Autor: Adam Domalewski
Konspekt lekcji do projekcji filmu Szkoła Babel w reżyserii Julie Bertuccelli (Francja, 2013)
Temat zajęć: „Każda cywilizacja ma własną wieżę Babel” (George Steiner). Na przekór odmiennościom.
Zagadnienia edukacyjne:
•
Wieża Babel – motyw literacki, artystyczny, filmowy.•
Filmowe obrazy spotkań między kulturami.•
Przeszkody w dialogu i problemy komunikacyjne – skąd się biorą i jak je rozwiązywać?•
Niełatwa sztuka otwartości w kontakcie z Innym.•
Adaptacja, alienacja, akceptacja – jednostka w relacjach społecznych.•
Odmienność języków – geneza, różnice i podobieństwa, ograniczenia i możliwości.Czas realizacji: dwie godziny lekcyjne
Grupa wiekowa: szkoła podstawowa, klasy VII-VIII; szkoły ponadpodstawowe Cele operacyjne:
uczeń/uczennica:
• trafnie określa trudności w kontaktach między ludźmi i rozpoznaje ich przyczyny;
• interpretuje zachowania bohaterów filmu dokumentalnego;
• potrafi umieścić obejrzany film w szerszym kontekście kulturowym;
• określa emocje przeżywane w trakcie projekcji filmowej.
Formy i metody pracy: omówienie, dyskusja, heureza, burza mózgów.
Przebieg zajęć
1. Wstęp – rozpoznanie sytuacji bohaterów. [10 min]
Nauczyciel prosi uczniów, by wymienili kraje, z których pochodzą uczniowie klasy przygotowawczej portretowanej w filmie Szkoła Babel (m.in. Egipt, Mauretania, Białoruś, Wenezuela, Senegal, Chile, Chiny, Rumunia, Serbia, Maroko, Irlandia Północna, Polska). Wskazując na ogromne zróżnicowanie tych państw, pyta następnie o to, co łączy bohaterów jako młodych imigrantów przybyłych do Francji.
W odpowiedziach powinny pojawić się przede wszystkim następujące problemy:
• rozbite i niepełne rodziny (wychowująca się u kuzynki Djenabou; rozdzielona przez 10 lat od matki Xin; samotnie wychowująca trzech synów matka Luca etc.);
• problemy mieszkaniowe (zbyt małe lokale wyznaczone dla licznych rodzin;
wyraźny spadek komfortu mieszkaniowego w porównaniu z krajami pochodzenia u kilku bohaterów; widmo przeprowadzki pojawiające się z dnia na dzień w życiu Maryam etc.);
• trudności językowe i komunikacyjne (słaba znajomość francuskiego u większości dzieci; narażenie na śmieszność i drwiny z powodu złego akcentu; zaległości edukacyjne w szkole; brak przyjaciół, któremu wyraz daje rozgoryczona i zrozpaczona po kłótni z Kessą Djenabou);
• troska o los własny i swojej rodziny, problemy prawne i ekonomiczne (Mihaljo kierujący w imieniu całej rodziny pisma do Urzędu ds. Uchodźców; rodzice uczniów pracujący do późnych godzin nocnych; zagrożenie powrotem do kraju pochodzenia etc.);
• bunt jako reakcja wynikająca z frustracji i bezsilności.
