RECENZJE
Em m a B runner-1 raut (red.),
Pięć wielkich religii świata, przekład
Jan Doktór, Instytut W ydawniczy PAX, W arszawa 1996 (wyd. III),
ss. 192
N in ie jsz a k s ią ż k a je s t k ró tk im p rz e g lą d e m p ię ciu religii św iata: h in d u iz m u , b u d d y z m u , islam u , ju d a iz m u i ch rz eśc ija ń stw a. A rg u m e n te m za ta k im w y b o re m b y ły w zg lę d y so c jo lo g ic z n e - w y z n a n ia te m a ją n a jw ię k sz e lic ze b n ie w sp ó ln o ty w ie rn y c h .
Im p u lse m d o p o w sta n ia tej k sią ż k i b y ły sp o tk a n ia w sp ó ln o ty „V o lk a ch e r B u n d ” - sta w iające j so b ie za cel z a jm o w a n ie się w szy stk im i z a g a d n ie n ia m i i p ro b le m a m i, k tó re p rzy n o si życie. W ła ta c h sie d e m d z ie sią ty c h n asz e g o w iek u , k ie d y o d b y w a ły się sp o tk a n ia tej w sp ó ln o ty p o św ię c o n e za g a d n ie n iu relig ii św iata, n a Z a c h o d z ie b a rd z o w z ro sło z a in te re s o w a n ie m y ślą lu d zi z in n y c h k rę g ó w k u ltu ro w y c h , w ty m ta k ż e d o k try n ą ich w iary. Z a in te re so w a n ie to istn iało w cz eśn iej, te ra z je d n a k o b ję ło sw y m za się g ie m sz e ro k ie m a sy łudzi. N ie zd ą ży ło je s z c z e p rze b rz m ie ć ec h o h ip p isó w z lat sz e ść d z ie sią ty c h , a ju ż n a s tę p n e la ta u k az ały w sp o só b z g o ła n ie o c z e k iw a n y c z ło w ie ka b a rd z o n ie sp o k o jn e g o , sz u k a ją c e g o w ła śn ie relig ii. D la w ielu m y śl, d o k try n a , a sz c z e g ó ln ie o fe ro w a n e d o św ia d c z e n ie re lig ijn e b y ły a lte rn a ty w ą w o b ec c h rz e ś c ija ń stw a.
W p ro w a d z e n ie , sło w o w stę p n e (W ie lk ie relig ie św ia ta) i su p le m e n t o ra z r e d a k c ja k sią ż k i z o sta ły p o d ję te p rz e z prof. E m m ę B ru n n e r-T ra u t. P isz e ona, ż e do z a in te re so w a n ia się in n y m i relig iam i sk ło n iły w sp ó łc z e sn e g o c z ło w ie k a ró ż n e p o w o dy. H o ry z o n t je g o d o św ia d c z e n ia ro zsz erzy ł się n a cały św iat, i to m ię d z y in n y m i sp o w o d o w a ło u tratę je g o p ew n o śc i. Tak w ięc n atu ra ln e z a in te re so w a n ie ty m , co o b ce, ja k i w ła s n a d e z o rie n ta c ja o tw ie ra n a p o sz u k iw a n ia . S tu d io w a n ie in n y c h relig ii m o ż e dać im p u ls do ro z m y śla ń n ad w ła sn ą relig ią i u k az ać w niej ele m e n ty z a n ie d b a n e lub stłu m io n e . M o ż e p o m ó c o d n aleź ć g łęb ię w łasn ej w iary, relig ii k tó rą się o d z ie d z ic z y ło i d o strz e c na n o w o w in n y m św ie tle c h rz e śc ija ń sk ą p ra w d ę o raz c h rz e śc ija ń sk i sp o só b p o stę p o w a n ia .
