ROCZNIKI TEQLOGICZNO-KANONICZNE Tom XIX; zeszyt 1 — 1972
K S. JÓZEF H OM ERSKI
ROLA PROROKÓW W ŻYCIU POLITYCZNYM IZRAELA W OCENIE W S P ólfcifcS N Y C H EGZEg|t oW
Przeglądając bibliografię naszych czasów n a temat: profetyzm u izrael skiego nietrudno zauważyć, że egzegeci nie podjęli bezpośrednio tem atu o narodach obcych u p roroków 1. Z ajęli się natom iast najpierw zagadnie niem roli owych charyzm atyków w życiu politycznym k ra ju , stara ją c się dać odpowiedź na pytanie, kim byli prorocy, gdy chodzi o ich przekona nia polityczne i oo m ieli oni do powiedzenia na tem at polityki, zwłaszcza
i T em atow i w yroczn i o n arodach w k sięgach prorockich p o św ięc ili s w e m o nografie: C. Schm erl (Die V ö lk e r o r a k e l in d en P ro p h e ten b ü c h ern d es A lte n T es ta m e n ts, W ürzburg 1939 — teza d ok torska n a W ydz. T eol. w H eidelbergu ; liczy
45 stron druku), J. H. H ayes (T he O ra cles a g a in st th e N a tio n s in th e O ld T esta m en t.
T h e ir U sage and T h eo lo g ica l Im p o rta n c e , P rinceton 1964 — praca doktorska na
W ydz. TeoL w P rinceton ; m aszyn op is lic zy 334 strony), B. B. M argulies (S tu d ie s in
th e O racles a g a in st th e N a tio n s — te za dok torska n a B randeis U n iversity; m aszy
nopis licz y 433 strony) oraz R. W. d e H aan (Isra e l an d th e N atio n s P rojiĘ ecy,
Grand R apids 1968 — praca liczy 146 stron druku). M imo starann ych t K u d B A n ie udało m i się żadnej z tych prac a n i w id zieć, ani też znaleźć o n ich ja k iejś re cen zji. P oza w y m ie n io n y m i w y żej m o n ografiam i te m a t obcych n arodów w pism ach prorockich om a w ia ją w k rótk ich artyk u łach : G. E. W righ t (T he N a tio n s in H e
b r e w P ro p h e c y , „Encounter”, 26 (1965), z. 2, s. 225— 237) i J. H. llayC S : (The U sage o f O ra cles a g a in st F oreign N a tio n s in A n c ie n t Isra el, JBL 87 (1968) 87— 92). G . E.
W right uw aża, że rola proroków w „im perium ” J a h w e (królestw o Judy) b yła w w ięk szy m sto p n iu p o lity cz n ą n iż k u ltyczn ą. N arody sąsied n ie w zasadzie za w ie rały z k r ó lestw em Ju d y p rzym ierze, gdyż n ie ch ciały m u się ca łk o w icie podporząd k ow ać. M yśli te n ie pochod zą w ca ło ści od autora. W dużej m ierze p rzejął je on od G. M ed en h alla (C o ven a n t F orm s in Isra e lite T ra d itio n , BA 17 (1954) 50—76;
L a w an d C o v e n a n t in Isra e l a n d th e A n c ien t N ea r E ast, 'P ittsb u rgh 1955). J. H.
H ayes, n ie analizu jąc szczegółow o w y p o w ied zi Starego T estam en tu o narodach, z e s ta w ia ich treść z pod obn ym i tek sta m i p ozab ib lijn ym i B lisk iego WsWhv<Łl i w yraża p rzek on an ie, że m ają on e in sty tu cjo n a ln y charakter. „Sitz im L eb en ” b ib lijn ych w y ro czn i o narodach tk w i w w o jn ie ( s ą d f f a d n iep rzyjaciółm i przed lub w czasie b itw y ) i w k u lciei (liarinentafcje lilb w y tö c ittle p o m y ś ln ie j s k } e r o w y w a n |||| m od lą cej się w sp ó ln o ty lu b króla). A u to r H w p rd zi, iż n ie stan ow ią one odrębnego ro d zaju lite ra c k ieg o oraz, że zostały f f i a f l zone dla sp ołeczn ości izraelsk iej.
zagranicznej, ssroich monarchów. Badania skoncenjttówali na tym — biorąc od jjStrony teologicznej i— drugW zędnym zagadnieniu, bo jasna i wyczerpująca odpowiedź nań m iała ułatwić — ich zdaniem — popraw ną i obiektywną interpretację sam ych wyroczni o narodach obcych, które u w ija li za w yraz politycznej aktywności proreków . Óto krótki przegląd wypowiedzi w ybitniejszych egzegetów w tej sprawie.
