"Obszczestwiennoje dwiżenije w Rossii w 60-70-yje gody XIX wieka", S. M. Lewin, Moskwa 1958 : [recenzja]

K E O E N ZJE

813

Znaczne braki zawiera umieszczona na końcu książki bibliografia, w której w iele pom yłek, brak kilku w ażniejszych pozycji literatury, niedokładny, a czasam i błędny zapis bibliotgraficzny. N p. w zestawieniu prac drukowanych Janowskiego oraz doko­ nanych przez niego tłum aczeń i przeróbek pom inięto jego broszurę „D es causes de la révolution de février“, Paryż 1850 (Bibl. Jag. sygn. 9290/III). Podobnie „L a politique oriento-méridionaile du cabinet de Petersbourg, considérée dans son rapport avec la cause polonaise“ autorstwa M . Mochnackiego, tłum aczoną na francuski przez Ja­ nowskiego, Poitiers 1836. „K sięgi Ludu “ Lam ennego (tłum aczenie i wstęp Janow­ skiego) były w ydaw ane i przed 1858 r. „D em okrata Polski“ nie ukazyw ał się od 1838 r., lecz od 1837 (20 czerwca); „P ism o T D P “ pod zm ienionym tytułem tom u III — „Pa­ m iętnik T D P “ w ychodziło n ie do 1840 r., ale do 1844 r .; „Przegląd D ziejó w Polskich“ odbito po raz pierwszy w 1836, a nie w 1838 r. Lubom ira G a d o n a „Em igracja polska“ n ie m oże b yć zaliczana do źródeł. W zestawieniu opracow ań pominięto szereg prac w ażnych dla poznania historii i ideologii TD P, np. nie w ym ieniono żad­ nej pozycji A . L e w a k a , artyku łów i prac M . S t e c k i e j i Cz. L e ś n i e w ­ s k i e g o, większości prac W . Ł u k a s z e w i c z a . Przykład tej i innych prac zdaje się uczyć, że jeśli w ydaw cy i autorzy decydują się na um ieszczenie bibliografii dotyczącej om aw ianego zagadnienia, to powinni podaw ać ją pełną, a n ie w m niej lub bardziej przypadkow ym w yborze, który u jednych b u d a zastrzeżenia, a drugich wprow adza w błąd.

Z drobiazgów — b łęd em druku jest podanie na s. 127 Aleksandra I, skoro m ow a jest o A leksandrze II. N ie w y d a je się ti'afne stosowanie słow a „baŕszczyzna“ na o kre­ ślenie konfederacji barskiej, budzi ono żartobliw e skojarzenia.

M im o tych zastrzeżeń praca H eleny Rzadkow skiej przedstaw ia znaczną wartość i n ależy sobie życzyć, aby ja k o je j uzupełnienie ukazała się pełna, na szerokiej pod­ staw ie źródłowej oparta, biografia Jama Nepom ucena Janowskiego.

Sław om ir K ałem bk a

S. M . L e w i n , O bszczestw ien n oje dw iżen ije w Rossii w 60 — 7 0 -yje g od y X I X w ieka, Institut Istorii A N SSSR, M oskw a 1958, s. 511.

B urzliw e dw udziestopięciolecie d ziejów Rosji, zam ykające się w latach pano­ wania Aleksandra II (1856— 1881) i stanowiące jednocześnie szczytow y etap „ra źn o czyńskiego“ ruchu rew olucyjnego, jest obiektem stałego zainteresowania historyków. Następstw em tego jest im ponująca liczba m onografii, artykułów , przyczynków , jak

• M .in. artykuł Bojaźń, w ydrukow any z początkiem 1858 roiku, także o dwa m iesiące późniejsza recenzja „Przeglądu Rzeczy Polskich“ , zob. Bibl. Jagieł. 3685/V II k. 265 i 318— 319, Antoni Żabicki do Janowskiego, Londyn, 7 stycznia 1858 i 20 lu­ tego 1858. Jego pióra był rów nież cyk l K oresp on d en cji z okolic Paryża.