A u to re m ro z d z ia łu p o św ię c o n e g o h in d u iz m o w i je s t d r P e te r S ch rein e r. U k a zu je on p o c z ą tk o w o z ło ż o n o ść z a g a d n ie n ia o k re śla n e g o p o w sz e c h n ie ja k o h in d u iz m . Z fak tu , że je s t on h is to ry c z n ie u fo rm o w a n ą re lig ią n a ro d u , k tó ry - sa m w so b ie d alek i od h o m o g e n ic z n o śc i - zo stał u k sz ta łto w a n y p rze z w sp ó ln e ży c ie i ro zw ó j n a su b k o n ty n e n c ie in d y jsk im w 'yplyw a p ra w d a o n ie sa m o w ite j zło ż o n o śc i tej rz e c z y w i sto ści, k tó rą n a z y w a m y h in d u iz m e m . D lateg o d r S c h re in e r z a „ d ro g ę ” sw y c h ro z w a żań p rz y jm u je je d n o z d zieł - sły n n ą „ B h a g a w a d g itę ” - k tó ra je s t c h y b a n ajcz ęśc iej c z y ta n y m te k ste m h in d u is ty c z n y m . S tu d iu ją c te k sty tej k się g i a u to r u k a z u je n a m h in d u is ty c z n ą w iz ję c z ło w ie k a (p o ję c ie d h arm y , c z te ry kasty, c z te ry s ta d ia ży c ia , cztery w arto śc i), p o ję c ie k a rm a n u - cz y li c z y n ie n ia sw o ic h o b o w iąz k ó w , z a g a d n ie n ie w ęd ró w k i d u sz, z b a w ie n ia (m o k sza ), oraz z a g a d n ie n ie A b so lu tu (o ile w d a n y m n u r cie n a u c z a n ia w y stę p u je).
B u d d y z m z o stał z a p re z e n to w a n y p rz e z prof. A d e l-T h e o d o r K houry. P o c z ą te k b u d d y z m u z w ią za n y je s t z o so b ą n a u c z y c ie la - B uddą. W ca łk o w ite j sa m o tn o śc i i g łę b o k iej k o n c e n tra c ji d u c h a zro z u m ia ł on w m isty cz n ej intuicji, że z b a w ie n ie je s t m o ż liw e, o raz że p o le g a o n o na to ta ln y m u w o ln ie n iu się od św ia ta i z n ie sie n iu w ła snej em p iry czn e j osoby. D o p ie ro w ted y zn a jd u je sw ój k res n ie k o ń cz ąc y się k o ło w ró t
RECENZJE
p e łn y c h c ie rp ie ń in k a rn a cji. P o d sta w o w e tres'ci sw ojej in tu icji ujął on p ó źn iej w tak zw a n y c h „c zterec h sz la c h e tn y c h p ra w d a c h ” (o cierp ien iu , o p o w sta w a n iu c ierp ien ia, o z w a lc z a n iu cierp ien ia, o d ro d ze do z n isz c z e n ia cierp ie n ia ) oraz w n au c e o „ p o w sta w an iu p rz y c z y n o w y m ” . Po p rez en ta cji ty c h z a g a d n ie ń prof. K h o u ry o m a w ia n au k ę g łó w n y c h sz k ó ł b u d d y jsk ich : h in a ja n y (b u d d y zm u sta rsze g o ), m a h a ja n y (b u d d y z m u m ło d sz e g o ) oraz b u d d y z m u ta n try czn e g o . Calos'ć k o ń cz y k ró tk a re fle k s ja n a te m a t d z isie jsz e g o sta n u b u d d y zm u oraz rea lió w je g o istnienia.
R o z d ział trzeci u k az u je n am islam . Je g o a u to re m je s t J o se f v an E ss - p ro fe so r z w y c z a jn y islam isty k i u n iw e rsy te tu w T yb in d ze. Ju d a iz m , c h rz e śc ija ń stw o i islam łą c z y ich c h a ra k te r - są re lig ia m i o b ja w io n y m i. Isla m ro z u m ie sw ój sto s u n e k do c h rz e śc ija ń stw a tak, ja k c h rz e śc ija ń stw o sw ój sto su n ek do S tareg o T e sta m e n tu ja k o : „ p rz e w y ż sz e n ie ” i d o p ełn ien ie. W obu w y p ad k a ch c h ro n o lo g ic z n a k o le jn o ść in te r p re to w a n a je s t ja k o te o lo g ic z n y postęp . P rz e z stu le c ia islam c z u l się p o tw ie rd z a n y p rz e z h isto rię (z w y c ię stw a w w o jn ach , p a n o w a n ie nad te re n am i w cz eśn iej c h rz e ś c i ja ń s k im i) i o b ra z ten zm ien ił się d o p ie ro w c z asach n ajn o w szy c h . P rz e z stu le c ia c h rz e śc ija ń stw o ż y ło w o b lic z u isla m u w n a p ię c iu i w lęku o e g z y ste n c ję . O d sa m e g o p o c z ą tk u islam był „z tego