ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LIX NR 3 WARSZAWA 2008: 7-16
PIOTR BARTMIŃSKI, ZBIGNIEW KLIMOWICZ
WŁAŚCIWOŚCI SORPCYJNE CZARNYCH ZIEM
KOTLINY SANDOMIERSKIEJ WYTWORZONYCH
Z RÓŻNYCH SKAŁ MACIERZYSTYCH
SORPTIVE PROPERTIES OF THE SANDOMIERSKA
BASIN PHAEOZEMS DEVELOPED
FROM DIFFERENTIATED PARENT MATERIAL
Zakład Gleboznawstwa, Instytut Nauk o Ziemi, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiejw Lublinie
A b s tr a c t: 12 p lots o f ty p ica l, degraded, and m uck y P h aeozem s w ere in vestigated . T h e so ils are
located in the area o f the San dom iersk a B asin and w ere form ed from variou s parent rocks, i.e., loam y, sandy, silty, and c la y form ation s. T he d ifferentiated gran u lom etric c o m p o sitio n o f the so ils an alysed d istin ctly correspon ds to the variability o f their sorp tive properties. T he organic carbon content s ig n ifica n tly in flu e n c es sorptive properties, e sp e c ia lly cation e x ch a n g e ca p a ci ty, e x ch a n g e a b le h y d ro g en , and b a se saturation o f the so ils.
S ło w a k lu c z o w e : czarne z ie m ie , u zia m ien ie, w ę g ie l organiczny, w ła ś c iw o ś c i sorpcyjne. K e y w o r d s : P h a e o ze m s, g ran ulom etric co m p o sitio n , organie carbon, so rp tiv e properties.
WSTĘP
Czarne ziemie występująna terenie całej Polski, ze względu jednak na silne rozproszenie i brak poza kilkoma powierzchniami większych zwartych płatów zajmują niespełna 2% powierzchni kraju. Skałę macierzystą czarnych ziem stanowią głównie utwory gliniaste, pyłowe lub ilaste, możliwe jest jednak tworzenie się tych gleb również z utworów mineralnych o lżejszym składzie granulometrycznym [Kowaliński 1952; Systematyka gleb Polski 1989].
Czarne ziemie stanowią gleby szczególnie podatne na przekształcenia antropogeniczne. Antropopresja powoduje zmiany szeregu właściw ości fizykochem icznych i chemicznych, a także morfologii profilu glebowego. Najlepiej widoczny jest ubytek substancji organicznej w czarnych ziem iach w ykorzystyw anych jako pola orne, szczególn ie na obszarach poddanych zabiegom melioracyjnym, których skutkiem jest obniżenie zwierciadła wody gruntowej [Licznar, Drozd 1996]. Zaburzenia w gospodarce wodnej wpływają w istotny
8 P. Bartmiński, Z. Klimowicz
sposób na w łaściw ości sorpcyjne gleby, takie jak: zasobność kompleksu sorpcyjnego w wybrane kationy o charakterze zasadowym, jak też procentowy udział tych kationów w całkowitej pojem ności sorpcyjnej gleby. W pływ zawartości substancji organicznej na właściw ości sorpcyjne jest oczywisty, ponieważ humus stanowi istotną część powierzchni sorpcyjnej, stanowiąc jednocześnie ważne źródło składników pokarmowych [Schnitzer, Khan 1978].
Wielu autorów podejmowało prace dotyczące czarnych ziem , gdyż stanowią one interesujący obiekt badawczy [Kowaliński 1952; Cieśla 1961, 1968; K lim ow icz 1980; Chojnicki 1994; K onecka-Betley i in. 1996; Licznar, Drozd 1996; Dąbkowska-Naskręt 1998; Bednarek i in. 2006, 2007], lecz tylko niektóre spośród nich poruszają problematykę w łaściw ości sorpcyjnych.
Celem niniejszej pracy jest określenie właściwości sorpcyjnych czarnych ziem. Kotliny Sandomierskiej i odniesienie ich do charakteru skały macierzystej i zawartości próchnicy, a także powiązanie z odczynem gleby Szczególną uwagę zwrócono na czynniki antropogeniczne modyfikujące w sposób istotny warunki kształtowania się i funkcjonowania rozpatrywanych gleb. Dodatkowo, praca może stanowić przyczynek do badań nad genezą czarnych ziem i podstawę dyskusji na temat przynależności systematycznej poszczególnych profili, co głównie dotyczy gleb wykształconych z najlżejszych utworów piaszczystych.
