii organicz nej i że przemiany tej ostatniej wpływają zakwaszająco na m ineralną część gleby [8,9, 10]. Muły powstają wprawdzie w warunkach tlenowych, ale in tensywna humifikacja całkowicie pochłania tlen zawarty w wodzie przepły wowej, a na dnie rozlewiska przykrytego mułem panują warunki redukcyjne [4]. Nie jest więc przypadkiem, że najbardziej zakwaszone gleby w dolinie występują tam, gdzie na proces glejowy nakłada się proces błotny. Tłum a czy to najbardziej kwaśny odczyn gleb mułowo-glejowych i skokowy wzrost wartości pH na pograniczu mułu i utworu mineralnego.
Zakwaszeniu wierzchnich warstw gleb madowych pod wpływem redukcyj nych procesów glejowych wydaje się wyjątkowo sprzyjać budowa profilowa i litologia tych gleb w dolinie. Są to bowiem przeważnie mady płytkie i średniogłębokie, zawierające znacznie więcej materii organicznej od piasków
C e c h y p r o filo w e m ad d oln ej N a rw i
117
podłoża. N a odczyn gleb madowych mógł również dodatkow o wpływać w dolinie drzewostan łęgowy, którego zakwaszający wpływ na m ady stwier dzono w dolinie Wisły [6].P O D S U M O W A N I E
Rozmieszczenie i wykształcenie facjalno-litologiczne mad w dolinie zale wowej Narwi wykazuje ścisły związek z geomorfologią terenu, ale niewiele ma wspólnego z współczesnym układem przestrzennym koryta rzeki. Dolina składa się z wielu różnowiekowych jednostek tarasowych (tarasy: A, B, C, D ', D), odpowiadających poszczególnym etapom jej rozwoju i odznaczają cych się właściwymi dla nich typami sedymentacji aluwiów. Złożona na ich powierzchniach pokrywa madowa związana jest z rzeką, która je uform o wała, odznacza się różnym wykształceniem litologicznym i układem utworów madowych na poszczególnych jednostkach. Te ostatnie najczęściej zachowały swoją pierwotną ,,strukturę wewnętrzną” i nie zostały przekształcone przez późniejszą działalność rzeczną. Stąd też większość utworów madowych w dolinie należy traktow ać jak o dawno już złożony substrat glebowy, zróżnicowany w zależności od wieku poszczególnych części doliny.
W yraźny związek z geomorfologią doliny wykazuje również wykształce nie typologiczne gleb aluwialnych. Jednostki tarasowe cechuje zdecydowana przewaga gleb o określonym obliczu typologicznym, co wynika z różnic w ich morfologii, litologii m ad i różnic w stosunkach wodnych. Nie stwier dzono natom iast związków pomiędzy wiekiem aluwiów madowych i inten sywnością wykształcenia profilowego gleb.
Prawidłowości stwierdzone w dolinie Narwi poniżej Tykocina potwierdziły badania i obserwacje na innych odcinkach madowych doliny tej rzeki, na odcinkach madowych doliny N urca i w dolinie Bugu. M ożna je więc uważać za typowe dla dobrze wykształconych dolin rzek niżowych. Jednakże warunkiem uniknięcia dowolności interpretacji i przypadkowości w badaniach szczegółowych nad typologią mad i ich właściwościami jest sprzężenie tych badań z badaniam i geomorfologicznymi. Tarasu zalewowego bowiem nie m ożna utożsamiać ze „współczesnym tarasem rzecznym” , czy też z tarasem holoceńskim.
Aluwia Narwi są na rozpatrywanym odcinku doliny zakwaszone. Gleby na najstarszych powierzchniach tarasowych (taras nadzalewowy, częściowo taras staroholoceński) zostały zakwaszone skutkiem przemywania wodami opadowymi pod drzewostanami borowymi. Kwaśny odczyn m ad wiąże się z warunkam i hydrochemicznymi w dorzeczu Narwi oraz redukcyjnymi procesami glejowynii i procesami mułotwórczymi zachodzącymi w dolinie. Zakwaszeniu powierzchniowych partii mad sprzyja ich płytkość, litologia i duża zawartość części organicznych.
118
H. B an aszu k L I T E R A T U R A[1] B a n a s z u k H .: S to su n k i g le b o w e w d o lin ie B ieb rzy na tle jej g e o m o r fo lo g ii. Praca d o k to rsk a 1975 (m a szy n o p is).
[2] В a n a s z u k H .: G e o m o r fo lo g ia p o łu d n io w e j części K o tlin y B ieb rzańsk iej. W yd z. G eo g r. i S tu d ió w R eg. U W , P race i S tu d ia G e o g r ., 1980, 2.
