aktywnych operacji banków spóádzielczych w Polsce

U N I V E R S I TAT I S M A R I A E C U R I E - S K à O D O W S K A L U B L I N – P O L O N I A

VOL. XLVI, 4 SECTIO H 2012

Uniwersytet Marii Curie-Skáodowskiej w Lublinie, Katedra BankowoĞci

TAMARA ANNA GALBARCZYK

Rola kapitaáów wáasnych i obcych w finansowaniu...

aktywnych operacji banków spóádzielczych w Polsce

The role of external and equity capital in funding the operations of active cooperative banks in Poland

Sáowa kluczowe: banki spóádzielcze, kapitaáy wáasne i obce, operacje aktywne, finansowanie Key words: cooperative banks, external and equity capital, active operations, funding

WstĊp

Istota dziaáania banków spóádzielczych nie odbiega od banków komercyjnych, przy czym ze wzglĊdu na mniejsze wymagania odnoĞnie do wyposaĪenia kapitaáowego ich zakres dziaáania terytorialny przedmiotowy zostaá ustawowo ograniczony. Obecnie, w wyniku kolejnych nowelizacji przepisów, mogą one wykonywaü niemalĪe wszystkie czynnoĞci wskazane w ustawie Prawo bankowe

. NajpóĨniej rozszerzono zakres ich dziaáania o prawo emitowania papierów wartoĞciowych

. DziĊki temu czĊĞü banków skorzystaáa z moĪliwoĞci zwiĊkszenia funduszy wáasnych w drodze emisji obligacji spóádzielczych, ale koniecznoĞü dalszego ich wzrostu pozostaje nadal najwiĊkszym wyzwaniem – tym bardziej Īe banki spóádzielcze nie są zainteresowane dodatkowymi moĪliwoĞciami zwiĊkszania gáównego Ĩródáa finansowania, jakim są kapitaáy obce,

1 Por. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, Dz. U. 2002, nr 72, poz. 665 ze zm., art. 5 i 6, ust. 1 oraz Ustawa z dnia 7 grudnia 2000 r. o funkcjonowaniu banków spóádzielczych, ich zrzeszaniu siĊ i bankach zrzeszających, Dz. U., nr 119 poz. 1252 ze zm., art. 6 i 7.

2 Ustawa z dnia 1 lipca 2009 r. o zmianie ustawy o funkcjonowaniu banków spóádzielczych, ich zrze- szaniu siĊ i bankach zrzeszających, Dz. U., nr 127 poz. 1050, art. 1, pkt 1 i 2.

w sytuacji gdy niski poziom kapitaáów wáasnych jest barierą dla angaĪowania siĊ w operacje aktywne, a szczególnie w dziaáalnoĞü kredytową. W związku z tym celem autorki staáo siĊ okreĞlenie roli kapitaáów wáasnych i obcych – z uwzglĊdnieniem wykorzystania nowych moĪliwoĞci ich wzrostu – w finansowaniu operacji aktywnych banków spóádzielczych, a zwáaszcza ich dziaáalnoĞci kredytowej.

1. ħródáa finansowania dziaáalnoĞci banków spóádzielczych

W ujĊciu klasycznym, opierającym siĊ na wyróĪnieniu w bilansie strony aktywnej i pasywnej, operacje bankowe są dzielone na aktywne, pasywne i poĞredniczące

. Operacje pasywne polegają na gromadzeniu przez banki Ğrodków róĪnych klientów, aby áącznie z wáasnymi zasobami lokowaü je w operacjach aktywnych. Stanowią wiĊc Ĩródáo finansowania majątku i dziaáalnoĞci (w szczególnoĞci kredytowej) banku.

Obejmują kapitaáy wáasne i obce.

1.1. Kapitaáy (fundusze) wáasne

Kapitaá wáasny peáni funkcjĊ zaáoĪycielską i przesądza o skali prowadzonej dzia- áalnoĞci. Odpowiednie kapitaáy powinny byü zgromadzone jako jeden z warunków utworzenia banku, a w trakcie prowadzenia dziaáalnoĞci naleĪy je utrzymywaü na wymaganym poziomie

.

Elementy funduszy wáasnych ujĊto w tabeli 1.

Jak wynika z tabeli, zarówno w funduszach podstawowych, jak i uzupeániają- cych mogą byü uwzglĊdniane inne pozycje okreĞlone przez KNF. Zgodnie z uchwaáą takimi pozycjami zaliczanymi do funduszy podstawowych banku spóádzielczego, za zgodą KNF, mogáy byü obligacje dáugoterminowe, których wartoĞü w ostatnich 10 latach przed wykupem miaáa byü pomniejszana na koniec kaĪdego roku o 10%

kwoty zaliczonej do funduszy podstawowych. Mogáy one zostaü zaliczone do fun- duszy podstawowych do wysokoĞci 35% tych funduszy – po speánieniu warunków okreĞlonych w uchwale

.

CzĊĞü banków, korzystając z istniejących moĪliwoĞci, wyemitowaáa obligacje spóádzielcze. 31 grudnia 2011 r. 24 serie obligacji 19 banków spóádzielczych i BPS SA o wartoĞci nominalnej 381,3 mln zá byáy przedmiotem notowaĔ na rynku Catalyst

.

3 M. Iwanicz-Drozdowska, W.L. Jaworski, Z. Zawadzka, BankowoĞü. Zagadnienia podstawowe, Poltext, Warszawa 2006, s. 116.

4 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, art. 32, ust. 1 i 2 oraz art. 128, ust. 1 i 2.