MATERIAŁ I METODY BADAŃ
Obszar badań stanowiła Kotlina Sandomierska (rys. 1). Jest to teren stosunkowo słabo urzeźbiony, o niewielkich wysokościach bezwzględnych. Pod w zględem geologicz
nym istotną cech ą p od łoża je s t w y stęp o w a n ie nieprzepuszczalnych iłów krakowieckich, na któ rych zalegają czwartorzędowe piaski i gliny. Holocen reprezentowany jest głów nie przez piaski różnej genezy [Uziak, Pomian 1967].
Badania przeprowadzono na 12 powierzchniach, obejmujących płaty czarnych ziem w łaściw ych, zdegradow anych i m urszastych. W punktach badawczych wykonano reprezentatywne odkrywki glebowe, opisano morfologię gleby i fizjografię terenu oraz pobrano materiał do badań laboratoryjnych. Wykonano analizy wybranych w łaściw ości, przy zastosowaniu metod wykorzystywanych standardowo w polskich laboratoriach gleboznaw czych: skład granulometryczny metodąCassagrande’a w modyfikacji Prószyńskiego (frakcje i grupy określono według Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego), zawartość węgla organicznego metodąTiurina, odczyn gleby w KC1 i w wodzie potencjometrycznie, zawartość podstawowych kationów wymiennych metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wyciągu octanu wapnia, wodórwymiennymetodąKappena. Na podstawie otrzymanych wyników obliczono pojemność sorpcyjną i wysycenie kompleksu sorpcyjnego kationami o charakterze zasadowym, a także określono statystyczne zależności pomiędzy poszczególnymi parametrami, przy wykorzystaniu programu Statistics
R Y S U N E K 1. L o k a liza c ja o b szari badań
Właściwości sorpcyjne czarnych ziem Kotliny Sandomierskiej. 9
WYNIKI I DYSKUSJA
Na podstaw ie zawartości w ęgla organicznego w poziom ie akumulacyjnym oraz miąższości tego poziomu, a także na podstawie usytuowania w terenie, analizowane profile zostały sklasyfikowane jako czarne ziem ie w łaściw e (profile 1-5), zdegradowane (profile 6 -9 ) oraz murszaste (profile 10-12). N ie odnotowano cech oglejenia w poziomach, z których pobrano próby do analiz. Na podstawie wierceń stwierdzono, że w większości przypadków badane gleby są oglejone w poziomach głębszych.
Pod w zględem system atycznym czarne ziem ie klasyfikowane są w różny sposób. Podstawowe kryterium Systematyki gleb Polski [1989] związane jest z genezą gleby i zachodzącymi w jej obrębie procesami glebotwórczymi, stąd też w obrębie typu czarne ziem ie wyróżniane są podtypy: glejowe, właściwe, zbrunatniałe, wyługow ane, zdegra dowane i murszaste. Warto zwrócić uwagę, że systematyczne przyporządkowanie gleby do danego podtypu czarnej ziemi nie jest jednoznaczne i może wzbudzać wątpliwości. Wynika to z wąskich i nie do końca doprecyzowanych definicji Systematyki gleb Polski, która wydaje się być nie w pełni przystosowana do szerokiego spektrum właściw ości gleb określanych jako czarne ziemie. Międzynarodowe klasyfikacje stosują diagnostyczne kryteria ilościow o-jakościow e. Według FAO-UNESCO Soil M ap R evised Legend [1997] czarne ziem ie opisane są jako Phaeozems (Gleyic i Gleyi-Luvic) oraz G leysols (M ollic, Histi-M ollic lub Verti-Mollic). Według klasyfikacji World Reference Base 2006 [FAO- UNESCO-ISRIC 1997] czarne ziem ie mogą być określane jako G leysols, Phaeozems, Chernozems, Umbrisols i R egosols, przy znacznej liczbie priorytetowych podjednostek [Charzyński 2006]. Problem pozycji systematycznej czarnych ziem stanowić będzie przedmiot odrębnej pracy.