Na początku naszego stulecia postawiono tezę, że prorocy byli p o l i t y k a m i . Pierwszym uczonym, który w ten sposób określił działalność proroków był H. W inckler 2. W edług jego przekonania prorocy byli prze de wszystkim politykami, pracującym i na rzecz obcego mocarstwa, od którego otrzym yw ali pew ne zlecenia do wykonania. Jeśli mieli jakieś zadania religijne do spełnienia, to był to cel drugorzędny w stosunku do ich zasadniczej funkcji agentów wrogiego sąsiada. Wielu egzegetów, a w śród nich F. K ü c h le r3, sprzeciwiło się kategorycznie tezie H. Winckle- ra. Wielu natom iast podzielało jego poglądy, ale w trochę zmodyfikowa nej formie. Tak więc F. W ilk e4, akceptując pozytywny stosunek pro roków do polityki, mocno akcentował to, iż prorocy podporządkowali politykę religii. W. S taerk * stanął n a stanowisku, że prorocy z koniecz ności angażowali się w w ir socjalno-politycznych kontrow ersji swoich czasów, ale jasną i dobrze ustaw ioną orientację polityczną zawdzięczali swemu religijnem u powołaniu. Poglądy te nie p rzyjęły się w śród egze getów. Rzeczywistość bowiem wyglądała trochę inaczej. Polityka mo narchów Ju d y i Izraela nie była aż tak zależna od religii. Jahw izm zaś nie odgrywał w niej tej roli, jaką m u F. W ilke przypisyw ał. Historia Izraela z okresu proroków inform uje nas, że spięcia m iędzy zasadami,
* Por. H. Z i m m e r n und H. W i n c 1 e r, r S B iS S Iirisc h ri/tere u n d das
A lte T e s ta m e n t v o n E. S ch rader. 3. A u fla g e m it A u sdeh n u n g a u f die A p o k ry p h e n , P seu d e p ig ra p h e n un d d as N eue T es ta m e n t, B erlin 1903, s. 170— 175.
3 D ie S te llu n g d es P ro p h e te n J esa ja zu r P o litik sein er Z e it, T üb ingen 1906. A utor sądzi, ż e pogląd H. W incklera o prorokach, jako agenjj|ch p olityczn ych , jest niezgodny z rzeczyw istością. Jego zdaniem prorocy p od ejm ow ali d ecy zje p olityczn e w oparciu o ca łk o w icie relig ijn y pu n k t w idzenia. Z d a n f e lS |p o d z B la ł iiw fljfeżBtlf K önig (por. B e ze ic h n et d e r natoi’ in Jes. 3, 2 u sw . den „S ach w alter" ?, ZAW 27 (1907) 67—68; t e n ż e , D ie a ltte sta m e n tlic h e n P ro p h e ten u n d die Pdjfige, TLB1 27 pj907) 51).
4 Jesaja u n d A ssu r. Eine e x e g e tisc h -h isto risc h e U n tersu ch u n g zu r P o litik des P ro p h eten Jesaja, L eip zig 1905, s. 51—54. Te sam e p o g l ą « , a le n a s z e i ä t e j
platform ie, tj. w odn iesieniu do inn ych proroków w y p o w ie d llH F . w iS te w swfljfej następ nej pH bliSIcji D ie p o litisc h e W irk s a m k e it d er PropHeflmjt I sra e ls (L eipzig 1913).
? | M | assyrfeęh e W eltreich im U rte il d e r P ro p h eten , G öttlftgen 1908. A utor podziela poglap y P. B ean tsch a (A lto r ie n ta lis ch e r u n d is r a e lit ip j l|r M on oth eism u s.
Ein W o rt zu r R evisio n d er en tw ic k lu n g sg esch ic h tlich en A u ffa ssu n g & r is r a e liti schen RelMfĘmijge sch ich te, T übingen 1906) i P. V olza (Mose. Ein igjj^iflBt z u r U n te r suchung ü b e r die§JJrspränge d e r isra e litisch e n R eligion , Tübingen.. 1907).
PROROCY W ŻYCIU POLITYCZNYM IZRAELA 37
k tó re głosiła re lig ia j* tzw. „praktyczną” r a c | | stanu, były w obydwóch królestafjjph n a porządku dzijjgfiym.