5 Uchwaáa nr 314/2009 KNF z dnia 14 paĨdziernika 2009 r. w sprawie innych pozycji bilansu banku zaliczanych do funduszy podstawowych banku, ich wysokoĞci, zakresu i warunków ich zaliczania do funduszy podstawowych banku, Dz. Urz. KNF nr 1, poz. 8, par. 2, ust. 1 i 3 oraz par. 3 i 4.

6 www.gpwcatalyst.pl (3.01.2012).

Tabela 1. Elementy funduszy wáasnych banku spóádzielczego

Fundusze podstawowe Fundusze uzupeániające

1. Fundusze zasadnicze , które stano- wią: wpáacony fundusz udziaáowy oraz fundusz zasobowy i rezer- wowy.

2. Pozycje dodatkowe, które stanowią:

• fundusz ogólnego ryzyka na niezidentyfikowane ryzyko dzia- áalnoĞci bankowej,

• niepodzielony zysk z lat ubie- gáych,

• zysk w trakcie zatwierdzania oraz zysk netto bieĪącego okresu, obliczone zgodnie z obowiązu- jącymi zasadami, pomniejszone o wszelkie przewidywane obcią- Īenia i dywidendy, w kwotach nie wyĪszych niĪ kwoty zweryfiko- wane przez biegáych rewidentów,

• inne pozycje bilansu banku okre- Ğlone przez KNF.

3. Pozycje pomniejszające, które stanowią:

• wartoĞci niematerialne i prawne wycenione wg wartoĞci bilan- sowej,

• strata z lat ubiegáych, strata w trakcie zatwierdzania, strata netto bieĪącego okresu,

• inne pomniejszenia funduszy podstawowych okreĞlone przez KNF.

1. Fundusz z aktualizacji wyceny majątku trwaáego.

2. Za zgodą KNF:

• maks. 50% dodatkowej kwoty odpowiedzialnoĞci czáonków,

• zobowiązania podporządkowane, rozumiane jako zobowiązania z tyt.

przyjĊcia przez bank – w kwocie i na zasadach ustalonych w decyzji KNF, wydanej na wniosek banku, pomniejszanej na koniec kaĪdego roku w ciągu ostatnich 5 lat trwania umowy o 20% tej kwoty, z tym Īe suma tej kwoty i dodatkowej kwoty odpowiedzialnoĞci czáonków nie moĪe przewyĪszaü 50% fund. podstawowych – Ğrodków pieniĊĪ- nych speániających zgodnie z umową áącznie nastĊpujące warunki:

– Ğrodki przyjĊto na minimum 5 lat (okres umowy) i nie mogą byü wycofane przed terminem, z tym Īe na wniosek banku KNF moĪe wyraziü zgodĊ na ich wczeĞniejszy zwrot,

– Ğrodki podlegają zwrotowi w ostatniej kolejnoĞci w przypadku upadáoĞci banku lub jego likwidacji,

– zwrot Ğrodków nie jest zabezpieczony przez bank bezpoĞrednio ani poĞrednio,

• fundusze tworzone ze Ğrodków wáasnych lub obcych, pod warunkiem Īe bank moĪe je dowolnie wykorzystywaü na pokrycie nieziden- tyfikowanego ryzyka, a ich kwota zostaáa ustalona przez zarząd i zweryfikowana przez biegáych rewidentów,

• zobowiązania z tytuáu papierów wartoĞciowych o nieokreĞlonym terminie wykupu oraz inne instrumenty o podobnym charakterze, pod warunkiem Īe nie podlegają spáacie z inicjatywy wierzyciela bez uprzedniej zgody KNF, w razie upadáoĞci lub likwidacji Ğrodki bĊdą zwracane w ostatniej kolejnoĞci, umowa przyznaje bankowi moĪliwoĞü odroczenia spáaty odsetek, a warunki emisji zapewniają moĪliwoĞü pokrywania strat kwotą dáugu wraz z niespáaconymi odsetkami, wynikającymi z tych pozycji.

3. Inne pozycje okreĞlone przez KNF w celu bezpiecznego prowadze- nia dziaáalnoĞci bankowej i prawidáowego zarządzania ryzykiem.

4. Pomniejszenia funduszy uzupeániających, okreĞlone przez KNF.

ħródáo: opracowanie wáasne.

Z koĔcem grudnia 2010 r. wspomniana uchwaáa straciáa moc. ĝrodki z emisji obligacji wyemitowanych przez banki na jej podstawie i zaliczone do funduszy pod- stawowych na podstawie decyzji KNF na koniec 2010 r. mogą byü nadal zaliczane w kwotach nie wiĊkszych niĪ: 35% tych funduszy do koĔca 2020 r., 20% w okresie 31.12.2020–31.12.2030 r. i 10% w okresie 31.12.2030–31.12.2040 r. Od 2041 r. nie bĊdą mogáy byü zaliczane do funduszy podstawowych

. W związku z tym Ğrodki z emisji papierów dáuĪnych przeprowadzanych przez banki spóádzielcze aktualnie

7 Uchwaáa nr 434/2010 KNF z dnia 20 grudnia 2010 r. w sprawie innych pozycji bilansu banku zali- czanych do funduszy podstawowych banku, ich wysokoĞci, zakresu i warunków ich zaliczania do funduszy podstawowych banku, Dz. Urz. KNF nr 1, poz. 1, par. 2 i 3.