8 1 4 R E C E N Z JE

rów nież opublikow anych źródeł — zwłaszcza pam iętników . Szczególnie obfity do­ robek w tej dziedzinie przyniósł okres pierw szej rew olucji rosyjskiej oraiz lata 1920— 30. W okresie pow ojennym -przez długi czas daw ała siię odczuć dysproporcja w badaniu poszczególnych problem ów tego okresu. Zainteresow anie badaczy skupiło się niem al w yłącznie na latach 1860— 1870, a ściślej na studiowaniu oraz interpretacji dorobku publicystycznego Hercem®, Czemysze-wskicgo i Dobrołu-bowa-. Natom iast problem atyka lat po 1870 r., etap rew olucyjnego narodnictwa, pozostawała na margi­ nesie zainteresowań naukow ców . Dopiero ostatnich pięć lait przynosi pew ną zmianę, czego dow odem są przede w szystkim publikacje K oźm in a ii Tkaczenki.

Obszerna praca Lew ina stanowi ambitną, pierw szą od (kilkudziesięciu l a t 1 próbę now ej syntezy okresu w oparciu o- w yniki now ych opracow ań i publikacji. Autor wykorzystał w szystkie niem al rosyjskie i radzieckie rozpraw y i artykuły z tej dzie­ dziny, publicystykę i literaturę pam iętnikarską oraz m ateriały archiw alne opubliko­ wane w czasopiśm ie „K rasn yj A rc h iw “ 2. N ie uw zględnił nie opublikow anych archi- waláów, pom inął rów nież historiografię zachodnioeuropejską i to zarów no w cześniej­ szą ( K u l c z y c k i ) , jak rów nież najnow szą ( V e n t u r i , H e p n e r , M e i e r ) .

Praca dzieli się na trzy części. W pierwszej om aw ia problem atykę społeczną Rosji w okresie przed reform ą agrarną 1861 roku. Część druga — to przedstawienie stosunków weiwmętranych Rosji w latach 1860— 1870; wreszcie część trzecia om awia okres rew olucyjnego narodnictw a zakończony brzem iennym w skutki dniem 1 пгіатса 1881, w którym zginął rozszarpany przez bom bę car Aleksander II,

A czk olw iek głów nym tem atem pracy jest „raznoczyński“ ruch rew olucyjny, bazujący n a środowisku inteligencji, biednej szlachty i mieszczaństwa-,· autor po­ św ięcił spore partie książki om ówieniu ruchu- chłopskiego· i robotniczego, w ykorzy­ stując bardzo bogaty 'i różnorodny m a te r ia ł8, zawa-rty w w ielotom ow ym w y d a w ­ nictw ie źródłow ym „R aboezeje dw iżenije w Rossii w X I X w iekie“ . Jest to w ielka zaleta pracy, albow iem pozw ala czytelnikowi przyswoić i zrozumieć fakt, iż dobro m as ludow ych było głów nym czynnikiem skłaniającym -raznoczyńców d o wa-lki z caratem (z tego względu L e n i n n azyw ał ich często „chłopskim i dem okratam i“).

W sposób przejrzysty i przekonyw ający -przedstawił autor sam proces form o­ w ania się „raznoezyńskiego“ obozu rew olucyjnego, asym ilację przezeń rew olucjoni­ stów szlacheckich, co- szło w parze z w ym ieran iem w ich poglądach haseł legalizm u i w ia ry w cara. Zw rócił rów nież uwagę n a ciekawy fakt, iiż na początku la t sześć­ dziesiątych elem enty liberalizm u były w Rosji silniejsze w środowisku szlacheckim, aniżeli- burżuazyjnym .

