Gabinet Wojskowy Prezydenta Rzeczypospolitej w latach 1926-1939

(1)

Zbigniew Gnat-Wieteska

Gabinet Wojskowy Prezydenta

Rzeczypospolitej w latach 1926-1939

Niepodległość i Pamięć 13/1 (22), 17-33

(2)

ARTYKUŁY I MATERIAŁY

„N iepodległość i P am ięć" N r 22, 2006

Zbigniew Gnat-Wieteska

G arw olin

Gabinet Wojskowy Prezydenta

Rzeczypospolitej w latach 1926-1939

Kompania honorowa 22 pułku piechoty

Z am ach m ajow y i obalenie konstytucyjnych w ładz R zeczypospolitej w yw arły w pływ na zm ianę obow iązujących dotychczas ustaleń odnośnie jed n o stek reprezenta cyjnych. Zachodzące zm iany były widoczne już w pierwszych dniach czerwca 1926 roku. Funkcje reprezen tacy jn e zaczynają w ów czas pełnić pułki, które w m aju 1926 roku opow iedziały się p o stronie m arszałka Józefa P iłsudskiego.

4 czerw ca 1926 roku w sali A nsam blow ej za Z am ku K rólew skim w W arszaw ie odbyła się uroczystość zaprzysiężenia Ignacego M ościckiego, now o w ybranego P rezy denta Rzeczypospolitej. N a dziedzińcu zam kowym przyjął on raport dow ódcy 22 pułku piechoty, płk. H enryka Krok-Paszkowskiego, a następnie w towarzystwie marszałka Józefa Piłsudskiego dokonał przeglądu kompanii 22 pp. i szwadronu asystencyjnego 1 Pułku Szwoleżerów wystawionego przez 2 i 3 szwadrony pułku w obsadzie:

d ow ódca szw adronu - rtm K azim ierz Jurgielew icz dow ódca 1 plutonu - por. A leksander T rebet dow ódca 2 plutonu - por. Jan M otz

dow ódca 3 plutonu - por. Jan C iurlik-N ow iński d ow ódca 4 plutonu - por. E dw ard M ańkow ski w achm istrz-szef - st. w achm . Stefan F idusiew icz.

Pułk wystawił także 200 szwoleżerów konno, ja k o szpaler (50 szwoleżerów z 1 szw., 75 z daw nego Szw adronu Przybocznego, 25 ze Szkoły Podoficerskiej i 50 z 4 szw a dronu), poczet sztandarow y (sztandarow y chor. B aszkir, przy sztandarze por. Stefan C ichocki) i orkiestrę kierow aną przez w achm . Jana K leniew skiego. D ow odził nimi rtm. Stanisław S iem ieński. Szw oleżerow ie w ystąpili w najnow szym um undurow aniu reprezentacyjnym , w pełnym uzbrojeniu, z przytroczonym na przednim łęku płasz czem , na tylnym - k o c e m 1.

W czerw cu zapadła decyzja dotycząca dalszych losów O ddziału P rzybocznego P re zydenta R zeczypospolitej. W D odatku Tajnym N r 5 do D ziennika R ozkazów M inistra Spraw W ojskow ych N r 17 z dnia 30 czerw ca 1926 roku ukazał się rozkaz z 24 tegoż

1 Centralne A rchiw um W ojskow e (dalej: CAW ) 1.321.281. Dodatek do Rozkazu D ziennego 1 Pułku Szw oleżerów N r 152/26. Na dzień 4 czerw ca 1926 r. W arszawa, dnia 3 czerw ca 1926; patrz także .Ż o łn ierz Polski” N r 23-24, W arszaw a 13 czerw ca 1926 r., s. 422.

(3)

m iesiąca zarządzający likw idację O ddziału. Jednocześnie pisano w nim : „Służbę w ar tow niczą w rezydencji P rezydenta R zplitej, aż do dalszych rozkazów , obejm ą jednostki garnizonu w edług zarządzeń kom endanta m iasta. K om endant m iasta w W arszaw ie za rządzi w porozum ieniu z generalnym adiutantem P rezydenta R zplitej zniesienie służby w artow niczej w B elw ederze” . Z atw ierdzono w ten sposób tym czasow e pełnienie służ by w artow niczej w Z am ku przez 22 pułk piechoty.

Gabinet Wojskowy Prezydenta RP (1926-1939) - organizacja

20 lipca 1926 roku, ro zkazem Szt. Gen. 6265 Org. m inister spraw w ojskow ych ustanow ił G abinet W ojskow y P rezydenta R zeczypospolitej w składzie:

— szef G abinetu W ojskow ego i je g o zastępca, — kapelan przyboczny prezydenta R P,

— adiutanci przyboczni prezydenta RP, — k ancelaria w ojskow a,

— kom endant kw atery, — kom pania zam kow a,

— zam kow a kolum na sam ochodow a2.

Z godnie z rozkazem sz e f G abinetu W ojskow ego był bezpośrednim przełożonym w szystkich części składow ych G abinetu W ojskow ego i m iał w stosunku do podw ład nego m u personelu u p raw nienia dow ódcy brygady. K om endant K w atery m iał kierow ać w szystkim i spraw am i w chodzącym i w zakres adm inistracji. P odlegali m u, oficer go spodarczy, prowadzący adm inistrację materiałową i sprawujący czynności związane z za opatrzeniem w żyw ność i furaż pododdziałów G abinetu W ojskow ego oraz płatnik. Ten ostatni pobierał na asygnaty w ystaw ione przez organy kierow nicze służby intendentury pieniądze z kasy skarbow ej, w ypłacał pobory, żołd i inne należytości pieniężne oraz prow adził rachunkow ość.

Zgodnie z etatem G abinet W ojskow y Prezydenta R P liczył ogółem 307 osób, w tym 1 generał, 17 oficerów , 89 podoficerów , 192 szeregow ców i 7 urzędników cyw ilnych (organista, kierow cy)3.

N iedługo p óźniej, rozkazem B. O g. Org. 595 Org. z w rześnia 1926 roku m inister spraw w ojskow ych utw orzył stajnię reprezentacyjną prezydenta R P (15 osób) i w łączył j ą do sk ład u o so b o w e g o G ab in e tu W o jsk o w eg o 4. W n astęp n y m m ie sią cu , rozkazem B. O g. O rg. 3867 O rg. zm ienił częściow o organizację G abinetu W ojskow ego i w y dzielił ze składu kom panii zam kow ej, w chodzący dotychczas w jej skład, 29-osobow y pluton żandarm erii5. Stan etatow y G abinetu W ojskow ego pozostał bez zm iany, - liczył on 326 osób.

W 1928 roku, w m iejsce dotychczasow ego G abinetu W ojskow ego, m inister spraw w o jsk o w y ch p o w o łał G a b in e t W ojsk o w y i O d d zia ł Z am k o w y P re z y d e n ta R z e c z y p o sp o litej. Z godnie z rozkazem B. O g. Org. 7235 I Org. ogłoszonym 9 października

2 G abinet W ojskow y Prezydenta Rzeczypospolitej (Tym czasow a organizacja). D odatek Tajny N r 6 do D ziennika R ozkazów N r 19, W arszaw a, dn. 20 lipca 1926 r., poz. 14, s. 22.

3 Tam że, s. 23.

4 O rganizacja stajni reprezentacyjnej prezydenta Rzeczypospolitej. Dodatek T ajny N r 9 do Dziennika Roz kazów N r 24, W arszaw a, dn. 7 w rześnia 1926 r., poz. 23, s. 34.

5 Pluton żandarm erii dla ochrony Prezydenta Rzeczypospolitej. Dodatek Tajny N r 10 do Dziennika Rozka zów N r 27. W arszaw a, dnia 12 października 1926 r., poz. 27, s. 38.

(4)

Gabinet Wojskowy Prezydenta Rzeczypospolitej w latach 1926-1939 19

1928 roku6, pod w zględem gospodarczym G abinet W ojskow y należał do O ddziału Z a m kow ego, a w skład je g o w chodzili:

- szef G abinetu W ojskow ego z zastępcą, referentam i i personelem pom ocniczym , - kapelan przyboczny P rezydenta R zeczypospolitej,

- adiutanci p rzyboczni P rezydenta R zeczypospolitej.

S zef G abinetu W ojskow ego był rów nież przełożonym dow ódcy O ddziału Z am k o w ego, sam odzielnej jed n o stk i adm inistracyjnej, w skład której w chodziły:

- dow ództw o oddziału złożone z: a) dow ódcy,

b) oficera adm inistracyjno-m ateriałow ego, c) płatnika,

d) plutonu adm inistracyjnego, - kom pania zam kow a,

- zam kow y pluton żandarm erii, - zam kow a kolum na sam ochodow a, - stajnia zam kow a.