– po speánieniu okreĞlonych warunków i za zgodą KNF – mogą byü zaliczone do funduszy uzupeániających albo do kapitaáów obcych.

1.2. Kapitaáy obce

Kapitaáy obce znajdują odbicie w pasywach bilansu (jako zobowiązania), czyli bank staje siĊ dáuĪnikiem klientów. Powierzone Ğrodki podlegają zwrotowi i generują koszty pozyskania kapitaáu. Przykáadem takich operacji moĪe byü przyjmowanie depozytów i lokat, emisja papierów wartoĞciowych czy zaciąganie kredytu refinansowego w NBP.

PoniewaĪ jednak warunkiem uzyskania kredytu lombardowego i technicznego jest posiadanie rachunku bieĪącego w DSP w NBP, a banki spóádzielcze mają rachunki bieĪące w bankach zrzeszających, nie mogą korzystaü z tego rodzaju kredytów

. Mogą jedynie redyskontowaü w NBP zdyskontowane weksle

.

Banki spóádzielcze mogą przyjmowaü wkáady pieniĊĪne páatne na Īądanie lub z nadejĞciem oznaczonego terminu oraz prowadziü rachunki tych wkáadów. Obowią- zuje tu jednak wymóg, Īe bank moĪe prowadziü dziaáalnoĞü na terenie województwa, w którym znajduje siĊ jego siedziba, oraz na terenie powiatów, w których znajdują siĊ jego placówki wykonujące czynnoĞci bankowe. Poza tym, za zgodą banku zrzesza- jącego, moĪe dziaáaü takĪe na terenie powiatów sąsiadujących. Wyjątkiem jest bank, którego fundusze wáasne stanowią równowartoĞü co najmniej 5 mln euro – moĪe on prowadziü dziaáalnoĞü na terenie caáego kraju

i wykonywaü wszystkie czynnoĞci przewidziane w ustawie Prawo bankowe. SpoĞród – dziaáających na koniec 2010 r. – 576 banków spóádzielczych tylko jeden (Krakowski Bank Spóádzielczy) speániaá te wymogi i dziaáaá samodzielnie

.

28 sierpnia 2009 r. rozszerzono zakres dziaáania banków spóádzielczych o moĪ- liwoĞü emisji bankowych papierów wartoĞciowych i zaciągania zobowiązaĔ z tytuáu emisji papierów wartoĞciowych za zgodą banku zrzeszającego

. PowiĊkszanie kapitaáów obcych jest moĪliwe w drodze emisji obligacji, bankowych papierów wartoĞciowych i certyfikatów depozytowych.

Emitent obligacji potwierdza zaciągniĊcie okreĞlonej kwoty poĪyczki i zobowią- zuje siĊ do jej zwrotu wáaĞcicielowi obligacji w ustalonym terminie oraz do zapáaty

8 Uchwaáa nr 7/2010 Zarządu NBP z dnia 4 marca 2010 r. w sprawie wprowadzenia Regulaminu refi- nansowania banków kredytem lombardowym oraz kredytem w ciągu dnia operacyjnego przez NBP, Dz. Urz.

NBP nr 4, poz. 4 ze zm., par. 3, ust. 1, pkt 1 oraz Ustawa z dnia 7 grudnia 2000 r. o funkcjonowaniu banków spóádzielczych, ich zrzeszaniu siĊ i bankach zrzeszających, Dz. U., nr 119, poz. 1252 ze zm., art. 19, ust. 2, pkt 1.

9 Uchwaáa nr 2/98 Zarządu NBP z dnia 27 lutego 1998 r. w sprawie rodzajów weksli przyjmowanych przez NBP do redyskonta oraz zasad i trybu ich redyskonta, Dz. Urz. NBP nr 3, poz. 5 ze zm., par. 3, pkt 3 i 4.

10 Ustawa z dnia 7 grudnia 2000 r. o funkcjonowaniu banków spóádzielczych, ich zrzeszaniu siĊ i bankach zrzeszających, Dz. U., nr 119, poz. 1252 ze zm., art. 5.

11 Raport o sytuacji banków w 2010 r., Urząd KNF, Warszawa 2011, s. 13.

12 Ustawa z dnia 1 lipca 2009 r. o zmianie ustawy o funkcjonowaniu banków spóádzielczych, ich zrze- szaniu siĊ i bankach zrzeszających, Dz. U. nr 119, poz. 1252 ze zm., art. 1, pkt 1 i 2.

odsetek. Jest to instrument umoĪliwiający zaciąganie poĪyczki jednoczeĞnie u wielu wierzycieli, czĊsto na bardzo dáugi okres

. Bank, który wyemitowaá obligacje, odpo- wiada caáym majątkiem za zobowiązania z nich wynikające. ĝrodków pochodzących z emisji nie moĪe przeznaczyü na inne cele niĪ okreĞlone w warunkach emisji (o ile je okreĞlono). W warunkach emisji moĪe wprowadziü zakaz lub ograniczenie zbywania obligacji imiennych

.

W celu gromadzenia Ğrodków w záotych lub w walutach obcych banki mogą emitowaü takĪe bankowe papiery wartoĞciowe, które zawierają w treĞci elementy okreĞlone w ustawie, mogą byü zdematerializowane, a bank nie moĪe udzielaü kre- dytów ani poĪyczek na zakup papierów emitowanych przez siebie. Nie podlegają wykupowi przed terminem, o ile ich treĞü nie stanowi inaczej. O zamierzonej emisji, jej warunkach i wartoĞci informowany jest NBP

.