Spośród przyw ódców rosyjskiego ruchy rew olucyjnego la t sześćdziesiątych sto­ sunkow o najlepiej została ujęta sylw etka Aleksandra Hercena. A u tor n ie przedstawił jego poglądów ja k o niezm iennych i ostatecznie skrystalizowanych, lecz uwypuklił ich ew olucję, będącą odbiciem jego postaw y i przekonań w końcu la t 50-tych. Lewin zw rócił uwagę na um iarkow any charakter pierwszego- program u „K otokoła“ (co było powodem tak szerokiej -popularności H ercena w ówczesnej Rosji), jego wahania

1 Poprzednie syntezy pióra W . B o g u c z a r s k 'i e g o·, A k tiw n o je narodni-czestw o siem idiesiatych godow , Iz istorii politiczeskoj b orb y w 70-tych i 80-tych gg. X i X w . oraz M . G l i ń s k i e g o - , R ew olu cjon n yj pieriod russkoj istorii (1861— 1881) opublikow ane zostały w pierw szym dziesięcioleciu X X w.

2 H istoriografia w e w stępie została om ówiona bardzo· powierzchownie. Autor ograniczył się do wyliczenia nazw isk autorów. Natom iast w tekście zam ieścił obfite odsyłacze, w wypadku zaś sporných problem ów przedstawia sum iennie różne inter­ pretacje i punkty widzenia, starając się n ie nadużyw ać apodyktyzmu.

3 N ie zdołał w praw dzie w ykorzystać kapitalnej dla problem atyki agrarnej pracy P. Z a j o n c z k o w s k i e g o , P row iedienije w żizń kriestianskoj r efo rm y 1861 g M oskw a 1958.

R E C E N Z JE

8 1 5 liberalne, obaw ę przed rew olu cją (tylko· jako ultima ratio). W zw iązku z tym o m ó­ w ione zostały dyskusje i polemiki z Czernyszewstóm . Szkoda, że autor nie zastanow i! się nad tym , czy niektóre elem enty liberalizm u Harcena n ie były pod koiniec lat pięć­ dziesiątych (przyczyną jego· nieporozum ień z polską em igracją dem okratyczną.

W ie le m iejsca zostało· .poświęcane om ów ieniu niezw ykle w ażkiego zagadnienia roli w spólnoty gm innej w poglądach Heroenai i Czermyszewskiego·. Lew in dostrzega w nich genezę podstaw ow ych założeń teoretycznych i socjologicznych narodnietwa la t 1870— 1880, stojąc ty m sam ym na stanowisku ciągłości procesu ideologicznego, jaki się odbyw ał w rosyjskim ruchu r e w o lu c y jn y m 4. Jednocześnie ocenia on teorię narodnietwa ja k o krok w stecz w porównaniu z poglądam i rew olucyjnych dem okra­ tów lat sześćdziesiątych, a to przede w szystkim z pcw od u ich eklektyzm u filozoficz­ nego, podatności na recepcje p ogląd ów idealistycznych. W praw dzie n ie traktuje on H e r c e m i C zem yszew skiego ja k o „praw ie że m arksistów “ (co się niejednokrotnie w historiografii zdarzało·), ale słusznie podkreśla., że podstaw ą ich filozofii był świato­ pogląd m aterialistyczny.

N ie został pom inięty rów nież stosunek rew olucyjnych dem okratów rosyjskich d o spraw y .polskiej. Podkreślono· rolę, jatką odegrało· pow stanie styczniow e w kon­ figuracji sił politycznych społeczeństwa rosyjskiego. W łaśn ie iraternacjoinalistyczny stosunek rew olucjonistów rosyjskich d o sprawy polskiej był przejaw em ich w iel­ kości. Szkoda, że w sposób ogólnikow y i powierzchowny został potraktow any sto­ sunek d o sprawy polskiej rosyjskich kół liberalnych. Pom inięte zostały artykuty M ichała P cg od in a s, nic niem al nie zostało powiedziane o· ew olucji pogląd ów Klat­ kowa, wreszcie jedn ym zdaniem załatw ił się autor z publicystyką słowiainofilską w kwestii p o lsk ie je.