Badane gleby są silnie zróżnicowane pod w zględem uziarnienia (rys. 2). Wśród analizowanych profili przeważają utwory gliniaste, ale występują także piaski gliniaste, pyły i iły. W kilku przypadkach w poziomach podpowierzchniowych stwierdzono najlżejsze piaski luźne i słabogliniaste. Godna uwagi jest bardzo wyraźnie zaznaczona dwudzielność uziarnienia w ośmiu spośród wszystkich profili poddanych analizie, przy czym w sześciu
R Y SU N E K 2. Skład granulom etryczny badanych gleb: A - poziom próchniczny, С - skała m acierzysta (profile 3, 6, 9 - poziom przejściow y AC )
FIGURE 2. Granulometric com position o f soils investigated: A - humus horizon, С - parent material (profiles 3, 6, 9 - transitional horizon AC )
10 P! Bartmiński, Z. Klimowicz
przypadkach zmiana jest bardzo znacząca. Dwudzielność wyrażona jest zazwyczaj zmianą materiału glebow ego z cięższego na lżejszy. Duża zmienność składu granulometrycznego w obrębie profilu dotyczy w szystkich czarnych ziem murszastych. Prawdopodobnie związane jest to z czynnikami natury geologicznej.
W szystk ie gleb y są zasobne w materię organiczną (rys. 3). Z aw artość w ęgla organicznego w p oziom ie próchnicznym w ynosiła od 1,1% w czarnych ziem iach zdegradowanych do 7,3% w czarnych ziem iach m urszastych, wykazując tendencję zmniejszania się wraz^z głębokością. Należy przy tym zwrócić uwagę na pewną inwersję ilości w ęgla w pro filtr 10, co jednoznacznie wskazuje na szybką mineralizację humusu w poziomie powierzchniowym. Problem ubytku substancji organicznej w czarnych ziemiach podnoszony był w literaturze [Klimowicz 1980; Klimowicz, Bartmiński 2005]. W przypadku czarnych ziem Kotliny Sandomierskiej notowano spadek zawartości substancji organicznej w glebach zasobnych w nią z założenia (właściwe i murszaste), ale także nieznaczny jej wzrost w niektórych czarnych ziemiach zdegradowanych.
Odczyn analizowanych gleb jest silnie zróżnicowany (rys. 4). Najniższe wartości pH (KC1) wyniosły w poziomie A 4,24-4,37 (odpowiednio profil 1 - czarna ziemia właściwa i profil 10 - czarna ziemia murszasta); najwyższy odczyn - 6,73 - odnotowano w profilu 9 (czarna ziemia zdegradowana). Stwierdzono, że także w obrębie poszczególnych podtypów kwasowość kształtowała się w szerokim zakresie wartości. Odczyn badanych gleb na ogół wzrastał wraz z głębokością, sporadycznie stwierdzano także niewielką zawartość węglanu wapnia. Wysoka kwasowość gleb związana jest głównie z bezwęglanowym charakterem skały macierzystej większości analizowanych gleb, a także z wysoką ich przepuszczalnością, połączoną ze zstępującym ruchem wody w profilu glebowym.
W łaściw ości sorpcyjne wykazują dużą zm ienność (rys. 5, tab. 1). We wszystkich przypadkach wapń przeważa wśród kationów o charakterze zasadowym. Drugim pod względem ilościowym kationem zasadowym był magnez. Sód i potas nie miały znaczącego udziału, należy jednak zwrócić uwagę na podwyższoną zawartość potasu w profilach 3, 4 i 9, szczególnie w poziomach powierzchniowych. Wynika to głównie z wykorzystywania gleb na powyższych powierzchniach jako uprawne, podczas gdy pozostałe powierzchnie stanowią gleby odłogowane bądź użytki zielone (pastwiska). Godne odnotowania jest duże zróżnicowanie udziału wodom wymiennego (H), który przybiera w wybranych profilach wyjątkowo wysokie wartości. Przykładem jest profil 10, gdzie wodór stanowi dominujący kation wymienny we wszystkich poziomach. Także w profilach 1, 5 i 11 wodór ma duży udział w całkowitej pojemności wymiennej kationów. W oczywisty sposób związane jest to z odpowiednio niskimi wartościami odczynu w poszczególnych profilach.