Certyfikaty depozytowe to papiery emitowane przez banki, które potwierdzają záoĪenie depozytu o okreĞlonej wielkoĞci i na oznaczony czas. Certyfikat jest zwy- kle papierem procentowym, ale mogą byü takĪe emitowane certyfikaty dyskontowe, sprzedawane z dyskontem i podlegające wykupowi w terminie zapadalnoĞci wedáug wartoĞci nominalnej

. Posiadacz certyfikatu nie musi zrywaü lokaty terminowej, co wiąĪe siĊ z obniĪeniem lub utratą odsetek, lecz moĪe sprzedaü certyfikat na rynku wtórnym

. Dla banku emisja certyfikatów jest formą atrakcyjniejszą niĪ lokata miĊ- dzybankowa, ze wzglĊdu na moĪliwoĞü obrotu na rynku wtórnym

. Sens emisji polega na tym, Īe są to papiery na okaziciela, podlegające swobodnemu obrotowi na rynku wtórnym. Tymczasem osoby uprawnione do korzystania z gwarancji BFG muszą byü stroną umowy imiennego rachunku bankowego lub mieü wierzytelnoĞü potwierdzoną wystawionym przez bank dokumentem imiennym

. Ogranicza to zainteresowanie emisją tych walorów w warunkach polskich, a przynajmniej adresowaniem tej emisji do podmiotów, których wierzytelnoĞci podlegają gwarancjom BFG.

Rozszerzenie zakresu dziaáania umoĪliwiáo bankom spóádzielczym powiĊkszanie Ĩródeá finansowania dziaáalnoĞci w postaci emisji papierów wartoĞciowych. Jak do tej pory nie byáy one jednak zbyt zainteresowane powiĊkszaniem kapitaáów obcych w tej formie. Problemem w ich przypadku jest niedostatek kapitaáów wáasnych, któ- rych wysokoĞü ogranicza moĪliwoĞci zaangaĪowania w operacje aktywne w wyniku obowiązujących ustawowych limitów koncentracji zaangaĪowania oraz koniecznoĞci zapewnienia adekwatnoĞci kapitaáowej stosownie do podejmowanego ryzyka.

13 W. DĊbski, Rynek finansowy i jego mechanizmy. Podstawy teorii i praktyki, PWN, Warszawa 2003, s. 213.

14 Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach, Dz. U. 2001, nr 120, poz. 1300 ze zm., art. 8, ust. 1, art. 20, 22 i 28, ust. 2.

15 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, Dz. U., nr 119, poz. 1252 ze zm., art. 89, ust. 2, art. 90, ust. 1 i 4 i art. 91.

16 W. DĊbski, op. cit.; Dz. U., nr 119 poz. 1252 ze zm., s. 51.

17 System finansowy w Polsce, B. Pietrzak, Z. PolaĔski, B. WoĨniak (red.), PWN, Warszawa 2004, s. 253.

18 G. Biaáek: Podstawy zarządzania pieniądzem w banku komercyjnym, Twigger, Warszawa 1994, s. 102.

19 Por. definicjĊ deponenta i Ğrodków gwarantowanych w ustawie z dnia 14 grudnia 1994 r. o BFG, Dz.

U. 1995, nr 4, poz. 18 ze zm., art. 2

1.3. WielkoĞü i struktura Ĩródeá finansowania dziaáalnoĞci w latach 2008–2010

Kapitaáy obce są gáównym Ĩródáem finansowania operacji aktywnych wykorzy- stywanym przez banki w funkcji poĞrednika finansowego. Na ich znaczenie zwraca uwagĊ ustawa Prawo bankowe w definicji banku, wskazując, Īe jego dziaáalnoĞü wiąĪe siĊ z obciąĪaniem ryzykiem Ğrodków powierzonych pod jakimkolwiek tytu- áem zwrotnym (poprzez ich udostĊpnianie w operacjach aktywnych). Stanowiáy one w badanym okresie 89,4–89,7% pasywów banków (tabela 2). Znacznie mniejszą rolĊ odgrywaáy kapitaáy obce, których udziaá w pasywach oscylowaá w granicach 10%.

Kapitaáy te są Ĩródáem finansowania tzw. aktywów trwaáych.

Tabela 2. WielkoĞü i struktura pasywów banków spóádzielczych (w mln zá)

2008 2009 2010

Suma bilansowa, w tym: 56 536 61 715 70 455

I. Zobowiązania ogóáem, w tym: 50 686 55 179 63 133

1. Depozyty ogóáem, w tym: 48 583 53 077 61 057

1.1. sektora finansowego 823 1 023 1 109

1.2. sektora budĪetowego 6 345 6 373 6 125

1.3. sektora niefinansowego, w tym: 41 415 45 681 53 823

1.3.1. gospodarstw domowych 36 424 39 835 46 882

1.3.2. przedsiĊbiorstw 3 701 4 390 5 302

2. Zobowiązania z tytuáu wáasnej emisji 0 0 144

II. Kapitaáy wáasne 5 850 6 536 7 322

ħródáo: Raport o sytuacji banków w 2010 r., UKNF, Warszawa 2011, s. 72.

Gáówną formą pozyskiwania kapitaáów obcych jest dziaáalnoĞü depozytowa.

Banki przyjmują depozyty a’vista i lokaty terminowe przede wszystkim od klientów sektora niefinansowego. Ich udziaá w finansowaniu banków spóádzielczych wyliczono w tabeli 3.