2. Jak bohaterowie radzą sobie z problemami? Rola kamery filmowej. [15 min]
Po uszczegółowieniu przez uczniów trudnej sytuacji, w jakiej znaleźli się ich rówieśnicy z filmu Szkoła Babel, nauczyciel zadaje pytanie: po co dodatkowo wprowadzono na ich lekcje kamery? Czemu miało służyć nagrywanie materiałów filmowych w trakcie roku szkolnego? Należy naprowadzić uczestników lekcji na różne płaszczyzny funkcjonowania „filmu w filmie” w Szkole Babel:
• indywidualną – dzięki obecności kamery uczniowie mają możliwość opowiedzieć własną historię, stają się jej podmiotem, a zarazem uzyskują względem niej dystans; otwierają się na siebie i innych; przełamują własne ograniczenia (nieśmiałość, wstyd); kamera pełni funkcję terapeutyczną;
• grupową – kręcenie filmu Księżycowe dziecko integruje i konsoliduje grupę wokół wspólnego celu; ułatwia wzajemną akceptację i porozumienie; II nagroda na festiwalu filmów szkolnych jest zwieńczeniem tego procesu, a zarazem symbolem jego sukcesu;
• społeczną – film Julie Bertuccelli z udziałem uczniów klasy przygotowawczej ma potencjał szerszego społecznego oddziaływania; dzięki podwójnemu dokumentalnemu przedsięwzięciu oraz szczerości bohaterów widzowie na całym świecie mają okazję przyjrzeć się grupie młodych ludzi przeżywających problemy charakterystyczne dla współczesnego świata; film pozwala pozbyć się pewnych uprzedzeń czy stereotypów.
Wniosek ogólny: użycie medium filmowego w Szkole Babel ułatwia, a czasem wręcz umożliwia, komunikację między ludźmi; film staje się narzędziem poznania samego siebie i innych, a także zrozumienia i przezwyciężenia dzielących nas różnic.
Warto w tym miejscu wspomnieć też o innych dziełach filmowych podejmujących podobną problematykę. Nauczyciel może zachęcić uczniów do obejrzenia adresowanych także do młodych widzów filmów fabularnych, takich jak Dziewczynka w trampkach (2012, reż. Haifaa Al-Mansour), Między słowami (2003, reż. Sofia Coppola) lub też Almanya – Witajcie w Niemczech (2011, reż. Yasemin Şamdereli), mówiących nierzadko w żartobliwy, komediowy sposób o kłopotach w międzykulturowych kontaktach. Innym ważnym dziełem na podobny temat jest powstały na kanwie komiksu, autobiograficzny film animowany Persepolis (2007) w reżyserii Marjane Satrapi.
3. Szkoła Babel – znaczeniu tytułu filmu [20 min]
Dokument Julie Bertuccelli już w swym tytule nawiązuje do biblijnej historii o wieży Babel. Pochodząca z Księgi Rodzaju opowieść o mieszkańcach miasta Babel, którzy
rozgniewanego Boga, stanowi jedną z najważniejszych mitycznych opowieści o wymieszaniu języków. W rzeczonym fragmencie Biblii (Rdz 11, 1-9) na szczególną uwagę zasługuje kilka elementów: 1) budowlę charakteryzują olbrzymie rozmiary; 2) jest ona samodzielnym przedsięwzięciem ludzi dążących do jedności i wspólnej chwały; 3) Bóg przeciwstawia się ich zamiarowi i sprawia „aby jeden nie rozumiał drugiego” oraz rozsyła ich po świecie. Warto w tym miejscu wspomnieć o innych utworach literackich, dziełach plastycznych, muzycznych lub filmowych nawiązujących do tego motywu, szczególnie o obrazie Pietera Bruegela (starszego) Wieża Babel (1563), będącym arcydzielną interpretacją biblijnej opowieści. Inne przykłady to opowiadanie Biblioteka Babel Jorge Luisa Borgesa, wiersz Wisławy Szymborskiej Na wieży Babel, piosenka Budki Suflera Nowa wieża Babel czy też filmy: Metropolis, słynne dzieło Fritza Langa z 1926 roku, oraz całkiem współczesny Babel Alejandro Gonzáleza Iñárritu (2006). Wszystkie je łączy temat utraty sensu i porozumienia – wyrażane na różne sposoby, swoiste poczucie utraconej jedności lub też zbyt dużej wielości ziemskich spraw. Zasadniczym celem przywołania tych kontekstów powinno być umieszczenie na ich tle filmu Julie Bertuccelli.