Teza E. T ro e ltsc h a 6, k tó rą później rozpracow ał F. W einrich 7, że p ro rocy byli religijnym i u t o p i s t a m i , stanow i sk ra jn e przeciwieństwo lansowanej opinii o politycznym angażow aniu sieli p ro ro k ó w Utopizm religijny proroków w rozum ieniu E. Troeltscha miiał swe istotne źródło w ich nauczaniu, k tó re „politykę” opierało na starej, objawionej wierze i płynącej stą d niezachw ianej, niem al magicznej pewności, że m iędzy Izraelem a Jah w e została naw iązana ścisła łączność oraz, że owocem tej łączności jest absolutna niezniszczalność Izraela, trw ająca ta k długo, jak długo ów związek z Jah w e istnieje. G dy chodzi o p u n k t widzenia F. W ein- richa, ju ż sam cudzysłów w ty tu le jego p ra cy p rz y słowach „prophetische Politik” wskazuje, że ai||J>r nie uw ażał proroków za politykoiv we właści w ym tego słowa znaczeniu. W fttjig niego prorocy w y k lu flip i siłę, całą zaś ufność pokładali w 'cudzie jak o tym czynniku, k tó ry jfą f f{ ||uje siłę. Utopijność proroków, w jego m niem aniu, polegała na wierze, że w oczach Jahw e prąd y k u ltu ro \iili polityka światUpra w ielkich zdob^jÄMp nic nie znaczą wobec ludu, któ ry , chcąc do Niego należeć, chodzi Jego drogam i; że życie religijne i m oralne m oże odwrócić od narodu polityczną k ata strofę oraz, że Bóg w w ielkim c u |U j|j (niekiedy w form ie m esjańskiej) może zmienić losy tego świata. W przekonaniu obydwóch wyżej wspom - nianytff autorów 'trbsŚŁ-Przepowiadańjia prftC&ękijęgo była|czj^|tp religijna. Ponieważ zaśl& iara w Przym ierze z Jah w e ista iiiw iła ź r ó ||b ich „jjHMĘMiJ k ie |p o lity k i’|ld la te g o i p M i l ta k jeden, jakLi d ru ffip o słu ż y li się przy m iotnikiem „ utopijny^imljiffij określeniefin
Zdecydowanie ^ikrytyczne "stanowisko i wobec ;lteży o ilopizm ie religij- ■ P B iW W fflS **3^ K. EHjIgta8. RzeczniM:Jtzw. d u c h o w e g o r e a l i z m u (pneum atl^lher S e |l i s n j i p prorokówjjjj uważał, że gdy;irfrocfcä o stosunek proroków d o {potoczenia, dysponowali oni m ało doceniarH a często naw et niedostrzeganą przez wielu egzegetów siłą specjalnych do
6 D as E thos d e r h eb rä isc h e n P ro p h e ten , „Logos” 6 (1916) 1— 28.
1 D er re lig iö s -u to p is c h e C h a r a k te r d e r „ p ro p h etisc h en P o litik ”, G iessen *1932.
W tezie F. W ein richa o u to p izm ie prorockim d a je się zau w ażyć dualizm . Jego zda niem p ro fety zm p rzy jm o w a ł is tn ie n ie dw óch różn ych św iatów : cia ła (baśar) ł B oga (*§11)1." P ro ro cy ż y li św ia tem B oga i n a n im bazow ali, bo w e d łu g nich b y ł to je d y n ie prawdzivgf; św iat. Ś w ia t cia ła b y ł dla nich fa łsz y w y m św ia tem i dlatego b y li do M lg o n a sta w ien i n e g a ty w n ie. P rzep ow iad ali jed n ak jego zb aw ien ie, gdyż n ie w i- d ! |e l |l |n o ż l i w o i |! |e g o w sp ó łistn ien ia z e św ia te m B oga. Por. dz. cyt., 66 nn.
8 P r o p h e fS jf lf a P o litik , ZAW 53 (1935) 3—22. T en sam artykuł jest przed ru - kow any w Theolögisfihß. B ü ch erei 32 (M ünchen 1966, s. 119— 140). A utor po raz w tó r y ^przedstaw ia sw ój pu n k t w id zen ia w art. N o ę h m a h P ro p h e t u n d P o litik (ZAW 55 (19S7) 291-^stótt o d p o w ia d a n e n a krytyfcfehe uwagi; J. H em p ela särjieszczon e v l l i l # c e G o tt w ijl M ensch irm\'Ąlten T esta m en t. S tu d ie zu r G esch ich te d er F rö m - r n i H f ( S t u t t Ä t 1936», 321—322).
świadczeń, na których się opierali, przepracow ując da'Bteie-tradycje. To dośw iappenie pröftöckte tobjaw iało||||| w podwójnej formie: 1. W „auten tycznym ” przew idyw aniu przyszłych w ydarzeń. W tym przypadku zna jomość przyszłości, pochodząca z owego tajemniczego doświadczenia, b ar dzo często pokryw ała się z ak tu aln y m biegiem politycznymi w ydarzeń 9; 2. W zażyłości z Bogiem, k tó ra daw ała im zdum iew ającą trzeźwość i obiektywność w ooenie w szystkich spraw ludzkich, w łączając w to poli tykę. W rozum ieniu zatem autora „polityka” proroków była bezsprzecz nie religijna. Religijność ta jednak w swej istocie nie była ani systemem, ani w yrazem jakiegoś dogm atu, ani też nie była sum ą p rzyjętych elem en tów w iary czy m oralnych nakazów, k tó re w ciskały się m iędzy Boga a je go sługi. Była to raczej bezpośrednia łączność (Verbundensein) z żywym Bogiem, k tóra w yciskała swe piętno tak n a funkcjach ich wewnętrznego życia, jak rów nież n a ich ustosunkow aniu się do drugich, na poglądach dotyczących życia publicznego i wzajem nego współżycia ludzi między sobą, słowem: n a ich „polityce”, k tó ra dzięki tem u nabierała cech nie słychanej obiektywności.