Tabela 3. Udziaá depozytów sektora niefinansowego w finansowaniu dziaáalnoĞci banków spóádzielczych (w %)

2008 2009 2010

Udziaá w zobowiązaniach ogóáem 81,7 82,8 85,3

Udziaá w pasywach 73,3 74,0 76,4

ħródáo: opracowanie wáasne.

Oprócz depozytów sektora niefinansowego, które stanowiáy okoáo 75% pasywów, banki spóádzielcze pozyskiwaáy takĪe Ğrodki od sektora budĪetowego i finansowego (w tym lokaty miĊdzybankowe bierne). Mają one stosunkowo niewielki udziaá w fi- nansowaniu dziaáalnoĞci, ale ich wielkoĞü w latach 2008–2010 sukcesywnie rosáa.

Wyjątek stanowią depozyty sektora budĪetowego, które w roku 2010 zmniejszyáy siĊ o 248 mln zá.

W latach 2008–2009 zobowiązania z tytuáu wáasnej emisji w bankach spóádziel- czych nie wystĊpowaáy. Na koniec 2010 r. ich wartoĞü wyniosáa 144 mln zá (0,2%

pasywów), co potwierdza niskie zainteresowanie tą formą powiĊkszania kapitaáów obcych.

2. Aktywne operacje banków spóádzielczych

Operacje aktywne są ewidencjonowane w aktywach bilansu banku, realizowane na rachunek i ryzyko banku i polegają na lokowaniu Ğrodków pieniĊĪnych w celu osiągania przychodów. Ich przykáadem jest udzielanie kredytów, lokowanie Ğrodków w papiery wartoĞciowe i udziaáy oraz na rynku miĊdzybankowym (lokaty miĊdzy- bankowe czynne).

2.1. DziaáalnoĞü kredytowa

Banki spóádzielcze mogą udzielaü kredytów i poĪyczek, przy czym czynnoĞci te mogą byü wykonywane z osobami fizycznymi zamieszkującymi lub prowadzącymi przedsiĊbiorstwo na terenie dziaáania banku bądĨ z osobami prawnymi lub jednostkami organizacyjnymi nieposiadającymi osobowoĞci prawnej, ale posiadającymi zdolnoĞü prawną, mającymi siedzibĊ lub jednostki organizacyjne na terenie dziaáania banku

. Udzielając kredytów, banki muszą przestrzegaü obowiązujących limitów. Zgodnie z ustawą zaangaĪowanie finansowe banku w pojedynczym podmiocie lub grupie pod- miotów powiązanych nie mogáo przekroczyü 20% lub 25% funduszy wáasnych banku.

ZaangaĪowanie osiągające lub przekraczające 10% funduszy wáasnych traktowano jako duĪe, a áączna suma takich zaangaĪowaĔ nie mogáa byü wyĪsza niĪ 800% tych funduszy

. PoniewaĪ zrzeszone banki spóádzielcze mają mniejsze fundusze wáasne niĪ pozostaáe banki, co determinuje niĪsze maksymalne kwoty zaangaĪowania, ich klientami są zwykle osoby fizyczne, jednostki samorządu terytorialnego i maáe przedsiĊbiorstwa w niewielkim stopniu korzystające z finansowania zewnĊtrznego.

20 Ustawa z dnia 7 grudnia 2000 r. o funkcjonowaniu banków spóádzielczych, ich zrzeszaniu siĊ i bankach zrzeszających, Dz. U., nr 119, poz. 1252 ze zm., art. 6, ust. 1, pkt 3 i 6 oraz ust. 2.

21 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, Dz. U., nr 119, poz. 1252 ze zm., art. 71. Ustawowe limity koncentracji zaangaĪowania ulegáy zmianie 12 lipca 2011 r.

2.2. Inwestycje w papiery wartoĞciowe

Za zgodą banku zrzeszającego banki spóádzielcze mogą obejmowaü lub nabywaü akcje i prawa z akcji, udziaáy innej osoby prawnej i jednostki uczestnictwa w fundu- szach inwestycyjnych (zgody nie wymaga obejmowanie lub nabywanie akcji i praw z nich lub udziaáów banków), a takĪe dokonywaü obrotu papierami wartoĞciowymi

.

Papiery wartoĞciowe mogą byü nabywane w celach zarobkowych, jako pokrycie rezerwy páynnoĞci lub funduszy ochrony Ğrodków gwarantowanych, które są two- rzone w związku z dziaáalnoĞcią gwarancyjną BFG. Mogą tu jednak wystĊpowaü pewne ograniczenia.

Banki spóádzielcze mogą nabywaü skarbowe papiery wartoĞciowe, ale nie mogą byü uczestnikami przetargów, w których są sprzedawane bony lub obligacje skarbo- we oferowane w sieci hurtowej. Podobnie jak inni nabywcy muszą korzystaü z po- Ğrednictwa dealerów skarbowych papierów wartoĞciowych, speániających okreĞlone warunki

. Na liĞcie dealerów, z którymi MF podpisaáo umowy na 2012 r., jest 14 banków, wĞród których nie ma ani banków spóádzielczych, ani zrzeszających

. Banki spóádzielcze mogą natomiast nabywaü obligacje detaliczne w drodze subskrypcji lub zamiany, którą prowadzą uprawnione podmioty

.