Suma kationów wymiennych o charakterze zasadowym (S) jest silnie zróżnicowana, przy czym różnice związane są głównie ze składem granulometrycznym, przede wszystkim zaś z udziałem frakcji koloidalnej. Nie zaobserwowano istotnego związku z podtypem gleby, niewątpliwy wpływ może mieć natomiast sposób użytkowania, analogicznie jak w przypadku zawartości poszczególnych kationów. Najniższą zasobność w składniki pokarmowe notuje się w skale macierzystej, szczególnie w przypadkach, gdy zbudowana jest ona z lekkich utworów piaszczystych (por. profile 5 ,1 0 ,1 1 , 12). Najwyższe wartości tej sumy stwierdzono w poziomach o ciężkim składzie granulometrycznym (ił, pył ilasty, glina lekka - profile 2 -4 , 6, 9, 12), warto przy tym zwrócić uwagę na profilowe zróżnicowanie sumy kationów zasadowych, bardzo dobrze korelujące ze zmiennością grup granulometrycznych.
Wysycenie kompleksu sorpcyjnego kationami o charakterze zasadowym (V), w związku z opisaną powyżej zm iennością sumy kationów zasadowych i kwasowości hydrol i tycznej, także jest zróżnicowane. W skrajnych przypadkach wynosi ono od zaledwie 24% (profil
Właściwości sorpcyjne czarnych ziem Kotliny Sandomierskiej... 11
R Y SU N EK 3. Zawartość w ęgla organicznego w badanych g le b a c h (j) - ( Q - numery profili FIGURE 3. Organie carbon content in soils investigated,CjJ --(jj) -- profile numbers
12 P. Bartmiński, Z. Klimowicz
R Y SU N E K 4. Odczyn badanych gleb: 1 - pH w IM KCL 2 - pH w w o d z i e , © - @ - numery profili FIGURE 4. Reaction o f soils investigated: 1 - pH in 1M K C1,2 - pH in water, ( Т у (12) - profile numbers
Właściwości sorpcyjne czarnych ziem Kotliny Sandomierskiej. 13
R Y SU N E K 5. W łaściw ości sorpcyjne badanych gleb: 1 - kationy w ym ienne o charakterze zasadow ym ( S I 2 - wodór w ym ienny (H ), 3 - suma kationów w ym iennych (T), 4 - w ysycen ie gleb y zasadami (V ), (T ) - ( l j ) ~ numery profili
FIGURE 5. Sorptive properties o f soils investigated: 1 - exchangeable bases (S), 2 - exchangeable hydrogen (H), 3 - sum o f exchangeable cations (T), 4 - base saturation (V ), ~ Profile numbers
14 P. Bartmiński, Z. Klimowicz
TABELA 1. Zawartość poszczególnych kationów wymiennych w badanych glebach TABLE 1. Exchangeable cations content in soils analysed
Nr profilu Profile N o Poziom genet. Genetic horizon Głębokość Depth [cm] H" Ca2+ j Mg2" N a + K + cmol(+) • kg-1 1 A1 0-17 8,25 6,65 0,32 0,03 0,09 A2 17-32 6,75 7,27 0,07 0,02 0,06 AC 32-36 1,80 3,75 0,03 0,01 0,02 С >36 0,45 1,56 0,07 0,00 0,02 2 A l 0-24 1,50 15,05 4,25 0,74 0,17
4
A2 24-44 1,05 !12,02 3,29 0,71 0,16 С >44 1,05 10,94 3,13 0,64 0,19 3 A l 0-25 0,75 18,68 5,48 0,09 1,34 A2 25-53 0,45 26,63 4,52 0,13 0,26 AC >53 0,45 25,43 3,90 0,25 0,29 4 A l 0 -28 1,95 10,80 2,03 0,09 0,80 A2 2 8 -5 6 3,30 8,42 2,34 0,14 0,24 AC 5 6 -7 7 5,25 14,26 5,05 0,33 0,31 С > 77 2,10 9,38 3,50 0,23 0,18 5 A l 0-15 8,40 6,45 0,51 0,09 0,17 А2 15-31 5,70 4,95 0,50 0,07 0,06 С >31 0,75 1,16 0,18 0,03 0,02 6 A l 0 -28 3,90 5,22 0,64 0,03 0,55 А2 28-51 1,95 8,43 1,11 0,08 0,17 AC >51 1,50 16,70 3,51 0,08 0,31 7 A l 0-23 0,60 9,49 1,20 0,08 0,09 A2 23-3 5 0,45 11,56 1,55 0,20 0,04 С >35 0,30 2,28 0,54 0,07 0,02 8 A l 0 -24 3,75 7,21 1,23 0,06 0,14 А2 25-33 3,00 7,10 1,32 0,05 0,09 AC 33-52 0,60 12,98 2,05 0,03 0,11 С >52 0,30 