D ow ódca O ddziału był bezpośrednim przełożonym personelu dow ództw a i po d o d działów w chodzących w skład O ddziału Z am kow ego. K ierow ał także poprzez oficera adm inistracyjno-m ateriałow ego i płatnika w szelkim i spraw am i w chodzącym i w zakres adm inistracji O ddziału Z am kow ego i G abinetu W ojskow ego. P luton adm inistracyjny, podległy oficerow i adm inistracyjno-m ateriałow em u, był pododdziałem adm inistracyjnym dla szereg o w y ch G ab in e tu W o jsk o w eg o i O d d zia łu Z am k o w eg o , nie w ch o d zący ch w skład poszczególnych je g o części składow ych.

K om pania Z am kow a osłaniała m iejsce zam ieszkania Prezydenta, a nad je g o bezpie czeństw em czuw ał zam kow y pluton żandarm erii.

Zgodnie z zatwierdzonym etatem Oddział Zam kowy liczył ogółem 300 ludzi, w tym 8 oficerów , 76 podoficerów zaw ., 196 szeregow ców i 20 cyw ilów .

Po upływ ie praw ie sześciu lat, rozkazem z kw ietnia 1934 roku, m inister spraw w ojskow ych zatw ierdził now ą organizację G abinetu W ojskow ego P rezydenta R z e czypospolitej. Z godnie z nim w skład G abinetu W ojskow ego weszli:

- S zef G abinetu W ojskow ego, - O ddział Z am kow y,

- Z am kow a K olum na Sam ochodow a, - Z am kow y P luton Ż andarm erii,

ogółem 330 osób, w tym 16 oficerów , 81 podoficerów , 216 szeregow ców i 17 cyw ilów 7.

S zef G abinetu W ojskow ego podlegał bezpośrednio P rezydentow i, a w spraw ach personalnych i dyscyplinarnych m inistrow i spraw w ojskow ych. B ył przełożonym d o w ódców O ddziału Z am kow ego, Z am kow ej K olum ny Sam ochodow ej i Z am kow ego Plutonu Ż andarm erii. P od w zględem gospodarczym personel G abinetu W ojskow ego - S zef G abinetu i je g o zastępca, dw óch referentów w stopniach oficerskich, dw óch p o d oficerów p ersonelu pom ocniczego, kapelan przyboczny, dw óch adiutantów p rzybocz

6 O rganizacja G abinetu W ojskow ego i Oddziału Zam kow ego Prezydenta Rzeczypospolitej. Z m iana odznaki na n ara m ie n n ik a c h d la sz ere g o w y ch z O d d ziału Z am kow ego. D zien n ik R ozkazów N r 27, W arsz a w a 9 października 1928 r., poz. 311, s. 290-293.

7 O rganizacja G abinetu W ojskow ego Prezydenta Rzeczypospolitej - zatwierdzenie. D ziennik Rozkazów Nr 5, W arszaw a 24 kw ietnia 1934 r., poz. 77, s. 86-90.

(5)

nych prezydenta oraz 4 cyw ilów , w tym m .in. organista i goniec - byl przydzielony do O ddziału Z am kow ego.

K om petencje i zakres pracy szefa G abinetu W ojskow ego i je g o zastępcy regulow a ły specjalne instrukcje. M .in. referow ał on prezydentow i w szelkie w ażniejsze spraw y dotyczące w ojska, w tym nastroje w arm ii, załatw ia! spraw y reprezentacyjne w zakre sie utrzym ania łączności z w ojskiem i cyw ilnym korpusem dyplom atycznym , urządzał uroczystości zw iązane z w ręczaniem prezydentow i listów uw ierzytelniających przez am basadorów i posłów oraz organizow ał w yjazdy prezydenta po kraju.

W skład O ddziału Z am kow ego w chodzili: dow ództw o O ddziału, personel kancela ryjny i kw aterm istrzostw o, w tym podległy kw aterm istrzow i pluton adm inistracyjny, kom pania zam kow a i stajnia zam kow a, ogółem 255 osób. B yło w śród nich 7 ofice rów , 44 podoficerów zaw ., 199 szeregow ców i 5 cyw ilów . Z godnie z rozkazem do w ódca O ddziału Z am kow ego kierow ał w szelkim i spraw am i w chodzącym i w zakres ad m inistracji oddziału zam kow ego oraz w im ieniu szefa G abinetu W ojskow ego kierow ał „całokształtem spraw adm inistracyjno-budżetow ych G abinetu W ojskow ego P rezydenta R P ” 8. P onadto instrukcja czyniła go odpow iedzialnym za dobór szeregow ców i fun kcjonariuszy do oddziału.

Z adania kom panii zam kow ej i zam kow ego plutonu żandarm erii nie uległy zm ianie. P ozostały takie sam e, ja k w edług rozkazu z 1928 roku.

Rozkazem z października 1928 roku minister spraw wojskowych wprowadził w miej sce num eracji i orłów na naram iennikach szeregow ych O ddziału Z am kow ego, oznakę ze złączonych liter „O ” i „Z ” Z ” w pisane w „O ” )9. Sześć lat później, w 1934 roku, rozkaz ten rozciągnięto na w szystkich szeregow ców G abinetu W ojskow ego P rezydenta R z eczy p o sp o litej10. N a hełm ach stalow ych żołnierze O ddziału Z am kow ego nosili orły podw ójnej w ielkości, grubo sreb rz o n e 11.

W 1937 roku ukazał się rozkaz o emblematach na naramiennikach kurtek i płaszczy żołnierzy pododdziałów zam kow ych P rezydenta R zeczypospolitej. Z godnie z nim żoł nierze oddziału zam kow ego, zam kow ej kolum ny sam ochodow ej i zam kow ego plutonu żandarm erii nosili przy ubiorze garnizonow ym (służbow ym , pozasłużbow ym i w ieczo row ym ) na naram iennikach kurtek i płaszczy godło państw ow e o w ysokości 30 mm: - oficerowie i chorążow ie haftow ane nićmi metalowymi oksydow anym i na stare srebro, - podoficerow ie i szeregow cy w ytłaczane z białego m atow anego metalu.

W czasie w ystąpień o charakterze uroczystym i reprezentacyjnym używ ali oni rę kaw iczek barw y ja sn o krem ow ej:

- o ficerow ie i ch orążow ie z m iękkiej, ścisłej i elastycznej skóry zam szow ej,

- podoficerow ie i szeregow cy z tkaniny trykotow ej, w yprodukow anej z baw ełny eg i pskiej „m aco” 12; ponadto w szyscy oni nosili oznaki ogólne sw ego rodzaju broni: piechota - łapki sukienne granatow e i żółte słonecznikow e w ypustki; żandarm eria - łapki sukienne turkusow e i am arantow e w ypustki; dyony sam ochodow e - łapki czarne (oficerow ie aksam itne, szeregow cy sukienne) i pom arańczow e w ypustki.

8 Tam że, s. 86.

9 Organizacja Gabinetu Wojskowego i Oddziału Zamkowego..., Dziennik Rozkazów Nr 27. Warszawa 9 paź dziernika 1928 r., poz. 311, s. 291.

10 O rganizacja G abinetu W ojskow ego Prezydenta Rzeczypospolitej - zatw ierdzenie. Dziennik Rozkazów Nr 5, W arszaw a 24 kw ietnia 1934 r., poz. 77, s. 87.

11 Orły na hełm ach stalow ych d la oddziału zam kowego. D ziennik Rozkazów N r 26, W arszaw a, 9 sierpnia 1930 r., poz. 317, s. 376-377.

12 Emblem aty na naram iennikach kurtek i płaszczy żołnierzy pododdziałów zam kow ych Prezydenta R ze czypospolitej. D ziennik Rozkazów Nr 6, W arszawa, 28 maja 1937 r., poz. 74, s. 56-57.

(6)

P o doficerow ie i szeregow cy kaw alerii otrzym ali oprócz orłów na naram iennikach kurtek i płaszczy, tak ja k podoficerow ie i szeregow cy szw adronu luzaków W yższej Szkoły W ojennej, proporczyki am arantow o-granatow e na kołnierze, am arantow e su kienne otoki do czapek garnizonow ych oraz am arantow e sukienne lam pasy przy d łu gich ciem nych spodniach:

- ch orążow ie podw ójne z w ypustką am arantow ą, - podoficerow ie zaw odow i p o je d y n cz e13.

Ż o łn ie rz e k o m p a n ii z a m k o w ej n o sili u s z ty w n io n e ro g a ty w k i z o k u ty m i d a s z kam i i z n a cz n ie w iększym i otokam i od używ anych przez oddziały piechoty. P onadto rogatyw ki m iały w szystkie rogi podniesione do góry, tak ja k w artylerii konnej. U m undurow anie było takie ja k w piechocie, z tym , że zam iast długich spodni i ow i- je k żołnierze kom panii nosili spodnie w puszczone w długie, czarne buty. M ieli także jasn e, now e pasy i ładow nice, których ciężar podtrzym yw ały specjalne skórzane szelki założone na kark. Różniły się one od szelek kawaleryjskich - ja k informuje opracow anie em igracyjne - tym , że nie schodziły się na plecach i nie były doczepione z tyłu do pasa głów nego za po m o cą m etalow ego kółka i paska nośnego14.