W szystkie wyżej wym ienione opinie sw ą oryginalnością bije teza M. B u b era10. W rozum ieniu M. B ubera Izrael był sp o łe c z n & ią tw orzącą k ró lestwo Boże na ziemi, dlatego wszelka jego aktyw ność w odniesieniu do innych narodów m iała c h a rak ter t e o p o l i t y c z n y , to : znaczy, że każ de jego posunięcie było Boże i polityczne zarazem. N aród słuchał słowa prorockiego jako s ||w a , k tóre określało równocześnie n atu rę Boga i na tu rę Izraela, nie zaś jako wniosku o charakterze politycznym , któ ry w y nikał z tej czy innej religijnej zasady. Wszelki w ysiłek zrozumienia pro rockiej polityki bez uwzględnienia tego, że w Izraelu widzieli oni zalążek królestw a Bożego, jest zdaniem au to ra nieporozum ieniem n . Godny pod kreślenia u M. B ubera jest tzw. egzystencjalizm gm iny (communal existen tialism), k tó ry — zdaniem au to ra — daw ał Izarelowi wielki potencjał do sterow ania przyszłością. W każdym teopolitycznym momencie historii Izrael opowiadał się za lub przeciw Bogu. Przyszłość kształtow ały te raźniejsze decyzje wspólnoty. A utor podkreśla słowo „w spólnota” , gdyż tam , gdzie prorok w ym ieniał jednostkę, w zasadzie chodziło o realizację
» K. E iliger zd aje się b yć przek onany, że w cześn iej zanim n a stąp iło ja k ie k o l w ie k teoretyczn e p ozn an ie, prorok ok azyjn ie poprzez m om en taln ą in tu icję odk ryw ał to, co się zfflgrzy. D opiero zaś n a p o d sjg w ie późniejszej r eflek sji d aw ał ok oliczn oś ciow e m o ra ln o -relig ijn e w yja śn ien ia . Por. N. K. G o 11 w a 1 d, A ll th e K in g d o m s
of th e E affh, N e w Y ork 1964, s. 358 n.
■ 10 T he P to p h e tic F aith , N e w York 1949. D osk on ałe streszczen ie p ogląd ów M. B ubera, g |g ||c h o d z i o stosun ek proroków do p olityczn ych w yd arzeń ich czasów , dał H. J. Krdljp w art. G laube un d PolitiUsfoei M. B u b e r (S tu d ia B ib lic a e t S e m iiic a
T. C. V l i t e i [...] d e d ic a ta , W agen in gea 11966, s. 181— 192).
PROROCY W ŻYCIU POLITYCZNYM IZRAELA 39
celów odnoszących się do życia publicznego całości. P olityka prcnwfców w opinii auto ra opierała się na tym , co H. J. K raus nazw ał u n i||o ..teo logicznym m onizm em ”, a mianowicie, że królestw o Boże m usi się zreali zować w tym Izraelu, k tó ry faktycznie istnieje. Należy przyznać, że M. B uberow i w dużej m ierze udało się powiązać w jedną całość polityczne d y rektyw y prorockie z głów nym tem atem ich przepow iadania, a m iano wicie ideą krolow am a Ja h w e i w ten sposób uchwycić ów teopolityczny realizm profetyzm u.
H. J. K r a u s 12 n ależy do grona tych egzegetów, k tó rzy w całej dzia łalności proroków odkryw ali konsekw entnie prow adzoną linię e s c h a t o l o g i c z n ą . Oceniwszy krytycznie dotychczasowe wypowiedzi egze getów na tem at zasadniczego kieru n k u i charak teru aktyw ności proroc kiej, sam stan ął n a stanow isku, że praw dziw i prorocy byli posłańcam i Jah w e — Króla. Rzeczywistość, w której w ypadło f i l działać, była w y jątkow o tru d n a. W pracjpsw ojej m usieli się liczyć z dwulicowością mo narchów L udu Bożego, k tó rzy z jednej stro n y stara li się trzym ać tradycji Przym ierza i uznawali zwierzchność Jahw e, z drugiej jednak s tro n y w za sadniczych założeniach łam ali porządek sakralny, m ający w tym że P rzy m ierzu sw oje źródło i h ie dotrzym yw ali wierności Jahw e, którego byli reprezentantam i. D rugą przeszkodę ich działalności stanow iła dwulico wość dworskich proroków , którzy proklam ow ali w praw dzie praw ow ite rządy Jah w e przez Jego regenta, ale czynili wszystko, aby k róla uwolnić od osobistego posłuszeństw a względem Jahw e i uzależnić go od ludzi. W ten sposób mogli oni utrzym ać k ró la p rz y w ładzy techniką kultyczną i zależnie od okoliczności lub potrzeb tąż sam ą techniką ujmować albo dodawać m u należnego splendoru. P racując w tych w arunkach praw dzi w i prorocy k reślili swój w łasn y obraz m onarchii w oparciu o am fikcjo- nijn e koncepcje Jahw e, k tó ry