Ze wzglĊdu na wymóg posiadania rachunku bieĪącego w DSP w NBP banki spóádzielcze zrzeszone nie mogą:

• braü udziaáu w podstawowych i dostrajających operacjach otwartego rynku

,

• nabywaü samodzielnie bonów pieniĊĪnych NBP na rynku pierwotnym, ponie- waĪ nie mogą byü uczestnikami RPW

.

2.3. WielkoĞü i struktura aktywów w latach 2008–2010

Podstawową formą operacji aktywnych jest dziaáalnoĞü kredytowa. Udziaá kredy- tów w aktywach banków spóádzielczych w analizowanym okresie wynosiá niewiele ponad 60% (60,7–63,3%), co wynika z tabeli 4.

22 Ibidem, art. 8.

23 Rozporządzenie MF z dnia 20 grudnia 2010 r. w sprawie warunków emitowania bonów skarbowych, Dz. U. nr 250, poz. 1679, par. 8, ust. 1, pkt 1 oraz Rozporządzenie MF z dnia 20 grudnia 2010 r. w sprawie warunków emitowania obligacji skarbowych oferowanych w sieci sprzedaĪy hurtowej, Dz. U. nr 250, poz.

1680, par. 8, ust. 1, pkt 1.

24 www.mf.gov.pl (5.05.2012).

25 Rozporządzenie MF z dnia 3 grudnia 2010 r. w sprawie warunków emitowania obligacji skarbowych oferowanych w sieci sprzedaĪy detalicznej, Dz. U. nr 237, poz. 1573, par. 6 i 8.

26 Uchwaáa nr 56/2010 Zarządu NBP z dnia 21 paĨdziernika 2010 r. w sprawie kryteriów uczestnictwa banków krajowych, oddziaáów banków zagranicznych oraz oddziaáów instytucji kredytowych w operacjach otwartego rynku prowadzonych przez NBP, Dz. Urz. NBP nr 14, poz. 15, par. 2, pkt 1 i par. 3, pkt 1.

27 Uchwaáa nr 71/2010 Zarządu NBP z dnia 23 grudnia 2010 r. w sprawie wprowadzenia Regulaminu Rejestru Papierów WartoĞciowych, Dz. Urz. NBP nr 20, poz. 22, zaáącznik, par. 2, pkt 2.

Tabela 4. WielkoĞü i struktura aktywów banków spóádzielczych (w mln zá)

2008 2009 2010

Suma bilansowa, w tym: 56 537 61 715 70 455

I. Kredyty ogóáem (wartoĞü bilansowa brutto), w tym: 34 314 39 087 43 253

1. dla sektora finansowego 103 100 151

2. dla sektora budĪetowego 2 042 2 813 3 512

3. dla sektora niefinansowego, w tym: 32 169 36 174 39 590

3.1. dla gospodarstw domowych, w tym: 25 110 27 670 29 469

3.1.1. mieszkaniowe, w tym: 3 108 3 708 4 279

3.1.1.1. záotowe 3 107 3 704 4 270

3.1.2. konsumpcyjne 4 225 4 940 5 439

3.2. da przedsiĊbiorstw, w tym: 6 846 8 211 9 751

3.2.1. dla sektora MSP 6 724 8 004 9 522

II. Instrumenty dáuĪne i kapitaáowe 3 018 2 391 2 138

ħródáo: Raport o sytuacji banków w 2010 r., UKNF, Warszawa 2011, s. 72.

NajwiĊcej kredytów udzielono podmiotom sektora niefinansowego. Ich udziaá w kredytach ogóáem i w aktywach przedstawiono w tabeli 5.

Tabela 5. Udziaá kredytów dla sektora niefinansowego w kredytach ogóáem i aktywach (w %)

2008 2009 2010

Udziaá w kredytach ogóáem 93,7 92,5 91,5

Udziaá w aktywach 56,9 58,6 56,2

ħródáo: opracowanie wáasne.

Cechą dziaáalnoĞci kredytowej banków spóádzielczych byáa dominacja kredytów dla gospodarstw domowych

. Drugie miejsce zajĊáy kredyty dla przedsiĊbiorstw (gáównie MSP), a trzecie – dla sektora budĪetowego. WĞród kredytów mieszkanio- wych dominowaáy kredyty udzielone w záotych.

W portfelu aktywów banki spóádzielcze miaáy takĪe instrumenty dáuĪne i ka- pitaáowe, których udziaá byá niewielki i spadá z 5,3% w 2008 r. do 3,9% w 2009 r.

i 3% w 2010 r.

28 Por. Wspóáczesna bankowoĞü spóádzielcza, A. Szelągowska (red.), CeDeWu, Warszawa 2012, s. 169.

3. Specyfika i konsekwencje finansowania dziaáalnoĞci

kredytowej banków spóádzielczych Ğrodkami z dziaáalnoĞci depozytowej

Jak wynika z prowadzonych rozwaĪaĔ, najwaĪniejszym Ĩródáem finansowa- nia dziaáalnoĞci banków spóádzielczych, podobnie zresztą jak komercyjnych, jest dziaáalnoĞü depozytowa (depozyty sektora niefinansowego, gáównie gospodarstw domowych), a podstawową formą operacji aktywnych – dziaáalnoĞü kredytowa (kre- dyty dla gospodarstw domowych). JednakĪe w latach 2008–2010 udziaá depozytów sektora niefinansowego w pasywach banków spóádzielczych (odpowiednio 73,3%, 74%, 76,4%) byá znacznie wyĪszy niĪ w bankach komercyjnych (48,2%, 53,7%, 53%). Z kolei udziaá kredytów dla tego sektora w aktywach (56,9%, 58,6%, 56,2%) niewiele róĪniá siĊ od udziaáu w bankach komercyjnych (59,1%, 60,7%, 60,5%). Banki spóádzielcze charakteryzowaáy siĊ ponadto wyĪszym stosunkiem depozytów do kre- dytów, szczególnie w odniesieniu do sektora niefinansowego i niĪszym stosunkiem kredytów do kapitaáów wáasnych (tabela 6).