[3] F a l k o w s k i E.: P ra w id ło w o ści ro zw o ju rzek n izin n ych i zm ia n y d en d o lin n y c h w h o lo - cen ie. P rzew o d n ik w y ciecz ek S ym p . K o m . Bad. H o lo c e n u I N Q U A , 1972, cz. 2.
[4] O k r u s z k o H .: P o w sta w a n ie m u łó w i gleb m u ło w y c h . R o cz. g le b o z n . 2 0 , 1969, 1. [5] O k r u s z k o H .. O ś w i t J.: G le b y m u ło w e d o lin y d oln ej B iebrzy. R o c z . g le b o z n . 20,
1969, 1.
[6] P r ó s z y ń s k i M .: S tu d iu m h isto ry czn e zm ia n w d o lin ie W isły m ięd zy G ó r ą K a lw a rią a W arszaw ą o p a rte o je d n o lity układ k a rto m etry czn y . Prace i S tu d ia IG U W 1972, 10. [7] R y t e l e w s k i J.: T y p o lo g ia gleb a lu w ia ln y ch d o lin y rzeki Ł yny. R o cz. g le b o z n . 15.
1962. 1. '
[8] S i u t a J.: W stęp n e b a d a n ia p r o c e só w g lejo w y ch w m adach żu ła w sk ich . R o c z . N a u k roi. Ser. A . 82, 1960, 1.
[9] S i u t a J.: W p ły w p ro cesu g le jo w e g o na k sz ta łto w a n ie się cech m o r fo lo g ic z n y c h i w ła śc i w o ści ch em iczn y ch p ro filu g le b o w e g o . M a d y żu ła w sk ie. Pam . puł. 1963, 9.
[10] S i u t a J.: W p ływ p ro cesu g le b o w e g o na k sz ta łto w a n ie się cech m o r fo lo g ic z n y c h i w ła śc i w o ści ch em iczn y ch p ro filu g le b o w e g o . G le b y b ie lic o w e w y tw o r z o n e z glin y zw a ło w ej. Pam . puł. 1963, 9.
[11] S t r z e m s k i M ., S i u t a J., W i t e k T .: P rzy d a tn o ść roln icza gleb P o lsk i. P W R iL , W arszaw a 1973.
[12] T e r e l a k H .: K w a śn e m ad y e lu w ia ln o -ilu w ia ln e . P am . puł. 1967, 30. [13] T o m a s z e w s k i J.: G le b y łą k o w e . P W R iL , W arszaw a 1969.
[14] W i t e k T .: G le b y Ż uław W iśla n y ch . P am . puł. 1965, 18.
Г. Б А Н А Ш У К З А В И С И М О С Т Ь П Р О С Т Р А Н С Т В Е Н Н О Г О П О Л О Ж Е Н И Я , Л И Т О Л О Г И Ч Е С К О Г О ' С Т Р О Е Н И Я И П Р О Ф И Л Ь Н Ы Х П Р И З Н А К О В А Л Л Ю В И А Л Ь Н Ы Х П О Ч В О Т Г Е О М О Р Ф О Л О Г И Ч Е С К О Й С Т Р У К Т У Р Ы З А Л И В Н О Й Д О Л И Н Ы Н И З М Е Н Н Ы Х Р Е К Н А П Р И М Е Р Е У Ч А С Т К А Д О Л И Н Ы Р. Н А Р Е В И Ц ен тр научны х и с сл е до в а н и й в Б ялы стоке t Р е з ю м е П р о с т р а н с т в е н н о е р а зм е щ ен и е, а такж е л и т о л о ги ч еск о е и м о р ф о л о ги ч е с к о е с т р о ен и е ал л ю в и ал ь н ы х почв в д о л и н е р. Н ареви т есн о связаны с г е о м о р ф о л о г и е й й дол и н ы . О д н а к о п р о ст р а н ст в е н н о е р а с п о л о ж е н и е а л л ю в и ал ь н ы х почв не и м еет м н о г о о б щ е г о с современны м положением русл а реки. Д олина построена из м н о ги х единиц, т.е. террас: а л л ер ёд ск о й , м л а д ш е г о т р и а са , ст а р ш ег о г о л о ц ен а и д в е м л а д ш е г о г о л о ц е н а о т р а ж а ю щ и е о т д ел ь н ы е этапы ее р азвития. Э ти ед и н и ц ы , т а м где он и со х р а н и л и сь , не п о дв ер гл и сь п р е о б р а зо в а н и ю п о с л е д у ю щ е й д е я т е л ь н о с т ь ю реки и х а р а к тер и зу ю т ся р азл и ч н ы м (сп е ц и ф ическим т о л ь к о для д а н н о й еди н и ц ы ) л и т о л о ги ч еск и м с т р о е н и е м и п р о стр а н ст в ен н ы м р а сп р еде л ен и ем ал лю в и ев . А л л ю в и а л ь н ы е почвы в д о л и н е р. Н ар ев и являю тся с л е д о вательн о си л ь н о д и ф ф ер ен ц и р о а н н ы м и в о тн о ш ен и и в о зр а ст а и о б у сл о в л ен ы в о з р а с т о м