obrał sobie Jerozolim ę za stolicę i A rkę P rzym ierza w ś w i A n i za tron. Praw dziw i prorocy nie byli oficjalnym i doradcam i politycznym i królów ani też nie stawali w obronie jakiejś wiel kiej idei politycznej. Ich zadanie, w przekonaniu H. J. K rausa, polegało na tym , że eksponowali w szystkie polityczne błędy w ybranego k róla i je go państw a w ty m celu, aby w form ie gróźb głosić koniec sta re j polityki, w pocieszających zaś wyroczniach dać nowe perspektyw y. H. J. K raus, podobnie ja k M. Buber, staj» n a gruncie zdrowej trady§ji i zdołał unik nąć idealistycznego dualizm u poprzedniej koncepcji. Jego pogląd ma jednak tę ujem ną stronę, iż zdaje się sugerować, że prorocy m ieli zawsze negatyw n^llliptaw ienie do spraw politycznych. Bardzo też w ątpliw e jest inne twierdzenie, a mianowicie że projfetyzm iZrael&k}; zam ierzał całko w icie usunąć polf p l z życia publicznego w Izraelu. To Siogölnienie jest tak sam o m ało prawdopodobne, ja k owe poglądy na rolę pranSków w
ciu publicznym iffijjjjjjjfi wybranego, które głosili H. ^ n c k l ^ | f | j | Troeltsch czy F. Natomiast"-wyj!»^iedS, że au to ry te t proroków opierał się na pewn|jjbh ^ ||m e |f|a c h z a c z e r p i|^ tj|h z idei P rz y m ie rz || w ydaje się słuszna.
Opinie, jakie n a je m a t publiczno-jjfolitycznej roli proroków izraelskich wypowiada N. K. G ottw ald 13,;s?bä2jfe|a dziś bardzo wielu egzegetów. A utor ten uważa, iż prorocy b y n p d r a m i d y n an ü z m |l roztropnym i d u chowymi p r z y w ó d c a m i narodJ§ i głęboko w trad y c j^ fP rzy m ierz a wkorzenionym i m ę jim i Bożymi. ZnaJ|j się oni na spraw ach politycznych lepiej niż dobrze w tej dziedzinie zorientowany laik. Chociaż byli dorad cami królów (np. Izajasz i Jerem iasz), żaden z nich nie pozwolił się wciąg nąć do służby dyplom atycznej tak dalece, żeby był zmuszony brać na siebie odpowiedzialność za decyzje polityczne. Ich znajomość w ydarzeń politycznych, nieraz bardzo dokładna, jak to widać z pism, pochodziła z ogólnej znajomości bieżących wydarzeń, a nie ze źródeł oficjalnych. Kilka bowiem szczegółowych opisów, dotyczących w ydarzeń politycznych ich czasów, z jakim i się w tych księgach spotykam y (np. Iz 36-39; J r 52), pochodzi od redaktorów, nie zaś od nich samych. To, 00 prorocy mówili na tem aty polityczne, w yrażali językiem prostym , bazując na staroizrael- skich formach literackich i m otyw ach religijnych. Nie stworzyli oni ja kiejś nowej formy, chyba że złorzeczenia, upom nienia czy groźby będzie się uważać za form y nowe 14. G dy chodzi o stosunki z innym i państw am i i powiązanie międzynarodowe, prorocy — zdaniem N. K. G ottw alda — nie zajmowali postaw y ani czysto praktycznej opartej na politycznym, utylitarnym realizmie, bazującym na narodow ym szowinizmie, ani czysto utopijnej, w ynikającej z ciasnych przesłanek religijnych. Ich postawę można nazwać roztropnością o p artą na szerokich horyzontach i bogatym doświadczeniu religijnym . A utor określa to zdaniem „an experim ential and contextual position”, nadając wyrazom „experience” i „context” treść opartą na historycznych tradycjach jahw istycznych i tym głębokim doświadczeniu, gdy chodzi o rozumienie Boga, jakie pororokom dało nie ustanne z Nim obcowanie. To w ||f |ii e doświadczenie, nabyte przez ścisłą łączność z Bogiem, stanowiło c j ö i l j ß i k t ö r y decydował o ich duchowej sylwetce. W oparciu o nie daw ali ocenę bieżącej rzeczywistości socjalnej i po lity czn ej15. J J s r a r a ^ J j y l i elastyczni i dostosowywali się do nowej sy
13 A ll the K i n g S n s , s. 388— 392.
14 W sp ra w ie osgbnego rodzaju literack iego, za jaki krytycyJSSS iżają tek sty złorzeczeń i błogosłavihfeństw starotestam en taln ych , zob. J. H e m p e 1, D ie isra e li
tisch en A nsćhauungeĘSpon Segen u n d Fluch im L ic h te altorientallĘĘifcr P a ra lle len ,
ZDMG 4 (1925) 20— 110; J. S c h a r b e r t , S o lid a ritä t in S egen u Ą d l^ lu ch im A l
te n T e sta m e n t u n d in: se in er U m w e lt, Bonn 1958.