Tabela 6. Wybrane wskaĨniki dziaáalnoĞci depozytowo-kredytowej (w %)

2008 2009 2010

BS BK BS BK BS BK

Depozyty ogóáem/kredyty ogóáem 141,6 117,9 135,8 115,6 141,2 114,5 Depozyty sektora niefinansowego/

kredyty sektora niefinansowego 128,7 81,5 126,3 88,6 136,0 87,7 Kredyty ogóáem/kapitaáy wáasne 586,5 711,9 598,0 656,5 590,7 644,6 Kredyty sektora niefinansowego/

kapitaáy wáasne 549,9 661,6 553,5 586,7 540,7 568,7

BS – banki spóádzielcze, BK – banki komercyjne

ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie Raportu o sytuacji banków w 2010 r., UKNF, Warszawa 2011, s. 70 i 72.

PowyĪsze dane Ğwiadczą o tym, Īe depozyty w bankach spóádzielczych przekra-

czaáy znacznie kredyty ogóáem przez nie udzielone. Jeszcze wiĊksza róĪnica wystĊ-

powaáa w odniesieniu do depozytów i kredytów sektora niefinansowego. W bankach

komercyjnych kredyty dla tego sektora byáy czĊĞciowo finansowane depozytami

pozyskanymi z sektora finansowego i budĪetowego oraz Ğrodkami z emisji papie-

rów wartoĞciowych. W bankach spóádzielczych depozyty sektora niefinansowego

przewyĪszaáy kredyty udzielone podmiotom z tego sektora. NadwyĪka musiaáa wiĊc

finansowaü kredyty dla pozostaáych sektorów, inwestycje w papiery wartoĞciowe

i udziaáy lub lokaty w bankach zrzeszających. Nic wiĊc dziwnego, Īe banki spóá-

dzielcze nie byáy zbyt zainteresowane powiĊkszaniem kapitaáów obcych np. w drodze

emisji papierów wartoĞciowych. Z powodu maáych kapitaáów wáasnych nie mogáy bowiem znacząco zwiĊkszyü skali dziaáalnoĞci kredytowej z uwagi na obowiązujące limity koncentracji zaangaĪowania. Dlatego teĪ czĊĞü banków byáa wrĊcz zaintere- sowana emisją obligacji spóádzielczych jako formą powiĊkszenia funduszy wáasnych (podstawowych lub uzupeániających). ChociaĪ emisja papierów dáuĪnych nie bĊdzie miaáa wpáywu na fundusze podstawowe, banki bĊdą je z pewnoĞcią nadal emitowaü, zaliczając Ğrodki do funduszy uzupeániających, jako zobowiązania podporządkowane.

Aby sprostaü nowym regulacjom ostroĪnoĞciowym, bĊdą ponadto zmuszone dokonaü redefinicji kapitaáów wáasnych oraz powiĊkszyü fundusze podstawowe, ale proces ten ma byü rozáoĪony w czasie. Dopiero zwiĊkszenie funduszy wáasnych, znoszące barierĊ wzrostu portfela kredytowego, moĪe spowodowaü zainteresowanie banków spóádzielczych powiĊkszaniem kapitaáów obcych, m.in. poprzez emisjĊ papierów wartoĞciowych.

ZakoĔczenie

Pomimo finansowania operacji aktywnych przede wszystkim przez kapitaáy obce koniecznoĞü posiadania odpowiedniej bazy kapitaáowej i presja konkurencji wymusza na bankach spóádzielczych dąĪenie do ciągáego poszukiwania potencjal- nych Ĩródeá powiĊkszania nie tyle kapitaáów obcych, ile funduszy wáasnych. NaleĪą do nich wypracowany zysk, podwyĪszenie zadeklarowanych udziaáów, przyjĊcie nowych czáonków czy powiĊkszenie kwoty dodatkowej odpowiedzialnoĞci czáonków.

Poza tym waĪną pozycją umoĪliwiającą wzrost kapitaáów wáasnych są zobowiązania podporządkowane, które w kwocie i na zasadach ustalonych w decyzji KNF mogą byü takĪe zaliczane do funduszy uzupeániających. Dotychczas zobowiązania takie zaciągane w bankach zrzeszających i innych podmiotach miaáy gáównie charakter poĪyczek

. Aktualnie banki mają moĪliwoĞü zaciągania zobowiązaĔ związanych z emisją papierów wartoĞciowych, dziĊki czemu Ğrodki pozyskane z emisji certyfi- katów depozytowych czy obligacji, po speánieniu okreĞlonych warunków i uzyskaniu zgody KNF, mogą byü zaliczone do funduszy uzupeániających.