N a czele G abinetu W ojskow ego P rezydenta R zeczypospolitej stał sz ef G abinetu. F unkcje tę pełnili:

- płk S.G . S ergiusz Z a h o rsk i15 - 12 V I 1926 - 1 IX 1928 - płk kaw . Jan G ło g o w sk i16 - 1 IX 1928 - 1935

- gen. bryg. K azim ierz S ch ally 17 - 21 IX 1935 - IX 1939 Z astępcam i S zefa G abinetu W ojskow ego byli:

- m jr/ppłk. dypl. W ojciech F yda - 1926 - 1930 - m jr dypl. K azim ierz Jurgielew icz - 1931 - 1 IX 1934 - m jr dypl. W ładysław K raw czyk - 1 IX 1934 - ?

W skład G abinetu W ojskow ego w chodzili rów nież, ja k ju ż podano w yżej, adiutanci przyboczni P rezydenta R zeczypospolitej. T ow arzyszyli oni prezydentow i oraz asysto wali gościom zagranicznym w czasie ich w izyt i dyplom atom podczas składania li stów uw ierzytelniających. F unkcje adiutantów przybocznych pełnili m.in.:

13 Tam że; O znaki dla żołnierzy Szwadronu Luzaków W yższej Szkoły W ojennej. Dziennik Rozkazów Nr 15, W arszaw a, 16 października 1936 r., poz. 188, s. 230.

14 Piechota 1939-1945, z. 15, Londyn, marzec 1974, s. 36.

15 Sergiusz Zahorski (ur. 4 IX 1886 r. w Żytom ierzu, zm. 4 VI 1962 r. w Londynie), oficer rosyjskiej ka walerii, w latach 1915-1917 dowódca szwadronu w pułku ułanów Legionu Puław skiego w Rosji. Od li stopada 1918 r. w W P, pik kaw. z 1 VI 1919. D owódca 1 i 11 pułku ułanów oraz 1 Brygady Kaw ale rii (1925-1926). Od 1928 r. dow ódca XII BK, a następnie BK „Poznań". Gen. bryg. z 1 I 1931 r. W latach 1937-1938 inspektor „K rakusów ” . Od 1938 r. w st. sp. Od 1939 r. we Francji, w dyspozycji N aczelnego W odza. Po ewakuacji do Wielkiej Brytanii bez przydziału.

16 Jan G łogow ski (ur. 24 VI 1888 r. Bojancu pow. Żółkiew , zm. w 1935 r. w W arszaw ie), oficer kaw ale rii arm ii A ustro-W ęgier, ppor. z 1912 r., jako por. przydzielony do armii niem ieckiej w alczył na froncie rum uńskim . W W P od 20 XI 1918 r. W latach 1918 - 1925 w I pułku szwoleżerów - dow ódca szw a dronu i pułku. W m iędzyczasie dow ódca I i IX Brygady Kawalerii. W okresie IV - VI 1925 przebywał na stażu w kawalerii angielskiej. Dowódca XII BK (29 IX 1926 - 1 IX 1928). Kawaler Krzyża VM 5 kl. 17 K azim ierz Schally (ur. 22 II 1895 r. w Nowym Sączu. zm. 12 I 1967 r. w Edynburgu), absolw ent W oj skow ej Szkoły Realnej w W iedniu w 1913 r. Od 6 IX 1914 r. w Legionach Polskich. Po kryzysie przysięgow ym od XII 1917 do I 1918 w armii austriackiej, następnie w POW . Od 6 XII 1918 r. w WP. w lutym 1919 r. odkom enderow any do Armii Polskiej we Francji i w stopniu mjr. dow ódca dyw i zjonu 1 part. W alczył na W ołyniu. Od X 1919 do 1 1927 dowódca 1 papLeg. W m iędzyczasie aw anso wał na ppłk. (VII 1920) i płk. (IV 1924). Od I 1927 do III 1929 zastępca Szefa D epartam entu A rtyle rii, następnie dow ódca 1 grupy art. Od XII 1934 do IX 1935 dow ódca piechoty dyw izyjnej 20 DP. Gen. bryg. z 1 I 1936 r. W okresie XII 1939 - XI 1943 w dyspozycji Naczelnego W odza, następnie do III 1944 attache wojskow y w O ttawie. Od IV 1944 do VIII 1945 szef Misji W ojskowej przy ND W ojsk Sprzym ierzonych w Europie, później do 1947 r. w dyspozycji szefa Sztabu G łów nego PSŻ.

(7)

- kpt. T adeusz N agórny - 1926 - 1928 - rtm K azim ierz Jurgielew icz - 1926 - 1931 - kpt. B olesław Suszyński - 1930

- rtm W acław C alew ski - 1930 - kpt. art. Z ygm unt G użew ski - 1930

- por. W ładysław R o b e rt K rotkiew ski - 1 V II 1930 - 1934 - kpt. Jó z ef H artm an - 1934 - 1939

- m jr L eonard M atuszew ski. - kpt. mar. pil. S tefan K ryński

D ow ódcam i O ddziału Z am kow ego byli:

- m jr E dw ard C z u ru k 18 - 1 V 1928 - 25 IV 1934 - m jr W iktor G ębalski - 1934 - ?

O pierw szym z nich sz e f G abinetu W ojskow ego P rezydenta R P płk Jan G łogow ski napisał 27 lutego 1931 roku w e w niosku o nadanie K rzyża Zasługi: „Z a w ybitne za sługi poniesione przy reorganizacji G abinetu W ojskow ego P rezydenta R zeczypospolitej i organizow aniu O ddziału Z am kow ego, ja k rów nież w je g o spraw nym funkcjonow aniu na bardzo odpow iedzialnym stanow isku K om endanta O ddziału Z am kow ego, poza po- w yższem w ielką zasługą m jr C zuruka je s t św ietne zorganizow anie bezpieczeństw a przy osobie P rezydenta R zeczypospolitej tak na terenie Z am ku ja k i podczas częstych w yjazdów tak służbow ych ja k i pryw atnych P an a P rezydenta a w zw iązku z tem od danie stale sw ej osoby do dyspozycji G łow ie P aństw a tak w dniu ja k i w nocy” 19.

W skład G abinetu W ojskow ego w chodzili także kapelani przyboczni P rezydenta RP. W latach 1926-1939 funkcje te pełnili:

- ks. kanonik M ikołaj B ojanek20 - 1926 - 1934 - ks. prałat Jan H u m p o la21 - 15 V 1934 - 1939

18 C A W A P 602. E dw ard Stanisław Czuruk, ur. 13 X 1895 r. w Szum ów ce na Podolu. W 1914 r. ukoń czył III G im nazjum Państw ow e we Lwowie. Od stycznia 1913 r. członek Drużyny Strzeleckiej. W okre sie 1 V III 1914 - 31 X 1918 żołnierz 3 pp oraz w żandarm erii polowej 2 Br. LP. Brał udział w w al kach na froncie, ranny pod M ołotkow em (29 X 1914), pod m. M aksym iec (7 II 1915) i pod H alunią (1 DC 1916). Ppor. 9 VII 1918 r. O ficer do zleceń w D owództwie Żandarm erii W P (1 XI - 18 XII 1918), referent gospodarczy w Dow ództw ie Żandarm erii Okr. Gen. W ojsk. W arszaw a (18 XII 1918 - 21 IX 1919), następnie w 1 D yw izjonie Żandarm erii (21 IX 1919 - 1 III 1922, 15 VII 1922 - 25 X 1926) m.in. dow ódca plutonu żandarm erii Płock i W arszawa 2. Od 1 III - 25 VII 1922 przebywał na III kur sie oficerów żandarm erii w C entrum Szkolenia Żandarm erii w G rudziądzu. W okresie 25 X 1926 - 1 V 1928 dow ódca plutonu żandarm erii G abinetu W ojskow ego Prezydenta RP, następnie do 23 IV 1934 r. dow ódca O ddziału Zam kow ego. O d 25 IV 1934 r. kierownik referatu Bezpieczeństw a i zastępca kom en danta m. W arszawy. Por. 1 V 1920 (Dz. Pers. 31/20 s. 761), kpt. 1 IV 1920 (starsz. 1 VI 1919, Dz. Pers. 33/20 s. 799), mjr 1 I 1928 (Dz. Pers. N r 5/28), ppłk. 1 I 1936 (Dz. Awans. 3/36 tjn.). O dzna czony czterokrotnie KW oraz Krzyżem VM 5 kl. 6 XII 1921 (Dz. Pers. 41/21).