Nauczyciel prosi uczniów, by bacznie przyjrzeli się zwłaszcza wspomnianemu powyżej punktowi 3), wyróżnionemu na podstawie analizy biblijnej historii oraz jego odzwierciedleniu w Szkole Babel. Może wspomóc uczniów serią pytań pomocniczych:
• czy w filmowanej klasie przygotowawczej ktoś pełni rolę podobną do osoby boskiej z opowieści o wieży Babel? (uczniowie mogą wskazać na nauczycielkę – ważne, by zauważyć, że przez większą część filmu pozostaje ona niewidoczna, choć jako widzowie odczuwamy jej obecność i słyszymy jej słowa),
• jaki cel przyświeca doświadczonej nauczycielce–wychowawczyni, jak postępuje ona względem swoich uczniów? (jest cierpliwa i wyrozumiała, stanowcza i sprawiedliwa; stara się łagodzić konflikty, konsolidować grupę, szukać wspólnego dla wszystkich języka – także dosłownie, ucząc francuskiego),
• czy filmowa opowieść podobnie jak biblijna kończy się rozejściem bohaterów?
(tak; w dokumencie odnaleźć można kilka zapowiedzi i przykładów nieuchronnego rozejścia się bohaterów: najpierw pojawia się pożegnanie wyprowadzającej się z Paryża Maryam, w dalszej części zaś egzamin końcowy, pokazy ukończonego filmu, udział młodzieży w festiwalu, wreszcie zaś koniec roku szkolnego i uroczyste pożegnanie kończącej pracę nauczycielki z uczniami).
Wspólna analiza powinna doprowadzić uczestników lekcji do przekonania, że portretujący wielonarodowościową grupę uczniów dokument filmowy niejako przewartościowuje i przeformułowuje utrwalony w kulturze symbol wieży Babel. Zamiast zamętu czy też przedsięwzięcia niemożliwego do zrealizowania, Szkoła Babel proponuje wizję trudnego, lecz możliwego do zaistnienia porozumienia;
ukazuje zwieńczony sukcesem wspólny trud i wysiłek grupy młodych ludzi, którzy od początku mówią w innych językach, a mimo to udaje im się utworzyć wspólnotę.
Podobnie jak w opowieści o wieży Babel bohaterów czeka ostatecznie rozejście się i rozstanie, jednak filmowa wizja współpracy między ludźmi z różnych krajów i kultur wydaje się bardziej optymistyczna.
4. Pytania bez odpowiedzi [20 min]
Po wspólnym odczytaniu lub przypomnieniu historii o wieży Babel, nauczyciel może zadać uczniom serię trudnych pytań:
• dlaczego ludzie mówią w różnych językach?
• kto wymyślił religie?
• czy każdy musi wierzyć w jedną religię?
• czy niebo istnieje? czy istnieje piekło?
• dlaczego nie umiemy latać?
• dlaczego bogaci nie pomagają biednym? etc.
Uczniowie powinni szybko zauważyć, że pytania te pojawiają się w Szkole Babel przy okazji rozmowy o religiach i podziałach występujących w świecie. Zadaniem nauczyciela jest upewnienie uczniów w tym, że na niektóre pytania – często bardzo ważne, o zasadniczym charakterze – nigdy nie znajdziemy pełnej i jednoznacznej odpowiedzi. Przykładem może być pytanie o genezę języków. Nauczyciel może wspomnieć o liczącej kilkaset języków rodzinie języków indoeuropejskich, do której zaliczamy języki słowiańskie, w tym polski. Pozostałe ważne grupy językowe występujące w Europie to języki germańskie, romańskie, bałtyckie oraz celtyckie.
Należy w tym miejscu powiedzieć, że zazwyczaj geneza i prehistoria języków jest niepewna: nie wiadomo, na jakich dokładnie terenach powstały, ani jak daleko w przeszłość sięgają ich początki. Istnieją na ten temat jedynie hipotezy i teorie.
W filmie widzimy, jak nastolatki zawieszają na tablicy małe kartki z pojedynczymi pytaniami bez odpowiedzi. Na koniec tej części lekcji nauczyciel może zaproponować podobne ćwiczenie – uczniowie piszą na karteczkach ważne pytania, które wydają im się trudne do rozwikłania, odczytują je i przytwierdzają do tablicy.