NajwaĪniejszym problemem stojącym przed bankami spóádzielczymi bĊdzie jednak nie tylko koniecznoĞü powiĊkszenia funduszy wáasnych, ale takĪe funduszy podstawowych, z których bĊdą wyáączone fundusze udziaáowe. W celu sprostania nowym wymaganiom (CRD IV i Bazylea III) zostaną prawdopodobnie wzmocnione procesy áączenia banków spóádzielczych. Konsolidacje są wskazane tym bardziej, Īe monitorowanie tego sektora wskazuje na niedostateczne wykorzystanie potencjaáu organizacyjnego i finansowego.

29 A. Krakowiak, K. Owczarek, Jak uruchomiü potencjaá banków spóádzielczych, „Bank Wspólnych Siá” 2010, nr 4, s. 21.

Bibliografia

1. Biaáek G., Podstawy zarządzania pieniądzem w banku komercyjnym, Twigger, Warszawa 1994.

2. DĊbski W., Rynek finansowy i jego mechanizmy. Podstawy teorii i praktyki, PWN, Warszawa 2003.

3. Iwanicz-Drozdowska M., Jaworski W.L., Zawadzka Z., BankowoĞü. Zagadnienia podstawowe, Poltext, Warszawa 2006.

4. Krakowiak A., Owczarek K., Jak uruchomiü potencjaá banków spóádzielczych, „Bank Wspólnych Siá” 2010, nr 4.

5. Pietrzak B., PolaĔski Z., WoĨniak B. (red.), System finansowy w Polsce, PWN, Warszawa 2004.

6. Raport o sytuacji banków w 2010 r., Urząd KNF, Warszawa 2011.

7. Rozporządzenie MF z dnia 3 grudnia 2010 r. w sprawie warunków emitowania obligacji skarbowych oferowanych w sieci sprzedaĪy detalicznej (Dz. U. nr 237, poz. 1573).

8. Rozporządzenie MF z dnia 20 grudnia 2010 r. w sprawie warunków emitowania bonów skarbowych (Dz. U. nr 250, poz. 1679)

9. Rozporządzenie MF z dnia 20 grudnia 2010 r. w sprawie warunków emitowania obligacji skarbo- wych oferowanych w sieci sprzedaĪy hurtowej (Dz. U. nr 250, poz. 1680).

10. Szelągowska A. (red.), Wspóáczesna bankowoĞü spóádzielcza, CeDeWu, Warszawa 2012.

11. Uchwaáa nr 2/98 Zarządu NBP z dnia 27 lutego 1998 r. w sprawie rodzajów weksli przyjmowanych przez NBP do redyskonta oraz zasad i trybu ich redyskonta (Dz. Urz. NBP nr 3, poz. 5 ze zm.).

12. Uchwaáa nr 314/2009 KNF z dnia 14 paĨdziernika 2009 r. w sprawie innych pozycji bilansu banku zaliczanych do funduszy podstawowych banku, ich wysokoĞci, zakresu i warunków ich zaliczania do funduszy podstawowych banku (Dz. Urz. KNF nr 1 poz. 8).

13. Uchwaáa nr 7/2010 Zarządu NBP z dnia 4 marca 2010 r. w sprawie wprowadzenia Regulaminu refinansowania banków kredytem lombardowym oraz kredytem w ciągu dnia operacyjnego przez NBP (Dz. Urz. NBP nr 4, poz. 4 ze zm.).

14. Uchwaáa nr 56/2010 Zarządu NBP z dnia 21 paĨdziernika 2010 r. w sprawie kryteriów uczestnictwa banków krajowych, oddziaáów banków zagranicznych oraz oddziaáów instytucji kredytowych w operacjach otwartego rynku prowadzonych przez NBP (Dz. Urz. NBP nr 14, poz. 15).

15. Uchwaáa nr 71/2010 Zarządu NBP z dnia 23 grudnia 2010 r. w sprawie wprowadzenia Regulaminu Rejestru Papierów WartoĞciowych (Dz. Urz. NBP nr 20, poz. 22).

16. Uchwaáa nr 434/2010 KNF z dnia 20 grudnia 2010 r. w sprawie innych pozycji bilansu banku zaliczanych do funduszy podstawowych banku, ich wysokoĞci, zakresu i warunków ich zaliczania do funduszy podstawowych banku (Dz. Urz. KNF nr 1, poz. 1).

17. Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o BFG (Dz. U. 1995 nr 4, poz. 18 ze zm.).

18. Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach (Dz. U. 2001, nr 120, poz. 1300 ze zm.).

19. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (tekst jednolity), (Dz. U. 2002 nr 72, poz. 665 ze zm.).

20. Ustawa z dnia 7 grudnia 2000 r. o funkcjonowaniu banków spóádzielczych, ich zrzeszaniu siĊ i bankach zrzeszających (Dz. U., nr 119, poz. 1252 ze zm.).

21. Ustawa z dnia 1 lipca 2009 r. o zmianie ustawy o funkcjonowaniu banków spóádzielczych, ich zrzeszaniu siĊ i bankach zrzeszających (Dz. U. nr 127, poz. 1050).

The role of external and equity capital in funding the operations of active cooperative banks in Poland

In 2008 the scope of cooperative banks’ operations included the issuance of securities in order to increase external and equity capital. However, these banks are not interested in increasing exter- nal capital because of the excess of deposits relative to the capability to undertake active operations

(especially lending activity). The barrier here is the low level of equity capital and the concentration limits in force. The need to have the appropriate capital base, pressure by competitors, and changes in supervisory regulations will force banks to increase equity capital, e.g. through profit accumulation, an increase in declared shares and/or in the number of members. This will not be easy in time of crisis;

therefore, consolidation processes of the sector will intensify.