19 Tam że.

20 Ks. M ikołaj Bojanek (ur. 1 XI 1865 r. w Latowiczu, zm. 27 I 1935 r. w W arszawie). Po uzyskaniu św ięceń kapłańskich był w ikariuszem w Kutnie (1890-1892), w parafii św. A leksandra w W arszawie (1892-1894), następnie proboszczem w Kurzeszynie pod Rawą, w Pustelniku, w Kuflewie i adm. w Ce głowie (1894-1897). Jednocześnie był prokuratorem w sem inarium warszaw skim . W latach 1911-1912 byt proboszczem w Raw ie M azow ieckiej, a od 1912 r. w G rodzisku M azowieckim . N astępnie został ka nonikiem kapituły łowickiej, kanonikiem honorowym warszawskim i sędzią konsystorskim. W okresie I woj ny św iatowej pow iązany z PO W i Legionam i Polskimi. W latach 1926-1934 kapelan Prezydenta RP. 21 Ks. Jan H um pola (ur. 19 XII 1889 w Suchej k/Żyw ca, zm. 19 X 1958 r. w Liszkach). Studiował teolo

gię w Krakowie i Innsbrucku. Święcenia kapłańskie otrzymał w Krakowie 12 VIII 1914 r. W czasie 1 woj ny św iatowej wik. w K rzeszow ie (do 1915 r.), kapelan wojska austr. (1915-1916), od 1916 r. notariusz konsystorza w Krakowie oraz prefekt sem inarium duchownego. Z e względów zdrow otnych przeniósł się do Z akopanego, gdzie przebyw ał z małym i przerwami do 1932 r. Był wówczas m.in. kapelanem Sanato rium C zerw onego Krzyża. Dał się poznać jak o taternik - wszedł m.in. na M ięguszow iecki Szczyt przez wschodnią ścianę i na Żabi M nich północno-zachodnim kom inem . 1 X 1932 r. objął parafię w

(8)

Koście-Gabinet Wojskowy Prezydenta Rzeczypospolitej w latach 1926-1939 23

każdy z nich był w sto p n iu d zie k a n a - p u łk o w n ik a W P. O d p ra w iali oni m sze św . w niew ielkiej kaplicy zam kow ej położonej po praw ej stronie sali C analetta. W czasie nabożeństw gryw ał znany m uzyk - S zpinalski, pełniący funkcję organisty zam kow ego. W kaplicy tej, po praw ej stronie ołtarza, „na w ysokim słupie ustaw iona była niew ielka urna z sercem T ad eu sza K ościuszki, czasow o tu um ieszczona po sprow adzeniu je j ze S zw ajcarii w raz z przeniesionym M uzeum Polskim , m ieszczącym się w latach niew oli na zam ku w R ap p ersw illu ”22. D o G abinetu W ojskow ego przydzielony był lekarz, p e ł niący je d n o cz eśn ie służbę naczelnego lekarza K om endy M iasta. F unkcje te pełnili: kpt. dr K lem ens K anarski, m jr dr W ładysław R ym aszew ski i ppłk dr F elicjan Tukano- w icz23.

K ierow nikam i K ancelarii G abinetu W ojskow ego byli m jr Stefan B roniew ski i T a deusz C aspaeri-C hraszczew ski. „Z ałatw iałem w szelkie podania zw iązane z w ojskow o ścią, adresow ane do P rezydenta R zeczypospolitej. - w spom ina C aspaeri-C hraszczew ski - B yły to głów nie spraw y karne, em erytalne oraz różne prośby i zażalenia. P rzy jm o w ałem też licznych interesantów w przeróżnych spraw ach i załatw iałem w szelką k ore spondencję zam kow ą. R edagow ano tutaj pism a i depesze na różne uroczystości czy to w ojskow e, czy do pokrew nych organizacji, ja k np. Z w iązku Strzeleckiego, załatw iałem korespondencję z zarządam i głów nym i tych organizacji lub w yjątkow o okręgow ym i oraz w ysyłałem pow italne telegram y na ogólne w alne zjazdy itp. (...) U zgadniałem też z M inisterstw em S praw W ew nętrznych kw estie zw iązane z w yjazdam i reprezentacyjny mi P rezydenta po P olsce oraz służbow e je g o w yjazdy. W ydaw ałem rów nież codzien nie „rozkaz d zienny” G abinetu W ojskow ego P R z w yznaczeniem służby i dyżurów , p rzede w szystkim dla kom panii zam kow ej i zam kow ego plutonu żandarm erii” 24.

N ależy w spom nieć o odznace pam iątkow ej nadaw anej członkom G abinetu W ojsko w ego P rezydenta RP. Z ostała ona w prow adzona rozkazem m inistra spraw w ojskow ych z 10 p aździernika 1938 roku25. W ystępow ała w dw óch w ersjach - oficerskiej i żo ł nierskiej. M iały one ten sam wzór, z tym , że druga była bez em alii.

O dznaka m a kształt ośm ioprom iennej gw iazdy, w ykonana je s t ze srebra, cyzelow a na i polerow ana. N a nią nałożone koło o średnicy 24 m m , w którego białej obw ódce napis złoty: G abinet W ojskow y P rezydenta R zeczypospolitej. Ś rodek koła w ypełniony je s t czerw oną em alią, a na niej nałożony orzeł biały w zoru państw ow ego. O dznaki te

w ykonyw ał zakład graw erski W. G ontarczyk, W arszaw a ul. M iodow a 19.

Kompania Zamkowa

Z godnie z rozkazem O .I.Szt.G en.6265 O rg. ogłoszonym w D odatku T ajnym N r 6 do D ziennika R ozkazów N r 19 z 2 0 lipca 1926 roku kom pania zam kow a była je d n o stką o ch arakterze w artow niczym , a głów ne jej zadanie to „zapew nienie b ezpieczeń stw a osoby P rezy d en ta R zeczypospolitej oraz m iejsca je g o zam ieszkania” . M iała ona

lisku i został prezesem Zarządu G niazda Tatrzańskiego przy harcerskim sanatorium i harcerskim Domu Pracy. Kapelan Przyboczny Prezydenta RP. Szam belan papieski z tytułem prałata (1934 r.). W latach 1939-1945 przebyw ał w Rum unii jak o Delegat Kurii Rzymskiej dla polskich uchodźców z siedzibą w Craiova, naczelny kapelan i katecheta w polskiej szkole powszechnej i średniej (27 X 1940 - 28 XI 1945). Po pow rocie do kraju proboszcz w Szaflarach (1946-1949), a następnie w Liszkach k/Krakowa gdzie zmarł. O dznaczony Krzyżem Oficerskim oraz Krzyżem K om andorskim O drodzenia Polski. 22 T. C aspaeri-C hraszczew ski, W spomnienia z Zam ku W arszawskiego (1926-1939), „W ięź” Nr 7-8. 1971, s.

194.

23 Tam że, s. 19?. 24 Tam że, s. 196.

(9)

także pełnić funkcje reprezentacyjne. W zw iązku z tym i zadaniam i m iała się składać, ja k podaje w sw oich w spom nieniach je d en z je j oficerów , „z najspraw niejszych i naj

lepiej prezentujących się żołnierzy, podoficerów i o ficerów ” 26. Z godnie z zatw ierdzo nym etatem w skład kom panii w chodzili: dow ódca kom panii, drużyna dow ódcy i pięć plutonów , w tym 3 strzeleckie, 1 ckm i 1 żandarm ów , ogółem 244 ludzi; 6 oficerów , 77 podoficerów , 161 szeregow ców . Plutony strzeleckie liczyły po 54 ludzi, pluton ckm - 32, pluton żandarm ów - 29, drużyna dow ódcy 19 ludzi. N a uzbrojenie kom pa nii składało się: 158 karabinów , 47 karabinków (pluton ckm i żandarm ów ) 37 p isto le tów i 29 szabel. P onadto posiadała ona 8 koni taborow ych - 4 d o 2 w ozów taboro w ych w drużynie dow ódcy i 4 konie do 2 biedek pod karabiny m aszynow e w pluto nie ckm 27.

R ozkaz B .O g.O rg. 3867 O rg. z 12 października 1926 roku w yłączył pluton żandar m ów ze składu K om panii Z am kow ej. Jej stan liczebny zm niejszył się w ów czas o 29 ludzi, a uzbrojenie o 27 karabinków , 9 pistoletów i 9 szab el28. E tat kom panii zatw ier dzony w 1928 roku ustalił jej liczebność na 201 ludzi; 4 oficerów, 27 podoficerów i 170 szeregow ców , bez o rd y n an só w 29. W skład jej w chodziły 4 plutony, w tym 1 pluton ckm . S ześć lat później, m inister spraw w ojskow ych zatw ierdził now y etat kom panii zam kow ej. Z godnie z nim w skład jej w chodziło 4 oficerów , 1 chorąży, 29 podofice rów i 180 szeregow ców , łącznie 214 ludzi30.