3,29 0,67 0,01 0,05 9 A l 0-33 0,75 18,57 2,72 0,08 0,41 A2 33-61 0,45 21,25 2,98 0,11 0,21 AC >61 0,45 16,95 2,43 0,11 0,15 10 AM 0 -20 15,00 8,85 0,09 0,00 0,03 A2M 2 0-3 7 31,50 10,74 0,08 0,17 0,06 AC 37-49 4,20 1,20 0,08 0,01 0,03 С > 49 1,05 0,51 0,10 0,00 0,02 11 A l 0 -16 0 9,30 13,23 1,13 0,15 0,20 А2 17-33 7,35 13,64 0,96 0,11 0,11 AC 33-39 1,65 4,55 0,34 0,03 0,04 С > 39 0,45 1,55 0,14 1 0,02 0,02 12 A l 0 -1 6 2,55 25,26 2,40 0,12 0,18 A2 16-34 1,35 16,87 1,60 0,08 0,09 С > 34 0,38 1,21 0,14 0,00 0,03Właściwości sorpcyjne czarnych ziem Kotliny Sandomierskiej. 15
10) do 98,6% (profil 3). W wybranych profilach V może osiągać wysokie wartości pomimo niewielkiego udziału kationów zasadowych, co wynika z niewielkiej kwasowości hydrolitycznej. W przypadku czarnych ziem zdegradowanych (profile 6-9) wartości V są bardzo wysokie w obrąbie całego profilu, co może wydawać się niezgodne z założeniami dotyczącymi wspo mnianego podtypu [Systematyka... 1989;Konecka- Betley i in. 1996]. Wysokie wartości wysycenia czarnych ziem zdegradowanych zasadami były jednak notowane przez niektórychbadaczy [Cieśla 1961, 1968; Habel i in. 2007]. Należy także dodać, że w niniejszej pracy zakwalifikowanie wybranych profili do czarnych ziem zdegra dowanych nastąpiło na podstawie zawartości
węgla organicznego, którą przyjęto za podstawowe i najbardziej istotne kryterium systematyczne. W przypadku czarnych ziem właściwych i murszastych wysycenie gleby zasadami odbiega od wartości przyjmowanych ogólnie dla tego typu gleby [Królikowski i in. 1986; Chojnicki 1994]. Poddane analizie gleby stanowią jednak specyficzny materiał, ze względu na charakter skały macierzystej, odbiegający w pewnym stopniu od typowego dla czarnych ziem. W interesujący sposób kształtuje się związek pomiędzy zawartością węgla organicznego a właściwościami sorpcyjnymi (tab. 2). Stwierdzono silną korelację pomiędzy ilością wodom wymiennego (H) a zawartością węgla organicznego; suma wszystkich kationów kompleksu sorpcyjnego (T) wykazuje dużo mniejsze powiązanie z substancją organiczną. Nie stwierdzono natomiast w tym przypadku związku z sumą kationów o charakterze zasadowym (S) oraz wysyceniem gleby zasadami. Wysycenie gleby zasadami (V) wiąże się, co jest do pewnego stopnia oczywiste, z wartością pH. Godna uwagi jest także duża korelacja pomiędzy wartością S a udziałem części koloidalnych.
WNIOSKI
1. Suma kationów wym iennych o charakterze zasadowym jest ściśle związana z udzia łem części koloidalnych.
2. Zawartość w ęgla organicznego w istotny sposób w pływ a na kw asow ość hydroli- tyczną badanych gleb.
3. Pojemność wymienna kationów silnie wiąże się z ilością w ęgla organicznego oraz frakcją koloidalną.
4. W czarnych ziemiach zdegradowanych stwierdzono bardzo w ysokie wartości w y sycenia gleby zasadami.
LITERATURA
BEDNAREK R., SEW ERNIAK P., G RUBA P. 2006: Genesis, properties and use value o f black earths and mucky soils. M acro and Trace Elements, 23. Workshop, Friedrich Schiller University Jena: 700-705. BE D N A R E K R., SEW E R N IA K P., G R U B A P. 2007: A naliza porównawcza czarnych ziem i gleb
murszastych na terenie Brodnickiego Parku Krajobrazowego. W: M arszelewski W., K ozłow ski L. (red.) Ochrona i zagospodarow anie dorzecza Drwęcy, tom 1. Wyd UM K , Toruń: 19-30.