C ech y p r o filo w e m ad d oln ej N a rw i 119 еди н и ц ы , на к о то р о й он и за л е г а ю т . Р езличия в м о р ф о л о ги и , л и т о л о ги ч е с к о м ст р о ен и и а л л ю в и ев и в о д н о м р еж и м е в п р ед е л а х т ер р а с с в и д е т е л ь с т в у ю т такж е о б и зв естн о й о с о б е н н о с т и л и т о л о ги ч еск о го ст р о ен и я п о ч в ен н о го п окр ова. К а ж д а я ед и н и ц а х а р а к тер и зу ет ся р еш и тел ь н ы м п р е о б л а д а н и е м почв с о п р ед е л ен н ы м т и п о л о ги ч еск и м о б л и к о м . А л л ю в и и р. Н ареви на р а с с м а т р и в а е м о м участке до л и н ы о б ы ч н о зак и слен н ы е, что св я за н о с ги д р охи м и ч еск и м и усл о ви я м и в в о д о с б о р е и с п р о и сх о д я щ и м и в д о л и н е п о ч в о о б р а зо в а т е л ь н ы м и п р о ц есс а м и . В ч а стн ости в реку п о с т у п а е т о б е зз о л е н н ы й м а т ер и ал уж е в х о д е в о зд ей с тв и я п ер иглац и альн ы х п р о ц есс о в , т о г д а как в д о л и н е п р е о б л а д а ю т глеевы е и и л л о о б р а з у ю щ и е п р оцессы . H. B A N A S Z U K D E P E N D E N C E O F T H E S P A T IA L A R R A N G E M E N T O F T H E L IT H O L O G IC A L F O R M A T I O N A N D P R O F IL E F E A T U R E S O F A L L U V I A L S O IL S O N T H E G E Ö M O R P H O L O G IC S T R U C T U R E O F T H E F L O O D E D V A L L E Y O F L O W L A N D R IV E R S A S E X E M P L I F IE D B Y A S E C T O R O F T H E N A R E W R IV E R V A L L E Y
S cien tific R esearch C en tre in B ia ły sto k
S u m m a r y
T h e sp a tia l la y o u t an d lith o lo g ic a l and ty p o lo g ic a l fo r m a tio n o f allu vial so ils in the flo o d e d valley o f N a r e w p ro v es a c lo se r ela tio n sh ip w ith th e v a lley g e o m o r p h o lo g y . T he sp atial arran gem en t o f a llu vial is o n ly slig h tly related to th e c o n tem p o ra r y sh a p e o f the river bed. T h e v a lley c o n sists o f m a n y u n its, i.e. terraces: a llerö d , y o u n g er dryass, old h o lo c e n e and tw o y o u n g h o lo c e n e o n e s, w h ich reflect its p articu lar d e v e lo p m e n t stages. T h ese u n its, w h ere they w ere p reserved , w ere n ot tran sform ed by su b seq u en t a c tiv ity o f th e river; they are ch aracterized by d ifferen t (sp ecific o n ly fo r the giv en un it) lith o lo g ie fo r m a tio n and sp atial a rran gem en t o f a llu v ia ls. A llu v ia l so ils in the N a rew v a lley c o n sti tute th u s u n its stro n g ly d ifferen tia te d in rela tio n to age and d ep en d in g o n the a g e o f fo r m a tio n on w h ich th ey occu r. D iffe r e n c e s in the m o r p h o lo g y , lith o lo g ie featu res o f a llu v ia ls and in w ater c o n d itio n s w ith in the range o f p articu lar terrace u n its bear e v i d en ce a lso o f a certain sep a ra ten ess in the lith o lo g ie fo r m a tio n o f the so il cover. Every unit is ch aracterized by a d ecisiv e p rev a len ce o f so ils o f a d efin ite ty p o lo g ie sh ap e.
T h e a llu v ia ls o f th e N a rew river are m o st o ften a cid ified in th e v a lley secto r in q u estio n . T h is is c o n n e c te d w ith h y d ro ch em ica l c o n d itio n s in the river b a sin and w ith so il-fo r m in g p ro cesses occu rrin g in the valley. N a m e ly , the m aterial d eca lcified as early as d u rin g the effect o f periglacial p ro cesses g o e s in the river, w h ereas in th e valley r ed u ctio n g ley and m u d -fo rm in g p ro cesses p red o m in a te.
D r H enryk Banaszuk Ośrodek Badań Naukowych B iałystok, ul. Sienkiewicza 42