św ia ta ” ; nie w y ró sł on ja k c h rz e śc ija ń stw o czy m a n ic h e iz m , w p ań stw ie, lecz. sa m za ło ż y ł p ań stw o , a je g o św ię ta k się g a d ała m u o d p o w ie d nie p raw a. D la c h rz e śc ija n in a re lig ijn a p o sta w a sp ra w d z a się p rz e d e w sz y s tk im w d o św ia d c z e n iu w e w n ę trz n y m , w „ s u m ie n iu ” . M u z u łm a n in n a to m ia s t nie m ó w i w o g ó le o ż y c iu w e w n ę trz n y m ; m o d litw a w cichej alkow'ie nie m o ż e n ig d y za stą p ić m o d litw y o b rzę d o w e j, i z tego też p o w o d u je s t m u zw y k le o b o ję tn a (c h o c ia ż au to r z a u w a ż a m isty k ę isla m sk ą - sz cz e g ó ln ie sufizm ). In teresu je go k u lt i p ra w o , p o lity c z n a te o ria i relig ijn a re g u la c ja c o d z ie n n e g o ży c ia - w szy stk o to je s t d la n ie g o isla m e m , d o ety k iety i h ig ie n y o so b istej w łączn ie. N a w szy stk o d any je s t g o to w y w z ó r i p rz e p is - K o ran . D a ls z a re fle k s ja d o k o n u je się na o sn o w ie trze ch za g ad n ień : 1 ) islam ja k o re lig ia ż y c ia p u b lic z n e g o a nie w e w n ę trz n e g o ; 2) in te g ra ln o ść u ję c ia c z ło w ie k a i św ia ta a stąd brak ro zd z ia łu na sferę św ie ck ą i relig ijn ą; 3) ideał islam u u w a ż a się za u rz e c z y w is tn io n y w id e aln e j p rze sz ło śc i i stąd o d n o w ę ro z u m ie się z a w sz e ja k o p o w ró t do sw y ch w ielk ich i id e aln y c h początk ó w .
A rn o ld M . G o lb d e rg je s t au to re m ro z d z ia łu p o św ię c o n e m u ju d a iz m o w i. Z a p u n k t o d n ie sie n ia sw y ch reflek sji (ze w zg lę d u na h isto ry c z n ą zło ż o n o ść i z m ie n n o ść o b lic z a tej re lig ii) p rz y ją ł on ra b in ic z n y ju d a iz m a n ty k u , a w ięc ep o k ę , w k tó rej ju d a iz m u zy sk ał, ja k się w y d aje , sw'ój o sta te czn y d u c h o w y ch arak ter. Ju d a iz m z j a k im m a m y dzisiaj do c z y n ie n ia to ow o c d łu g ic h , bo trw ają cy c h p o n ad trzy ty siąc e lat. d ziejó w . T ru d n o b y ło b y n a z w a ć ju d a iz m re lig ią , w g au to ra , g d y ż n ie m o ż n a je d n o z n a c z n ie w y o d rę b n ić sy stem u d o g m a tó w i p rak ty k , sk o n fe sjo n a liz o w a ć , an i też z n a c jo n a liz o w a ć . Ju d a iz m je s t p rz e d e w sz y stk im d o św ia d c z a n ie m B o g a d z ia ła ją c e g o w' d zieja ch św ia ta, sw o je g o narodu. B ó g był o b ec n y d la Izrae lity p rze z sw o je im ię, a n ie n a za sa d z ie im m a n e n c ji, czy też o d le g ły ze w zg lę d u n a tra n sc e n d e n c ję . B y ło to tzw. „ z am iesz k an ie p rze z im ię ” - „ sz e c h in a ” , co zn a cz y d o sło w n ie „ z a d o m o w ie n ie ” . P rz e b y w a ła o n a w Ś w iąty n i, ale n ie ze w zg lę d u na m ie jsc e le cz w sp ó ln o tę . G d y ta z o s ta ła zb u rz o n a , w g p rz e k o n a n ia rab in ó w , p o d z ie liła o n a los sw eg o n a ro d u n a w y g n an iu . D lateg o z b a w ien ie Izrae la d o k o n u je się nie ty lk o d la sa m e g o Izrae la, le cz i d la szechiny. B ó g m usi n ie ja k o zb a w ić ta k ż e sa m eg o siebie.
In n ą ra d y k a ln ą ce c h ą ju d a iz m u je s t je g o m o n o te iz m re a liz o w a n y z c a łą s u ro
RECENZJE
w o ścią. T em u o b ra z o w i p o d p o rz ą d k o w a n e je s t z a g ad n ien ie : zia, c ie rp ie n ia s p ra w ie d liw e g o , o b raz c z ło w ie k a (b ra k d u alizm u : c ia lo -d u sz a ). W y b ra n ie Iz ra e la d o m a g a się o d p o w ie d z i w św ię to śc i in d y w id u a ln ej i g ru p o w e j. O sta tn ie z p o ru sz a n y c h z a g a d n ie ń to M e sjasz oraz k o n c e p c ja p rz y sz łe g o św iata.