P od w zględem ew idencyjnym personel kom panii zam kow ej należał do 36 pp LA. S form ow ano j ą na bazie 5 kom panii pułku, która w czasie zam achu m ajow ego dow o dzona przez kpt. W acław a S okola otw orzyła przejście przez m ost K ierbedzia na Plac Zam kow y. W ybrano do niej najlepszych żołnierzy pułku, o w zroście co najm niej 180 cm . „U nikaliśm y w w yborze tzw. inteligencików , bo ci chcieli się dekow ać po k ance lariach i m agazynach, a także miejskich cwaniaków, bo ci z kolei myśleli tylko o prze pustkach na m iasto, w którym czuli się ja k ryba w w odzie, ja k polujący na ploteczki szczupak. P oza tym je d n i i drudzy byli na ogół m ało zdyscyplinow ani. W ybierałem przede w szystkim żołnierzy pochodzenia chłopskiego, z zapadłych wsi, bo odznaczali się rzetelnością w służbie i w ysokim zdyscyplinow aniem ”31. W szkoleniu ich położo no głów ny nacisk na m usztrę form alną: chw yty bronią, sprężysty krok, prezencję - słow em na to co decydow ało o zew nętrznym w yglądzie kom panii. P rzejęła ona o chro nę Z am ku K rólew skiego, siedzibę P rezydenta R P od oddziału w artow niczego w yłonio nego po w alkach m ajow ych ze składu 22 pułku piechoty z Siedlec. Jesienią 1926 ro ku m iała obsadę:

- dow ódca kom panii - m jr Stanisław K łopotow ski - zastępca dow ódcy - kpt. W acław Sokol

- dow ódcy plutonów - por. Stefan M odliński - por. W ładysław K rotkiew ski - por. H enryk C om te

26 H. Com te, Zwierzenia adiutanta w Belwederze i na Zam ku, W arszawa 1972, s. 198.

27 G abinet W ojskow y Prezydenta Rzeczypospolitej (tym czasow a organizacja). Dodatek Tajny Nr 6 do D ziennika Rozkazów N r 19, 20 lipca 1926, s. 23-24.

28 Pluton żandarm erii dla ochrony Prezydenta Rzeczypospolitej. Dodatek Tajny N r 10 do Dziennika Rozka zów N r 27, W arszaw a, 12 października 1926 r., s. 38.

29 Organizacja Gabinetu W ojskowego i Oddziału Zamkowego..., Dziennik Rozkazów N r 27, Warszawa 9 paź dziernika 1928 r., s. 293.

30 O rganizacja G abinetu W ojskow ego Prezydenta Rzeczypospolitej - zatwierdzenie. Dziennik Rozkazów Nr 5, W arszaw a 24 kw ietnia 1934 r., s. 89.

(10)

Gabinet Wojskowy Prezydenta Rzeczypospolitej w latach 1926-1939 25

W następnych latach dow ódcam i plutonów byli m.in.: por. K w esnow ski (ckm ), kpt. Stanisław K aczm arski, por. W acław H udec (IV 1932 - 1934)32, por. F ranciszek K w i ryn H erm an 33, p o r. W ło d z im ie rz G u lin , p o r. G w id o W o n sc h , c h o r. S te fa n D a n e k i por. C zesław K ropiw nicki (ckm ). Po reorganizacji kom panii je sie n ią 1928 roku por. W. K ro tk iew sk i34 o b ją ł sta n o w isk o in stru k to ra K om panii Z am kow ej i p ełn ił j e do je sie n i 1930 roku, kiedy przeszedł do A diutantury Przybocznej P rezydenta R z eczy p o spolitej.

Ż ołnierze kom panii pełnili służbę na posterunkach ochronnych i honorow ym w e w nątrz i na zew nątrz Z am ku K rólew skiego. W obecności P rezydenta w ystępow ali za w sze z bagnetam i na karabinach.

K om pania Z am kow a kw aterow ała w koszarach przy ul. B ugaj, tuż obok Z am ku, początkow o drew nianych, od 1934 roku m urow anych. W koszarach kom panii działała biblioteka i klub żołnierski. K ażdy z plutonów strzeleckich kom panii pełnił na zm ianę służbę w arto w n iczą na Z am ku i w Spalę podczas pobytu tam P rezydenta oraz w po ciągu w czasie je g o podróży, np. w lipcu 1937 roku do Juraty. D ow ódca plutonu podczas nocnej służby pełnił także obowiązki adiutanta. Przy wyjeździe Prezydenta z Z a m ku i w czasie je g o pow rotu w arta staw ała pod bronią. Z m iana w arty m iała ustalony cerem oniał, trębacz trzykrotnie odgryw ał w ów czas hejnał W ojska Polskiego.

W dniu 25 stycznia 1927 roku pluton K om panii Z am kow ej uczestniczył w uroczy stości w ręczenia, w sali M irow skiej Z am ku, biretu kardynalskiego nuncjuszow i, ks. W aw rzyńcow i L au rie’mu przez ablegata m onsignore Chiarlo. D o Z am ku eskortow ał go szw adron 1 p ułku szw oleżerów Józefa P iłsudskiego35.

D ow ództw o kom panii przyw iązyw ało w iele uw agi do podnoszenia spraw ności fizy cznej podległych żołnierzy oraz do działalności kulturalnej. D bało także o poziom w y szkolenia strzeleckiego, organizując w yjazdy na poligon do R em bertow a. W e w rześniu

1934 roku m istrzostw o kom panii w koszyków ce zdobył 4 pluton. 1 stycznia 1927 ro ku P rezydent ofiarow ał kom panii sześciolam pow y odbiornik radiow y. W listopadzie 1936 roku jej chór uczestniczył w akadem ii ku czci P rezydenta zorganizow anej we

32 CAW A P 2729. W acław H udec (ur. 24 lipca 1899 r. we Lwow'ie). Od 2 XII 1916 r. żołnierz LP. od 24 VIII 1918 r. podchorąży w W ojskowej Szkole M ierniczej w W arszawie. Urzędnik ew idencyjny 5 VI 1919 r. (D z.Rozk. 65/19) przem ianow any na ppor. piech. 1 XI 1920 r. (Dz. Pers. 46/20). W Kompanii Zamkowej od IV 1932 do 1934 r.

33 CAW AP 1017, 3745. Franciszek Kwiryn Herman ur. 30 X 1904 r. w Stanisławow ie. A bsolw ent Szkoły Realnej w Żyw cu (1922 r.). Ochotnik w wojnie 1920 r. - służył w Bat. Zapasowej 6 pap (12 VII - 18 IX 1920), ukończył Szkołę Podchorążych i O ficerską Szkolę Piechoty w W arszawie z 1 lokatą. Ppor. (15 VIII 1926). Od 15 VIII 1926 do 24 XII 1930 r. w 3 pułku strzelców podhalańskich. W Kompanii Zam kowej (25 XII 1930 - 1934), ukończył Szkolę Nauk Politycznych (1931 - 1935) oraz Ecole Supér ieure de G uerre w Paryżu (1935 - 1937). Kpt. 1 1 1935 r. W kampanii wrześniowej 1939 r. oficer ope racyjny w sztabie SG O „N arew ” . W ZW Z/AK pod ps. „Bogusław ski” , zastępca szefa II O ddziału w KG, m ajor z 1943 r., uczestnik powstania warszawskiego. Od 1945 r. w LW P. m.in. sz ef sztabu W ojsk Lądow ych i sz e f wydziału studiów w ASG. Gen. bryg. z 1948 r. A resztowany w 1950 r. i sądzony, zmarł w w ięzieniu w 1952 r.

34 CAW AP 8941. W ładysław Krotkiewski ur. 7 VI 1898 r. w W arszawie, ukończył 6-klasow ą Szkolę Re alną. W W P od 28 lutego 1919 r.; Bat. Zap. 36 pp (28 II - 25 III 1919), Szkoła Podchorążych w W ar szawie (26 111 - 7 X 1919), Centralna Szkoła KM (7 X - 22 XII 1919). O d 23 X II 1919 do 20 V 1921 w B/Z 34 pp (dow ódca plutonu KM. dow ódca kompanii KM i adiutant batalionu), następnie w 36 pp - początkow o dow ódca plutonu KM, później dow ódca 2 i 6 kompanii ckm. Ppor. 1 XI 1919 (Dz. Rozk. 96/19), por. 30 X 1923 (Dz. Pers. 72/23 ze starszeństw em I V 1921). 25 X 1926 r. przydzielony do G abinetu W ojskow ego Prezydenta RP na stanow isko dowódcy plutonu Kompanii Zam kow ej (Dz. Pers. 46/26). Od 1 XI 1928 r. instruktor Kompanii Zamkowej. Rozkazem Oddz. Zam kow ego N r 230/30 z 1930 r. przesunięty z Kompanii Zam kowej do Adiutantury Przybocznej na adiutanta Prezydenta RP. W 1936 r. ukończył Kurs łntendentury W SW oj. Od 1 XI 1936 r. referent referatu Żyw nościow ego w Szefostw ie Int. OK. 1,

(11)

w łasnej św ietlicy. W czerw cu następnego roku zo rganizow ano w niej w ieczór pieśni i tańców ludow ych.

K om pania Z am kow a zakończyła działalność we w rześniu 1939 roku. D ow ódcam i K om panii Z am kow ej byli:

- m jr Stanisław K łopotow ski - 1926 - 7 V 1928 - kpt. W itold G rzem bo - 7 V 1928 - 11 X I 1929 - m jr W iktor G ębalski36 - 12 X I 1929 - 17 II 1934 - kpt. Z ygm unt R oszkow ski - 17 II 1934 - V II 1938 - kpt. A dam Jastrzębski - V II 1938 - IX 1939.