15 E. H a a g [PĘĘphet u n d P o litik in A lte n T es ta m e n t, T il|j |i||g |8 0 ) 1971) 239) uw aża, iż prorocy zabierali głos w sp raw ach p olityczn ych p rzed e-.w szystk im d la te
PROROCY W ŻYCIU POIilSfYCZNYM IZRAELA 41
tuacji zależnie od tego, jak rozumieli słowo Boże. Dla nich wola Boża nie była teorią albo ogólną zasadą, k tó rą można było stosować bez trudności. W każdej sytuacji należało jej szukać, a znalazłszy, w edług niej się kiero wać. To tłumaczy, dlaczego mogli oni wolą Bożą nazywać raz zwycię stwo obcej potęgi m ilitarnej, innym zaś razem jej klęskę. Rzeczywiste posłuszeństwo wobec woli B ogajljktóry ustanow ił czasy i bieg historii, było dla nich ważniejsze i bardziej istotne niż ludzka logika postępow a nia. Skutek takiego rozumow ania był ten, że prorokom udawało się w du żym stopniu nadaw ać kierunek w ydarzeniom politycznym . Na instytucje polityczne, a n aw et na państw a suw erenne, prorocy patrzyli jedynie jako na narzędzia wielkich planów Bożych; narzędzia, które m ają wartość czasową. Myśleli zbiorowymi term inam i etnicznym i, ale zwykle nie po litycznym i lub lepiej: pozapolitycznymi. P arty k u larn e form y polityczne uważali przeważnie za nieistotne, gdy chodzi o w ypełnienie Bożych za m iarów względem Izraela. W nauczaniu proroków jest pew na dotąd nie wyjaśniona dwuznaczność albo nieścisłość wypowiedzi. Dali oni bowiem oficjalną i jednolitą in terp re tację upadku królestw a Izraela i Ju d y twierdząc, że Zostały one skreślone z k a r t historii ze względu na grzechy narodu wobec Boga. Nie podali natom iast rów nie jasnej i jednolitej wizji przyszłości Izraela i 'jego odrodzenia się, zwłaszcza izaś nie ujaw nili jego przyszłego stosunku do narodów . Zwiastowali w praw dzie lepszą p rzy szłość i now y układ stosunków z obcym i narodam i. Ale ich wyrocznie raz m ów ią o przyszłej suprem acji m ilitarnej i politycznej Izraela nad n a rodami, kiedy indziej zapowiadają, że Izrael będzie przez narody zwycię żony lub że w ejdzie do w spólnoty narodów na praw ach konfederacji i bę dzie w n iej stanow ił osobną klasę społeczną kapłanów , jak b y jakąś kapłańską e n k la w ę 16. Ten b rak jednolitości pochodzi częściowo z j j | i go, że b y li św ia d k a m i in g eren cji Jah w e w dzieje Izraela i Jego p an ow an ia w Izraelu. Por. tak że R. M a r t i n - A c h a r d , E saie e t J e re m ie a u x p rise s a v ec les p ro b le -
m e s p o litic o e s . C o n trib u tio n d Ve tu d e d u th e m e : P ro p h e tie e t p o litiq u e, PH PhilR M
47 (1967) 208__224; L. R o s t , J e re m ia s S te llu n g sn a h m e zu r A u s se n p o litik d er K ö
n ige Josia u n d J o ja q im , CuW 5 (1929) 69—78; F. L. M o r i a r t y , H e z e j|a /i, Isaiah a n d I m p e r ia l P o lo tics, B iT od 19 (1956) 1270— 1276.