Z uznaniem należy podkreślić fakt, że do grcina rew olucyjnych dem okratów lat sześćdziesiątych autor zalicza rów nież M ichała Bakunina·, 'którego działalność przed okresem anarchistycznym pom ijan o w w ielu pracach m ilczeniem . W recenzo­ w anej pracy sporo w zm ianek poświęcono· jego działaniom w okresie powstania stycz­ niow ego (aczkolwiek pom inięto jego udział w organizowaniu ekspedycji Ł apiń ­ skiego).

Dużą w artość posiadają fragm enty książki:, dotyczące stosunku ruchu rew olu­ cyjnego w Rosji do· rewolucyjnego· ruchu w Europie Zachodniej, szczególnie zaś re­ cepcji m arksizm u w Rosji. A u tor dorzucił sporo n ie znanych szczegółów o roli, jaką odegrał w tej spraw ie Ł a w row i jego grupa, o interpretacji· przez rew olucjonistów rosyjskich w ypadków K o m u n y Paryskiej. O m aw iając działalność rosyjskiej sekcji I M iędzynarodówki autor podkreśla jej w ielkie znaczenie, aczkolw iek kvjalinie przy­ znaje, że jej oddziaływ anie n a organizacje rew olucyjn e w Rosji było m inim alne, ze względu ina dom inujące ta m w p ływ y Bakunina.

Analizu jąc teoretyczne podłoże rosyjskiego narodnietwa,7, autor zastosow ał układ chronologiczno-rzeczoiwy. N a skutek tego n ie przeprow adził zw artej i wszechstron­ nej charakterystyki poglądów trzech teoretyków narodnietw a: Bakunina, Łaiwrowa

4 Cenine jest spostrzeżenie, iż hasło obowiązku inteligencji wobec ludu zostało sform ułow ane w „Scw riem ienniku“ jeszcze w roku 1861.

5 P olskij w opros, M oskw a 1867.

0 Również ogólna ocena słcw ianofilstw a (s,. 58) razi powierzchownością. Lewin ograniczył się d o zaklasyfikow ania słow ianofilów jako pośredniego ogniwa między liberałami! i reakcjonistam i. Zatarta została różnica m iędzy słow ianofilstw em lat czterdziestych ja k o prądem filozoficznym , a słow ianofilstw em lat siedem dziesią­ tych ja k o kierunkiem politycznym. Zob. N . R u b i n s z t a j n , Russkaja istoriografija, M oskw a 1941, s. 271— 289.

7 O aktualnej problem atyce narodnietwa w historiografii radzieckiej zoto. „ W o - prosy Istorii“ 1960, n r 2, s. 211— 218.

816

i Tkaczowa. S ą one rozproszone na przestrzeni ponad 50 stron tekstu, co stanowi istotną trudność w ich p rzy sw o jen iu 8. Poza· ty m narodnietwa interesow ało autora przede w szystkim od strony teoretycznej. Stąd też głów ną uwagę skupił on na takich zagadnieniach, ja k ścieranie się nurtu „buntarstw a“ z nurtem długofalow ej propa­ gandy, czy też na problem ach w alk i politycznej, terroru itp. Natom iast poza obrębem zainteresowań pozostały tak istotne sprawy, ja k technika konspiracyjna Národnej W o li (drukarnie, kolportaż, produkcja bom b, technika zam achów , rozmieszczenie kom órek i grup bojow ych itp.), co pow ażnie zubożyło obraiz bohaterskiej działalności „w spaniałej plejady rew olucjonistów “ (Lenin).