5. Emocje jako pomost w kontakcie z Innym [25 min]
Ostatni fragment lekcji warto poświęcić kwestii emocji i ich roli w kontakcie z osobami pochodzącymi z innych krajów i kultur. Nauczyciel może uczynić to dwustopniowo. Najpierw pyta on uczniów, jakie emocje przeżywają bohaterowie filmu Szkoła Babel. Dokument Bertuccelli przykłada dużą wagę do reakcji portretowanych bohaterów, skupia się na ich twarzach, prezentuje całą paletę emocji o różnych stopniach nasilenia (np. smutek, wściekłość, zawstydzenie, dumę, radość, gniew, frustrację, wzruszenie, bezradność, euforię itd.). Uczniowie powinni wskazywać konkretne sytuacje, w których zaobserwowali pojawienie się tych emocji (np. przyznanie uczniom nagrody, wizyty rodziców, wiadomość o braku promocji do wyższej klasy etc.). Następnie nauczyciel pyta uczniów, jakie emocje wywołał w nich obejrzany film, czy współczuli niektórym rówieśnikom z klasy przygotowawczej, czy chcieliby znaleźć się w podobnie zróżnicowanej klasie. Na zakończenie warto zaproponować uczestnikom lekcji obejrzenie krótkiego, pięciominutowego spotu wyprodukowanego przez polski oddział Amnesty International Look Beyond Borders (2016, reż. Bartosz Dombrowski). [Spot dostępny jest w Internecie pod adresem:
www.youtube.com/watch?v=f7XhrXUoD6U, dostęp: 14.07.2016]. Klip ten oparto na teorii rozwiniętej przez psychologa Arthura Arona, mówiącej, iż nieprzerwany czterominutowy kontakt wzrokowy pomiędzy nawet obcymi sobie osobami znacząco zwiększa ich bliskość i zażyłość. Spot pozwala zaobserwować, jak w bardzo krótkim czasie między z pozoru obcymi sobie ludźmi wytwarzają się silne i pozytywne emocje.
Załącznik 1.
Opis filmu Look Beyond Borders zamieszczony w serwisie YouTube:
„Mówiąc o problemie uchodźców używa się odhumanizowanego języka, który ludzką tragedię sprowadza do liczb i statystyki. A przecież cierpią konkretni ludzie, którzy – tak jak my – mają rodziny, bliskich, przyjaciół; swoje historie, marzenia, cele… Dopiero kiedy siadasz naprzeciwko konkretnej osoby i spoglądasz jej w oczy, to przestajesz widzieć w niej anonimowego uchodźcę, jednego z migrantów, a zauważasz w nim człowieka, takiego, jakim sam jesteś – kochającego, cierpiącego, marzącego…
20 lat temu, psycholog Arthur Aron odkrył, że 4 minuty patrzenia sobie w oczy potrafi zbliżyć do siebie ludzi. Wykorzystując to odkrycie, postanowiliśmy przeprowadzić prosty eksperyment, podczas którego uchodźcy oraz Europejczycy usiedli naprzeciw siebie i spojrzeli sobie w oczy. Najważniejsze bowiem jest danie sobie czasu, żeby się lepiej zrozumieć i poznać. Eksperyment przeprowadziliśmy w Berlinie, mieście które – po pierwsze – jest symbolem przezwyciężenia podziałów, a po drugie wydaje się być centrum współczesnej Europy. Zależało nam na tym, by powstały na bazie eksperymentu film był jak najbardziej symboliczny w swoim wyrazie – i dotykał podziałów między ludźmi w ogóle. Uczestnikami eksperymentu byli zwykli ludzie. Sytuacje nie były reżyserowane, zależało nam na naturalnych, spontanicznych reakcjach. Siedzące naprzeciwko siebie osoby nie znały się wcześniej i podczas eksperymentu zobaczyły po raz pierwszy. Co istotne uchodźcy pochodzili głównie z Syrii i nie mieszkali w Europie dłużej niż rok”.