Zamkowa Kolumna Samochodowa

Rozkaz m inistra spraw w ojskowych z dnia 20 lipca 1926 roku o tymczasowej organi zacji G abinetu W ojskow ego P rezydenta R P pow ołał zam kow ą kolum nę sam ochodow ą w składzie 27 ludzi, w tym 2 oficerów , 2 ordynansów , sierżant szef, telefonista, p o d o fic e r m agazynier techniczny i m ateriałów pędnych i 20 k ie ro w c ó w (15 w o jskow ych i 5 cywilów). Personel wojskowy kolumny należał ewidencyjnie do 1 dywizjonu sam o chodow ego. P od w zględem fachow o-technicznym oraz w yszkolenia podlegała o n a d o w ódcy 1 dyw izjonu sam ochodow ego. K olum na otrzym ała do obsługi 12 sam ochodów osobow ych, 1 sam ochód ciężarow y i 1 m otocykl. N a uzbrojenie jej żołnierzy, poza oficeram i, w chodziło 18 karabinów M auser i 2 pistolety37. D ow ódca jej był na etacie kapitana i w stosunku do podległego personelu posiadał uprawnienia dowódcy kompanii.

D w a lata później, rozkazem z 9 października 1928 roku, m inister pow iększył etat kolum ny sam ochodow ej do 39 ludzi. W skład jej w chodzili: dow ódca kolum ny (oficer sztabow y), sierżant szef, 2 telefonistów , 4 kancelarystów , m agazynier, m ajster w ojsko wy i 28 kierow ców i ich pom ocników , w tym 12 cyw ilów , obsługujących 15 sam o chodów osobow ych i 1 sam ochód półciężarow y38. W kw ietniu 1934 roku m inister p o now nie zm ienił etat zam kow ej kolum ny sam ochodow ej. O bniżył jej liczebność do 33 ludzi likw idując etaty kierow ców i pom ocników o 6 cyw ilów 39.

K olum na o bsługiw ała sam ochody, z których korzystał prezydent podczas w yjazdów z Z am ku. Ten którym się poruszał, ja k o jed y n y w Polsce, na tablicach rejestracyjnych zam iast num erów m iał godło państw ow e.

36 C A W AP 1564, M N t. 226. W iktor G ębalski ur. 12 IX 1894 r. w m. H orodyszcze ziem i kijow skiej. W czasie nauki w Szkole Realnej w Kijowie członek Zw iązku M łodzieży Postępowej Polskiej, w 1912 rozpoczął studia na W ydziale Agronom i Politechniki. Od 1914 r. w wojsku rosyjskim : w Oficerskiej Szkole Kawaleryjskiej w Elizaw etgradzie (24 XII 1914 - 1 II 1915), w Konstantynowskiej Szkole Pie choty w Kijowie (1 II - 1 VI 1915). W stopniu chorążego przydzielony do W ojskow ego O kręgu Om- skiego (-20 VI 1915), następnie w 34 Syberyjskim Strzeleckim Zapasow ym Pułku (20 VI 1915 - 3 V 1917). 3 V 1917 r. na czele grupy złożonej z 5 oficerów i 17 żołnierzy opuścił pułk. O d 14 V 1917 do 15 VI 1918 w 4 pułku strzelców polskich (1 DStrz.Pol.) w 1 KPol. 15 VI 1918 r. por. Po dem obi lizacji kontynuow ał studia na Politechnice. 10 XI 1918 r. na rozkaz Kdy N r 3 POW udał się do W ar szawy. K w aterm istrz tw ierdzy M odlin (17 XI 1918 - 2 II 1919). Od 3 II 1919 do 4 XI 1929 w 36 pp (dow ódca kom panii KM i specjalnej). D owódca kompanii zamkowej (1929 - 1934). Odznaczony K rzy żem W alecznych i K rzyżem i M edalem N iepodległości (16 111 1937). D ow ódca O ddziału Zam kow ego od 1934 r. Dzięki swej łowieckiej sm ykalce w ykorzystywany przez prezydenta I. M ościckiego do orga nizow ania polowań.

37 Gabinet W ojskowy Prezydenta Rzeczypospolitej (tym czasow a organizacja). D odatek Tajny Nr 6 do D ziennika R ozkazów Nr 19, W arszaw a 20 lipca 1926 r., poz. 14, s. 24.

38 Organizacja Gabinetu W ojskowego i Oddziału Zamkowego..., Dziennik Rozkazów N r 27, Warszawa 9 paź dziernika 1928 r.. poz. 311, s. 293.

39 O rganizacja G abinetu W ojskow ego Prezydenta Rzeczypospolitej - zatwierdzenie. Dziennik Rozkazów Nr 5, 24 kwietnia 1934 r., poz. 77, s. 90.

(12)

D ow ódcam i zam kow ej kolum ny sam ochodow ej byli m .in.: kpt. sam. T adeusz Pie- trucha-R opelew ski, kpt. S tanisław H eins i m jr sam. S tefan C zarnecki40.

Zamkowy Pluton Żandarmerii

N a m ocy rozkazu z 20 lipca 1926 roku w skład kom panii zam kow ej w chodził 29-osobow y pluton żandarm erii uzbrojony w 27 karabinków , 9 pistoletów i 9 szabel41. C ztery m iesiące później, rozkazem z 12 października 1926 roku m inister zm ienił o rg a nizację kom panii zam kow ej, w ydzielił z niej pluton żandarm erii, który ja k o Z am kow y P luton Ż andarm erii podporządkow ał bezpośrednio szefow i G abinetu W ojskow ego. N a czele plutonu stał dow ódca w stopniu kapitana, m ający w stosunku do podległego per sonelu upraw nienia dowódcy kompanii. Żołnierze plutonu należeli ewidencyjnie do 1 dy w izjonu żandarm erii w W arszaw ie. P onadto podlegali oni dow ódcy dyw izjonu pod w zględem fachow ym i w yszkolenia42.

D w a lata później, rozkazem z 9 października 1928 roku, m inister spraw w ojsko w ych podporządkow ał pluton dow ódcy O ddziału Z am kow ego. Z godnie z zatw ierdzo nym wówczas etatem pluton liczył 28 ludzi, w tym 1 cywila, a dow odził nim dow ódca w stopniu pod o ficera43. R ozkaz B .O g.O rg. 0113 O rg. z kw ietnia 1934 roku w prow a dził po raz ostatni w II R zeczypospolitej zm iany w organizacji G abinetu W ojskow ego P rezydenta. Z m ienił się także etat plutonu. L iczył on teraz 29 ludzi: 27 żołnierzy zaw odow ych, 1 szeregow ca służby czynnej i 1 cyw ila. D ow ódca plutonu był na etacie kapitana. R ozkaz ten określał także podległość i zadania plutonu. W części IV stano w ił on: „D ow ó d ca zam kow ego plutonu żandarm erii podlega bezpośrednio szefow i G a binetu W ojskow ego P rezydenta R P, w spraw ach fachow ych i w yszkolenia - dow ódcy 1 dyonu żandarm erii, oraz w zakresie kontroli czynności fachow o-służbow ych - d o w ódcy żandarm erii. W stosunku do podległego personelu dow ódca zam kow ego plu to nu żandarm erii posiad a upraw nienia dow ódcy kom panii. Z am kow y pluton żandarm erii m a za zadanie zapew nienie bezpieczeństw a osoby P rezydenta R zplitej. P ersonel za m kow ego plutonu żandarm erii pod w zględem ew idencyjnym posiada przynależność do

1 dyonu żandarm erii”44.

Ż andarm i w chodzący w skład plutonu pełnili służbę ochronną w Z am ku oraz przy osobie prezydenta, tak w W arszaw ie, ja k i w terenie podczas je g o podróży po kraju. D yżurny żandarm pełnił służbę na pierw szym piętrze Z am ku, tam gdzie m ieściły się salony reprezentacyjne.

D ow ódcam i plutonu żandarm erii byli: — m jr E dw ard C zuruk - IX 1926 - 1 V 1928 - kpt. Jan H uber - IX 1939.

Ż ołnierze plutonu nosili um undurow anie typow e dla oddziałów piechoty, w zboga cone o elem enty w łaściw e dla żandarm erii. M ieli szkarłatne patki oraz żółte w ypustki. P onadto p o d oficerow ie i szeregow cy nosili żółte sznury naram ienne, chorążow ie i o fi

40 T. Caspaeri-C hraszczew ski, Wspomnienia z Zaniku W arszawskiego (1926-1939), „W ięź” 1971, nr 7-8, s. 197.

41 G abinet W ojskow y Prezydenta Rzeczypospolitej (tymczasow a organizacja). Dodatek Tajny N r 6 do D ziennika Rozkazów N r 19, W arszawa, 20 lipca 1926 r., poz. 24, s. 14.

42 Pluton żandarm erii dla ochrony Prezydenta Rzeczypospolitej. D odatek Tajny Nr 10 do D ziennika Rozka zów N r 27. W arszaw a 12 października 1926 r., poz. 23, s. 38.

43 Organizacja Gabinetu Wojskowego i Oddziału Zamkowego.., Dziennik Rozkazów Nr 27, W arszawa 9 paź dziernika 1928 r., poz. 311, s. 293.

44 Organizacja Gabinetu W ojskowego Prezydenta..., Dziennik Rozkazów N r 5, Warszawa, 24 kwietnia 1934 r., poz. 77, s. 87.