A u to re m ro z d z ia łu p o św ię c o n e g o c h rz e śc ija ń stw u je s t W alter K asper. Ja k sam z a z n a c z a na p o cz ątk u , nie la d a p ro b le m e m je s t w y ja śn ie n ie , cz y m je s t c h rz e ś c ija ń stw o . D o św ia d c z a m y go w w ielu , i to rz e c z y w iśc ie ró ż n y c h p o sta ciach . Je g o d o ty c h cz a so w e d z ie je o k re śla n e są przez trad y c je S ta re g o T estam e n tu i e m a n c y p a c ję z ż y d o w sk ie g o P ra w a , p rz e z h isto ry c z n ą rec ep cję p ie rw o tn e j sp u śc iz n y c h rz e śc ija ń sk ie j p rz e z k u ltu rę h e lle ń sk ą , rz y m sk ą , g erm a ń sk ą , p rze z „ re n o v a tio ” k u ltu ry an ty c z n e j w re n e sa n sie i h u m a n iz m ie , re fo rm a c ję na p o d sta w ie p ie rw o tn e g o ś w ia d e c tw a P ism a Ś w ię te g o , a w re sz c ie p rze z re sta u ra c ję ja k o ru ch o b ro n n y w o b lic zu w ą tp liw o śc i, ja k ie n ie sie ze so b ą w sp ó łc z e sn o ść . O d p o w ie d z i a u to ra na p o sta w io n e p y ta n ie , na p ie rw sz y m etap ie w y p ły w a ją z ro z w a ż a ń d ziejó w Je z u sa C h ry stu s a oraz h isto rii Je g o u o b e c n ia n ia w K o ściele. N a d ru g im eta p ie za ś W. K a sp e r sz u k a im p lik ac ji ty c h p ra w d d la c h rz e śc ija ń sk ie g o ro z u m ie n ia c z ło w ie k a i św ia ta oraz dla sto su n k u c h rz e ś c ija ń stw a do in n y c h relig ii. Z a a n g a ż o w a n ie B o g a w stw o rz e n ie św ia ta i c z ło w ie k a , w o d k u p ie n ie p rze z w ejście B o g a w h isto rię lu d z k iej rze c z y w isto śc i, d o m a g a się nie d efin icji ale stałej ak tu a liz a c ji p raw d y c h rz e śc ija ń stw a w czasie.
K ażdy z ro z d z ia łó w z a k o ń c z o n y je s t n o ta tk ą z d y sk u sji w g ru p ie „V o lk ach er B u n d ” z re d a g o w a n ą p rze z d ra H. C. O tto K u ste ra oraz ta b lic ą c h ro n o lo g ic z n ą o m a w ianej relig ii i p o d sta w o w ą le k tu rą w ję z y k u p o lsk im . T ro c h ę sz k o d a, że lite ra tu ra za m y k a się na p o z y c ja c h k tó re w y szły do cz asu dru k u p ie rw sz e g o w y d a n ia tej k sią ż k i (1986r.). M o ż n a by sp o d z ie w a ć się w roku 1996 w ielu p o zy c ji n o w y ch , k tó re w y szły w w ielkiej ilości! C ało ść k o ń cz y p o ró w n a w cz a tab ela c h ro n o lo g iczn a w szy stk ich pięciu relig ii o raz sło w n ic z e k w a ż n ie jsz y c h te rm in ó w i n o ta o au to ra ch .
A tu te m tej k sią żk i je s t to, że n a p isan a je s t o n a ję z y k ie m p rz y s tę p n y m d o ść szero k iej g ru p ie c z y te ln ik ó w i p o z b a w io n a je s t n atrę tn ej pró b y p rz e k o n a n ia do p o g lą d ó w autora. U w ażam , że m o że być je d y n ie z a c h ę tą d o d a lsz y c h p o sz u k iw a ń o d p o w ied z i n a p y ta n ia je d y n ie w niej za ry so w a n e. M o ż e także, p o p rze z k o n tra st, d zia ła ć ja k o m o b iliz a c ja do sz u k a n ia p raw d y o w łasn ej w ierz e, być p ró b ą „ o trz e p a n ia " w ła sn y c h p rz e k o n a ń relig ijn y ch z k u rzu p rz y z w y c z a je n ia i p o w sz e d n io śc i.
Wojciech Rzepa
Spraw iedliw ość a Etyka Chrześcijańska. (Justice and Christian
E thics.) By E. C linton G ardner, C am bridge U niversity Press,
ss. X IV + 179.
K sią ż k a ta, sió d m a z kolei w serii