Z uwag szczegółow ych m ożna w ym ienić następujące: n a s. 32 autor pisze, że specyfika ruchu chłopskiego na U krainie w roku 1855 była m .in. następstw em tra­ dycyjnej nienawiści w obec polskiej szlachty. Tym czasem w szystkie niem al źródła polskie (szczególnie pam iętniki Jeża) podają, że w łaśnie ten ruch m iał n iem al w y ­ łącznie antycarsM charakter. Charakteryzując sylw etkę poety N iekrasowa (s. 113) autor pom inął m ilczeniem fa k t pisania przez niego wierszy na cześć M uraw iow a- -W ieszatiela. N ic się nie m ów i o działalności Sierakow skiego w spraw ie zniesienia kair cielesnych w w o js k u e. N ie została w yjaśniona spraw a autorstwa proklam acji „W ielkorusa“ (s. 190). Pozytyw ne w zm ianki o polskim powstaniu ukazyw ały się nie tylko w „Sow riem ienniku“ , lecz rów nież w czasopismach „R usskoje Słow o“ i „O tie- czestw iennyje Zapiski“ 10. Pisząc o przyśpieszeniu term inu powstania styczniowego Lew in nie w spom ina, że było to spow odow ane branką. Spisek kazański interpretuje ja k o sam odzielne przedsięw zięcie P o la k ó w u . Pom inięto fa k t uwolnienia Jarosława Dąbrow skiego przez Iszutyńców, próby interpretacji zamachu Karakozcw a z 1866 r. jako „polskiej intrygi“ , jaik rów n ież nie zw rócono uwagi na to, że szkodliw e metody działalności N ieczajew a były przez koła reakcyjn e w ykorzystyw ane w celu zdyskredy­ tow ania rew olucjonistów w oczach społeczeństwa (słynna powieść D ostojewskiego pt. „B iesy“ ). W reszcie niekonsekwentnie om aw ia autor dalsze losy tych działaczy narodnickich, którzy w przyszłości znajdą się w szeregach kontrrew olucji (np. na s. 355 w spom iną o dalszej karierze życiowej Czajkowskiego, natom iast przemilczaj późniejszą działalność Breszko-Breszkow skiej — s. 370).

Pow yższe uwagi n ie m ogą zaw ażyć na pozytyw nej ocenie obszernej pracy Le-t w ina — pierw szej now ej syntezy tak kapitalnego zagadnienia d ziejów Rosji X I X stu­ lecia.

M irosław W ierzch ow sk i

Ľu dovít H o 1 o t í k, Štefánikovská legenda a vznik ČSR, Slovenská Akadémia. V ied , H istorický Ú stav, Bratislava 1958, s. 513, n lb. 3.

Praica obecnego dyrektora Instytutu Historii Słow ackiej A kadem ii Nauk, L. H ся l o t í к a, za jm u je się jedn ym z najw ażniejszych zagadnień zw iązanych z powstai n iem Czechosłowacji w okresie I w o jn y św iatow ej oraz ze stosunkiem m ocarstw za­ chodnich d o kw estii czechosłowackiej. O soba M ilana Rościsław a Štefánika (1888— 8 N iejednokrotnie autor n ie uchronił się przed powtórzeniam i. M .in . d w a raz? m ów i o przem ówieniu A leksiejew a w sądzie.

9 W . D i a k ó w , M ateriały к biografii Sigizmunda Sierakow skogo. W ossta niji 1863 g. i russko-polskije rew olu cion n yje swiazi 60-tych godow , M oskw a 1960, s. 63— 125 10 I. B i e 1 a w s k a j а, А . I. G ercen i polskoje nacjon aln o-osw oboditielnoje dwi ie n ije 60-tych godow X I X w ., M oskw a 1954, s. 161— 7.

11 N ow a interpretacja tego w ydarzenia zob. H . J a ź w i ń s k a i F. B o r k o w s к a, Spisek kazański 1863 r. Z d ziejów w sp ółpracy rew olu cyjn ej P olaków i Rosja' w drugiej p ołow ie X I X w ieku , W ro cła w 1956, s. 139— 180.