(13)

cerow ie srebrne (oksydow ane). D o m undurów paradnych noszono granatow e szasery; podoficerow ie z jed n y m pasem szkarłatnym , oficerow ie z dw om a pasam i rozdzielony mi w ąską żółtą w ypustką45. W szystkich ich w yróżniał znak żandarm erii w prow adzony rozkazem m inistra spraw w ojskow ych (Dz. R ozk. N r 1, 12 I 1939 r., poz. 3) w yko nany z białego m etalu i oksydow any na stare srebro z pozło co n ą m osiężną literą „Ż ” um ieszczoną na piersi orła. N a stronie odw rotnej m iał on num er ew idencyjny i zastę pow ał legitym ację o so b istą lub służbow ą żołnierza żandarm erii. N oszono go na lewej piersi, w ten sposób, aby dolna kraw ędź znaku znajdow ała się:

AJ na kurtce m undurow ej - na wysokości dziurki pierw szego guzika kurtki,

B / na płaszczu - na w ysokości połow y odległości m iędzy pierw szym a drugim guzikiem płaszcza.

Stajnia Zamkowa

R ozkazem B .O g.O rg. 595 Org. z w rześnia 1926 roku m inister spraw w ojskow ych utworzył Stajnię R eprezentacyjną Prezydenta RP. Jej personel wojskowy, etatowo i służ bow o należał do kom panii zam kow ej, ew idencyjnie do 1 pułku szw oleżerów . Z godnie z etatem w skład Stajni R eprezentacyjnej w chodziło 19 ludzi (dow ódca, w achm istrz szef, 2 ujeżdżaczy, 10 luzaków , 1 ordynans i 4 w oźniców cyw ilnych), ponadto 21 koni, w tym : 1 koń dow ódcy, 12 koni P rezydenta i 8 taborow ych - 6 do 3 pow ozów i d w a d o 1 w ozu ta b o ro w e g o . N a u zb ro je n ie w ch o d ziły : 12 k ara b in k ó w , 2 p isto le ty i 14 szabel46.

W ramach prac związanych z likw idacją K w atery W ojskow ej Prezydenta, dow ódca 1 pułku szwoleżerów, ppłk Jan Głogowski przesunął służbowo rozkazem dziennym pułko wym N r 176 z 26 czerw ca 1926 roku kilkanaście koni do Stajni Reprezentacyjnej Prezy denta RP. Były wśród nich wł. Gedymin i kl. M agdalena z b. Kwatery W ojskowej oraz konie szwadronu przybocznego - Łotr, Olek, Firyn (do 6 X), Nasz, M orus, M alec, M an daryn, Orzełek, Lalka, Łania i Markis. Pod w zględem gospodarczym należały one do D rużyny D ow ódcy Pułku, a ew idencyjnym , etatow ym do b. szwadronu przybocznego47. W drugiej połow ie p aździernika 1926 roku, rozkazem D O K I Ldz. 55756/26 15 koni 1 pułku szwoleżerów' zostało przeniesionych ew idencyjnie, etatow o i służbow o do Stajni R eprezentacyjnej P rezydenta RP. B yły to: Łotr, L alka, M orus, M andaryn, Orzeł, O lek, Ł an ia, G ed y m in , K law ik o rd , O pal i N a rb u t z 2 szw a d ro n u , N a d z ie ja i L esk a z 3 szw adronu oraz G racz i F alar z 4 szw adronu. Od 27 tegoż m iesiąca konie te otrzym yw ały codziennie dodatek paszow y w w ysokości 1 kg ow sa i 1 kg siana48.

25 czerw ca 1926 roku pięciu szw oleżerów ze Szw adronu P rzybocznego: A leksan der R aczyński, F ranciszek O ktaba, T eofil D elegacz, W acław K rysiak i K onstanty Szet- kow ski zostało przydzielonych do Stajni R eprezentacyjnej49. 6 Iipca przeszli tam także

45 P rzyczynki do historii żandarm ów Odrodzonego W ojska Polskiego, opracow ał W ładysław W ierzbicki, Londyn 1990, s. 25.

46 O rganizacja stajni reprezentacyjnej prezydenta Rzeczypospolitej. Dodatek Tajny Nr 9 do D ziennika R oz kazów Nr 24. W arszawa, 7 w rześnia 1926 r., s. 34.

47 CAW 1.321.28.1. Rozkaz Dzienny 1 pułku szwoleżerów N r 176/26 na dzień 28 czerw ca 1926 r.. W ar szawa. dnia 26 czerw ca 1926 r. W połow ie łipca konie Szw adronu Przybocznego zostały przydzielone do szw adronów 1 pułku szw oleżerów , głównie do 2 szwadronu. Na tem at Szwadronu Przybocznego patrz: Z. G nat-W ieteska, Szw adrony P rz\b o c v ie i Szwadron R ep rezen ta cyjm W ojska Polskiego w latach

1919-1948, Pruszków 1992.

48 Tam że. Rozkaz Dzienny Pułku Nr 284/26 na dzień 27 października 1926 r. W arszawa, dnia 26 października 1926 r.

(14)

P io tr S z e w c z y k i Ja n H e n c iń s k i50, a 29 p a ź d z ie rn ik a w achm . A ntoni M a rk ie w icz z b. S zw ad ro n u P rzybocznego51.

W październiku 1928 roku pluton zakończy! działalność i odtąd ju ż ja k o stajnia zam kow a w chodził w skład O ddziału Z am kow ego ja k o je d n a z podległych jej części składow ych. Jednocześnie zm niejszył się jej stan etatow y. W skład stajni zam kow ej w chodziło teraz 11 ludzi: kom endant stajni w stopniu podoficera, podoficer stajenny, 2 ujeżdżaczy, 6 luzaków i 1 stangret, ponadto 8 koni w ierzchow ych i 2 pociągow e52. Pod w zględem ew idencyjnym personel jej należał do 1 pułku szw oleżerów . W 1934 roku m inister spraw w ojskow ych zatw ierdził now y etat stajni zam kow ej; zw iększył jej liczebność do 13 ludzi (kom endant stajni, 2 ujeżdżaczy, 9 luzaków i 1 stangret), na tom iast liczbę koni utrzym ał na dotychczasow ym p oziom ie53. Jej dow ódca nie posia dał upraw nień dyscyplinarnych do podległych szeregow ców . Z koni stajni zam kow ej korzystał P rezy d en t RP. Jak pisze w sw oich w spom nieniach por. H. C om te, „P rezy dent M ościcki lubił k o n n ą ja zd ę . P raw ie co dziennie w godzinach rannych w yjeżdżał z Z am ku autem do S iekierek i tam dosiadał konia. P rezydent jeźd ził dobrze i prezen tow ał się na koniu bardzo efektow nie”54.

Kompania honorowa 36 pułku piechoty

W ciągu 10 lat po zam achu m ajow ym kom panię honorow ą w ystaw iał głów nie 36 pułk piechoty L egii A kadem ickiej. W skład je j w chodzili żołnierze starszego rocznika. A systow ała ona przy uroczystościach pow italnych i pożegnalnych, podczas w izyt głów pań stw o b cy c h o ra z innych d o sto jn ik ó w za g ran ic zn y c h , ja k i u ro cz y sty ch w y ja z dach i przyjazdach P rezydenta RP. T ow arzyszący jej poczet sztandarow y oddaw ał ho nory ch o rąg w ią przez salutow anie głow ie państw a w łasnego lub obcego, m inistrow i spraw w ojskow ych, sztandarow i w ojskow em u i konduktow i pogrzebow em u.

W edług przepisów , w czasie oficjalnego w ystępow ania kom panii przed jej praw ym skrzydłem m ieli stać dow ódca pułku i dow ódca batalionu w ystaw iającego kom panię.

W c z e rw c u 1927 ro k u , w c z a s ie M ię d z y n a ro d o w e g o Z ja z d u L e k a rz y W o jsk o w ych w g m ach u P olitechniki W arszaw skiej, dow odził nią kpt. M iłosz K rzyw kow ski. W 1931 roku dow odzona przez kpt. W iktora K ulę, brata śp. ppłk. L isa-K uli, w itała na lotnisku w arszaw skim ks. M ikołaja, brata króla R um unii K arola H ohenzollern-Sim arin- gen. N astępnego dnia asystow ała pod dow ództw em por. Józefa K uropieski, w czasie uroczystości składania przez księcia w ieńca na G robie N ieznanego Ż ołnierza w W ar szawie.

18 listo p a d a 1927 roku p o cz et sztan d a ro w y i k o m p an ia 36 pp. LA o raz sz w a dron 1 p u łk u szw oleżerów uczestniczyły na dziedzińcu Z am ku K rólew skiego w u ro czystości w ręczenia m arszałkow i Józefow i P iłsudskiem u przez m arszałka Francji L u dw ika F rancheta d ’E spereya M edalu W ojskow ego. B yło to najw yższe odznaczenie j a kie w edług tradycji francuskiej m ógł otrzym ać naczelny wódz. D o w ódcą oddziałów honorow ych był płk B olesław W ieniaw a-D ługoszow ski. Ś rodek dziedzińca zam kow ego

50 Tam że. Rozkaz Dzienny Pułku N r 184/26 na dzień 6 lipca 1926 r. W arszawa, dnia 5 lipca 1926 r. 51 Tam że. Rozkaz Dzienny Pułku N r 286/26 na dzień 29 października 1926 r. W arszawa, dnia 28 paź

dziernika 1926 r.