16 G dy ch od zi o esch atologiczn ą p rzy szło S S Izraela, w pism ach p roroków m oż na w y ró żn ić trzy p ogląd y. W edług jednych p rzep ow ied n i Izrael będzie jakby p u n k tem zbornym i sw ego rodzaju m iejscem azylu dla tych w szy stk ich obcokrajow ców (gerim ), którzy zechcą dob row oln ie przyjąć jahw izm lub, zam ieszk aw szy pośród narodu w yb ran ego, z kon ieczn ości przyjm ą k u lt i dostosują się do zw yczajów i o b y czajów m ieszk a ń có w ich n o w e j! o jczyzn y (Wj 12, 38; 2 K ri 5, 15-19; Iz 56, 3. 6-8; Z ach 8, 20— 23. Por. także; A . E e r t h o 1 e t, D ie S te llu n g d e r Isra e lite n u n d d e r
J u d e n zu d en F re m d en , T üb ingen 1896, s. 27— 50; M. G u t t m a n n , T he T erm F o r e ig n e r iß (nkpj) H isto rica lly Consipiiretf,- H Ü C a' 3 Ü909)_T— 2D, IVT W e b e r . A n c ie n t J u d a ism , G len coe 1952, s. 362— 364, 418—421). Inne te k sty zapow iadają, | |
Izrael b ęd zie jed n ym z człon k ów fed eracji m ocarstw św iatow ych , uznających Jah w e za sw eg o B oga. G dy chodzi o stron ę polityczną Izrael n ie będzie m iał żadnych
zom ego braku logicznych powiązań w toku wypowiedzi prorockiej, głów nie zaś ma swe źródło w słabości proroków, w ynikającej ze zbyt silnego powiązania ze społeczeństwem. P rorocy byli na tyle wpływowi, że mogli utrzym ać p rz y życiu ocalałą z katastrofy w S p u 586 resztą daw nej spo łeczności, ale równocześnie byli zbyt słabi, aby dać jej jednolity plan przyszłości, wskazać nową, p ro stą form ę organizacyjną taką, k tó ra od- ffiifłjiałaby ją od daw nej, reprezentowanej przez monarchię. G dyby im się to udało, nie wiadomo czy wspólnota poszłaby za nimi, bo historia zna różne w ypadki, w któłfeehrludzie k rz y żu ją sobie wzajem nie najlepsze pla ny. Ale godne podkreślenia jest to, że prorocy byli w ogóle zdolni myśleć 0 życiu społecznym niezależnym od stary c h form , jakielliiłS iow iły mo narchie Ju d y i Izraela p ra ed niewolą oraz, że awizowali, iż inne narody przyjm ą tę now ą form ę współżycia na tych sam ych 00 daw niej w arun kach. Prorocka intepretacja stosunków między państw am i w yrosła na gruncie religijnym i była przeniknięta w wysokim stopniu w iedzą i zna jomością polityczną. Oni położyli fundam ent pod internacjonalizm oparty n a wierze w jednego Boga, k tó ry m iał objąć w szystkie państwa 1 narody, a n ie tylko te, k tó re pozostaw ały z N im w specjalnym przy m ierzu 17.
sp ecjaln ych up raw nień w stosun ku do pozostałych alian tów . Z u w a g i jednak na to, że jego sto licą będzie n ad al Jerozolim a, stan ow iąca cen tru m ja h w izm u i siedzibę jah w istyczn ych tradycji, cieszyć !§^ b ę d zie w ięk szym au torytetem m oralnym niż pozostali człon k ow ie fe d era cji (Rdz 12,|j|j; Am 9, 11-12; M ich 4, 1-3; Iz 19, 19-25. Por. tak że M. N o t h, D as S y s te m d er z w ö lf S tä m m e Isra els, S tu ttg a rt 1930). W księgach p roroków m ożna n ad to zn aleźć jeszcze w y p o w ied zi, w e d łu g których w n ow ej eschatologiczn ej rzeczy w isto ści będzie ty lk o jedno w ie lk ie m ocarstw o p o lityczn e. W jego sk ład w ejd ą lic z n e n arody i p a ń stw a z Izraelem w łą czn ie . Pod w zględ em sam ostan ow ien ia zatem Izrael będzie jed y n ie jed n ą z p ro w in cji ow ego w ielk iego im perium i jego znaczenie p o lity czn e n ie b ęd zie w ię k sz e n iż każdej innej prow incji. N atom iast w a rto ści duchow e, ja k ie rep rezen tu je jego relig ia , spraw ią, że kraj Izraela sta n ie się ośrodkiem , jakby stolicą r elig ijn ą całego im perium . N a ród zaś izraelsk i będ zie n au czycielem i zarazem k ap łan em całego św ia ta . N ie m a jąc k łop otów zw iązan ych z adm inistracją p a ń stw a odd a się ca łk o w icie sp ra w ie kró lestw a Bożego (Iz 41, 2-4. 25-29; 44, 28; 45, 1-7. 13-17; Zach 14, 16-21. P or. także: G o t t w a l d , A ll th e K in g d o m s [...], s. 383—387).