TABELA 2. Współczynniki korelacji w łaściw ości sorpcyjnych z innymi właściwościam i gleb TABLE 2. Correlation coefficients o f sorptive properties with chosen parameters
! С org. < 0,002 mm pH H20 KC1 H 0,76* - 0 , 2 1 - 0 ,6 0 - 0 ,5 7 s 0,20 0,78 0,54 0,56 T 0,62 0,57 0,13 0,17 V -0,44 0,54 0,81 0,54
* zaznaczone wartości są istotne statystycznie dla p<0,05; *marked values are statistically significant at p<0.05
16 P. Bartmiński, Z. Klimowicz
C H AR ZYŃSKI P. 2006: Testing VvRB on Polish soils. Wyd. SOP, Toruń: 110 ss.
CHOJNICKI J. 1994: Czarne ziem ie równiny B łońsko-Sochaczew skiej w ytw orzone z pokryw ow ych utw orów pyłow ych. Rocz. G lebozn. 45, 3/4: 9 7 -1 0 9 .
CIEŚLA W. 1961 : W łaściw ości chem iczne czarnych ziem kujawskich na tle środow iska geograficznego.
P ra ce KN RiKN L 8 ,4 : 1-91.
CIEŚLA W. 1968: Geneza i w łaściw ości gleb uprawnych wytw orzonych z gliny zw ałow ej na W ysoczyź- nie Kujawskiej. Rocz. WSR w Poznaniu 18: 1-60.
D Ą B K O W SK A -N A SK R Ę T H. 1998: Zagrożenie degradacją i zanieczyszczen iem czarnych ziem kujaw skich. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 460: 6 6 1 -6 7 1 .
FAO-UNESCO -ISR IC 1997: Soil map o f the world. R evised legend with corrections and updates. Wyd. ISRIC, Wageningen: 140 ss.
HABEL A., K A C ZM A R EK Z., МОСЕК A. 2007: Selected physical and geoch em ical properties and the structure condition o f phaeozem s formed from different parent materials. J. Res. Appl. Agricult.
Engineering 52(3): 45--49.
IUSS W ORKING GROUP W R B, 2007. World Reference Base for Soil R esources 2006, first update 2007. World Soil R esources Reports No. 103. FAO, Rome.
KLIMOW ICZ Z. 1980: Czarne ziem ie R ów niny Tarnobrzeskiej na tle zmian stosunków w odnych gleb tego obszaru. Rocz. G lebozn. 31,1: 163- 207.
KLIMOW ICZ Z., BARTM IŃSK I P. 2005: Changes in humus content and reaction o f blak earths o f Tarnobrzeska Plain in the last 30 years o f their utilization. Nauk. Wisnik C zern iw ieckogo U niwersi-
tetu. B iologia. 252: 1 0 3-110.
K O N E C K A -B E T L E Y K., C Z Ę PIŃ SK A -K A M IŃ SK A D., JA N O W SK A E. 1996: Czarne ziem ie w staroaluwialnym krajobrazie Puszczy Kampinoskiej. Rocz. Glebozn. 47, 3/4: 1 45-158.
KOWALIŃSKI S. 1952: Czarne ziem ie wrocław skie, ich w łasności, wartość użytkow o-rolnicza i geneza.
Rocz. G lebozn. 2: 5 9 -9 1 .
KRÓLIKOW SKI L„ KOW ALIŃSKI S„ TRZCIŃSKI W. (red.) 1986: Atlas gleb Polski. Wyd. PW N, Warszawa.
LICZNAR M., D R O ZD J. 1996: W pływ stosunków wodnych na urodzajność czarnych ziem . Rocz.
G lebozn. 47, 3/4: 9 -2 2 .
SCFINITZER M ., K H A N S.U. (red.) 1978: Soil organie matter. Wyd. Elsevier, Amsterdam, Oxford, N e w York: 319 ss.
SY STEM A TY K A GLEB POLSKI 1989: Rocz. Glebozn. 4 0 ,3 /4 : 148 ss.
UZI A K S., POM IA N J. 1967: G leby północno-zachodniej cząści terenu byłej P uszczy Sandomierskiej.
Ann. UMCS, Sec. E. 22: 6 9 -8 8 .
Mgr Piotr Bartmiński
ul. Akademicka 19/243, 20-033 Lublin e-mail: pbartm in@ biotop.umcs.lublin.pl