52 Organizacja Gabinetu W ojskowego i Oddziału Zamkowego..., Dziennik Rozkazów Nr 27. Warszawa, 9 paź dziernika 1928 r., s. 293.

53 O rganizacja G abinetu W ojskow ego Prezydenta Rzeczypospolitej - zatwierdzenie. Dziennik Rozkazów Nr 5, W arszaw a, 24 kw ietnia 1934 r., s. 89.

(15)

pokryw ał dyw an o ogrom nych rozm iarach. „G dy na dziedzińcu ukazał się P iłsudski, - w spom inał Jó z e f K uropieska, w ów czas w stopniu ppor. dow ódca pocztu sztandarow e go - W ieniaw a, który złożyć m iał raport, podjechał do niego konno. P iłsudski, nie zatrzym ując się, kilka razy krzyknął: „N ie w jeżdżaj na dyw an!” Jednak W ieniaw a nie usłuchał. P rzy w ręczaniu m edali orkiestra pułkow a, n iew ątpliw ie najlepsza w ów czas w P olsce orkiestra dęta, grała M arsyliankę. M arszałkow i F rancji w ydało się jed n ak , że je s t ona grana zb y t w olno, bo w pew nej chw ili - ku w ielkiej naszej uciesze - zaczął

nadaw ać tem po trzym aną w ręce buław ą” 55.

K apelm istrzam i orkiestry 36 pp. LA , spełniającej rolę reprezentacyjnej orkiestry W ojska P olskiego byli m .in. m jr Jan M ackiew icz (- 1927), m jr Stefan Lidzki- Ś ledziński (III 1927 - 15 IX 1934), kpt. A ntoni C hrapczyński (- 1936) i m jr Czesław K aznow ski (od V I 1938).

1 lipca 1924 roku m inister spraw wojskowych ustalił etat orkiestry pułkowej. W skład je j w ch o d z iło 59 o só b , w tym 2 o fice ró w (k ap e lm istrz i je g o za stę p c a ), 58 g ra j k ów w stopniach podoficerskich i 1 uczeń56. W następnym roku, rozkazem z 22 m aja 1925 roku, otrzym ała ona nazw ę „orkiestra reprezentacyjna 36 pp.”57. D w a lata później, 12 m aja 1927 roku, m inister zm ienił etat orkiestry. Podniósł jej liczebność do 74 ludzi. W skład jej m iało w chodzić: 2 oficerów - kapelm istrz (m jr - ppor.) i zastę p ca kapelm istrza (kpt. - ppor.) oraz 72 grajków , w tym 48 podoficerów (3 st. sierż.,

10 sierż., 15 plut. i 2 0 kpr.) i 24 elew ów ochotników 58. W tym tez roku w skład orkiestry w chodziło 81 osób: 2 oficerów : kapelm istrz m jr Jan M ackiew icz, zastępca kapelm istrza kpt. Stefan Ś ledziński; 3 st. sierż., 9 sierż., 22 plut., 25 kpr. i 20 ele w ów 59. O d 1929 roku zastęp cą kapelm istrza był por. A ntoni C hrabczyński.

M jr Stefan Lidzki-Śledziński, najbardziej znany kapelmistrz orkiestry, kawaler Orderu V irtuti M ilitari, ur. się 8 sierpnia 1897 roku w Ż ytom ierzu. U kończył m uzykologię na U niw ersytecie Jagiellońskim oraz P aństw ow e K onserw atorium M uzyczne w W arsza w ie, uzyskując dyplom dyrygenta. O d 1911 roku działał w tajnym skautingu w W ar szaw ie, następnie w 1913 roku został członkiem D rużyn Strzeleckich. Ż ołnierz I B ry gady L egionów od sierpnia 1914 roku do 8 m aja 1916. P rzeszedł w ów czas do pracy w P O W w W a rsza w ie i R ad o m iu . O d listo p ad a 1918 roku w W o jsk u P o lsk im ; był w stopniu ppor. ad iu ta n te m 3 bat. 21 pp. (do 28 III 1919), n astęp n ie m ł. o ficerem k o m p a n ii, z k tó rą b rał u d ział w w ałkach na fro n c ie L ite w sk o -B iało ru sk im . O d sty cznia 1920 roku był referentem W ydziału O św iatow ego, a następnie od w rześnia 1921 k ie ro w n ik iem R e fe ra tu O rk ie str W ojsk o w y ch M S W ojsk. W m aju 1925 roku zo stał k apelm istrzem 1 pp. L eg., skąd w m arcu 1927 roku przeszedł do 36 pp. LA . M ajor 1 I 1929 roku; 15 w rześnia 1934 roku przeszedł w stan spoczynku. Z ostał w izytato rem S zkół M uzycznych M in. O św iaty oraz pracow ał ja k o prof. w K onserw atorium W arszaw skim . O pracow ał „Sygnały dźw iękow e” (zatw ierdzone D z. R ozk. N r 5/1924, poz. 54) i praw ie wszystkie ,Z aw ołania pułkowe” (Dz. Rozk. N r 35/1924, poz. 519). Od 1942 roku żołnierz A K ps. „Orzechowski” , uczestnik Powstania W arszawskiego. W latach 1944-1945 w obozach B ergen B elsen, G ross B orn i S andbostel. P o II w ojnie św iato

55 J. Kuropieska, W spom nienia dowódcy kom panii 1923-1934, Kraków 1987, s. 114; „Żołnierz Polski” Nr 48, 27 listopada 1927 r., s. 930 (zdjęcia z uroczystości). W przeddzień kom pania honorow a 21 pp. po witała m arszałka na dw orcu G łównym .

56 D odatek T ajny N r 10 do Dziennika Rozkazów N r 26, W arszawa, dn. 1 lipca 1924, poz. 54, s. 44. 57 D ziennik Rozkazów N r 17, W arszawa, dn. 22 m aja 1925 r., poz. 180.

58 Dziennik Rozkazów N r 15, W arszawa, dn. 12 m aja 1927 r., poz. 158, s. 233.

(16)

wej był m .in. dyrektorem F ilharm onii B ałty ck iej w S op o cie (6 IX 1946 - IX 1951) i rektorem W yższej Szkoły M uzycznej oraz w ieloletnim prezesem Z w iązku K om pozy torów P o lsk ich 60.

O rkiestra 36 pp. L A daw ała dość często koncerty dla ludności cyw ilnej. N a p o czątku 1926 r. d ała 14 koncertów w kilku w iększych m iastach okręgu grodzieńskiego. W ykonyw ała m .in. poem at sym foniczny „S tep” Z ygm unta N oskow skiego i „M arsz P retorianów ” F eliksa N ow ow iejskiego. D ochód z koncertów zasilił konto P olskiego B iałego K rzyża61. U czestniczyła także 2 listopada 1925 roku podczas składania zw łok N ieznanego Ż ołnierza w grobie usytuow anym w podcieniach P ałacu Saskiego. P rzy jej akom paniam encie chór oficerski odśpiew ał w ów czas kantatę M oosa do słów O r-Ota.

Po przejściu m jr. S tefana Śledzińskiego w stan spoczynku kapelm istrzem orkiestry 36 pp. L A został por. Antoni C hrapczyński i prow adził j ą do II połow y 1936 roku, kiedy odszedł do 21 pp.62.

Stare koszary K om panii Z am kow ej 1926-1934

60 CA W A P 856/63/192 m jr Stefan Śledziński. 61 „Żołnierz Polski” , N r 12, 21 marca 1926 r., s. 237.

62 CAW A P 981 i 1643. A ntoni Chrapczyński ur. 2 X 1888 r.; 3 XI 1926 m ianow any porucznikiem (Dz. Pers. 48/26 s. 390) ze starszeństw em 1 XII 1922 r. W orkiestrze 1 pan (10 VIII 1922 - V III 1929). 23 sierpnia 1929 r. przeniesiony do 36 pp. na zastępcę kapelm istrza (Dz. Pers. 15/29 s. 303). Kapelm istrz 36 pp. (1934 - 1936), następnie w 21 pp.

(17)

D efilada K om panii Z am kow ej przed Szefem G abinetu W ojskow ego ppłk. G łogow skim . K om panię prow adzi kpt. R oszkow ski

(18)

M jr Stanisław K łopotow ski, dow ódca K om panii Z am kow ej 12 V II 1926 - 7 V 1928

K pt. W itold G rzem bo, dow ódca K om panii Z am kow ej 7 V 1928 - 11 X I

1929

M jr W iktor G ębalski, dow ódca K om - K pt. Z ygm unt R oszkow ski, dow ódca panii Z am kow ej 12 X I 1929 - 17 II K om panii Zam kow ej 17 II 1934 - VII

1934 1938