w E. H aag w y p o w ia d a tę sam ą m yśl, a le w troch ę in n ej form ie: „D ie g e se ll sch a ftsk ritisch e F unk tion der prop h etisch en B o tsch a ft b este h t dann n ic h t in der B egrü ndu ng ein es n eu en T h e o r ie -P r a x is-V e r h ä ltn issS , ind em das esch atologisch e K riesen b ew u sstsein zum h istorisch en B ew u sstse in sein er se lb st kom m t, son dern in der E rm öglichung des n o tw en d ig en F reich eitsrau m es, bäen der M ensch fü r sein en G lauben an Jahw eh , d en kom m end en G ott, b raucht” (P ro p h e t u n d P o litik , TrierT Z 80 (1971) 246. W arto n a ty m m iejscu zw rócić u w agę n a d w ie p o zy cje bib liograficzn e, k tóre zajm u ją się w ciąż ak tu aln ym tem atem u n iw ersalizm u w k sięd ze D eu tero- -Izajasza i w zasadzie rep rezen tu ją te n sam pu nk t w id zen ia, m im o iż d zieli je p o nad 70 lat. Chodzi m ia n o w icie o pracę M. L ö h r a, D er M ission sgedan ke im A l
P R O iip cY w Ży c i u p o l i t y c z n y m i z r a e l a 43
Ten k ró tk i -szkic- 'Współczesnych poglądów na tem at roli proroków w życiu p o |g |ji|jn y m Izraela pozwala zauważyć, że opinie egzegetów na szych czasów, gdy chodzi o to zagadnienie, przieszły bardzo w yraźną ewo lucję od sform ułow ań skrajnych, czysto laickich z jednej i rzekomo orto doksyjnych z drugiej stro n y aż do wypowiedzi um iarkowanych, bliskich tezie tradycyjnej. Idąc za przekonaniem większości współczesnych egze getów można twierdzić, iż — ogólnie biorąc — wszyscy uw ażają proroka za męża Bożego, k tó ry działał w yłącznie w oparciu o m isję Bożą m ającą swe źródło w pow ołaniu. C haryzm atyk taki uwzględniał w swej nauce przesłanki prawdziwego jahw izm u i JtóSierał głos rów nież w spraw ach politycznych, a zwłaszcza w kw estiijjtosunku Izraela do obcych narodów. Zawsze jednak w granicach tego, co podsunęło m u natchnione słowo Bo że. To stw ierdzenie m a zasadnicze znaczenie p rz y interp retacji wyroczni prorockich o narodach. N akreśla bowiem granice, w jakich współczesny egzegeta w inien zam knąć autentyczny sens ich natchnionych wypowiedzi.
TH E P A R T PLA Y ED B Y THE PR O PH ETS IN THE POLITICA L LIFE OF ISRAEL IN THE O PINIO N OF CONTEM PORARY EXEGETES
Su m m ary
T h e article is p art o f th e introductory chapter o f a m onograph on th e subject: T h e W ord of J a h w e about N ations in th e B ooks o f th e P rop h etic W riters. T h e auth or g iv es a r e v ie w o f th e opinion o f th e e x eg e tes o f our cen tury, on th e qu estion o f w h eth er th e p roph ets w e re interested, and to w h at a degres, in p o litica l m etters e sp e c ia lly in th o se w h ic h concerned th e relation sh ip o f th e ch osen p eop le to its neigh b ou rs. T h e opin ion s o f th e e x eg e tes in th is m atter are o f a v e ry w id e ran ge, from th e H äHem ity (the proph ets are agen ts o f foreign p ow ers or th e y are U to
pians) — to le v e l — hea ded opinions g e n era lly p r ev a illin g today, according to w h ich f i b p rop h ets w ere m en o f God engaged in p o litica l a ffairs in so far as th e n e c es siljjlo f tak in g an in terest in th ose problem s w a s dictated b y th eir m ission and callin g. T h e auth or considers th at th is sta te m en t is o f great im p ortan ce fo r fu rth er stu d ies, b eca u se it sjjpuld fa c ilita te th e correct in terp retation o f th e p rop h ecies o f th o se m en o f God as to foreign nations.
and „th e N ation s" in JiEä'fflR'iJßC— LV (VT 19 (1969) 23—36). A . L öhr w y ra ził p rz e k on an ie, że u n iw e r s a lip p jz n e m y śli D eu tero -Iza ja sza zg asił p a lesty ń sk i p a rty k u laryzm okresu po n ie w o lił D opiero żyd ostw o h e lle n isty c z n e p od jęło m y śli D eu tero- -Iz a ja sza i poczęło je dalej rozp racow yw ać. D. E. H ollen b erg n a to m ia st je st zdania, że n au k a D e u tero -Iza ja sza w zasadzie b y ła u n iw ersalistyczn a. P on iew aż jednak prorok m ów i, że zb a w ien ie i p rzym ierze są dobram i, k tóre m ógł posiad ać ty l k o Izrael, n ie zaś obce narody!;! dlatego u n iw ersa lizm D eu tero-Izajasza m ożna śm ia ło n a z w a ć rozszerzonym nacjonalizm em . G dy chodzi o Cyrusa, autor uw aża, iż prorok p atrzy n ań jakajina tak ie sam o narzęd zie w ręku Jah w e, jakim b y ła n ie g d y ś A sy ria (Iz 10, 5), i ch ce pouczyć, że Izrael n ie p o w in ien i n ie m oże w n ik a ć w to, dlaczego B óg djjbuffcza, by pogań sk i w ład ca p rzejm ow ał p rerogatyw y p om a zań ca P a ń sk ieg o . J a h w e b o w iem jed yn y i p raw d ziw y P an całego stw o rzen ia jest w sw o im działan iu ab solu tn ie w o ln y i n iesk ręp ow an y.
