R E C E N Z J E 139
só b rozszerzyłb y się k rąg gru p ro zu m ieją cy ch p o trzeb ę refo rm w K o śc ie le w sp o só b o d m ien n y, n iż p r o p o n o w a ły to sob ory w P iz ie i w K o n sta n cji.
W za k o ń czen iu p racy u k azan o r e a k cję w C zech ach n a w ie ść o sp a len iu n a sto sie Ja n a H u sa. C zech y d ojrzały do w y b u ch u p o w sta n ia h u sy ck ieg o .
R ea su m u ją c stw ie r d z ić n a le ż y , że o trzy m a liśm y cen n ą p o zy cję, k tóra p ozw ala p rześled zić c z y te ln ik o w i d zieje C zech w o k resie 100 la t, z c a ły m zasob em p ro b le
m ó w , k tóre te n ok res ze sob ą n ie s ie . W artość p racy p od n osi sta ra n n e w y d a n ie , za ś za łą cz en ie d użej lic z b y (55) fo to g r a fii ilu str u ją c y c h b o g a ty dorob ek k u ltu r a ln y C zech w X IV w . je s t p o m y słe m g o d n y m n a śla d o w a n ia .
Id2t P a n ic
J e a n -P ie r r e S o s s o n , L e s tr a v a u x p u b lic s d e la v il le d e B ru g e s, X IV e— X V e siè c le s . L e s m a té r ia u x . L e s h o m m es. C rédit C om m unal de B e lg iq u e . C o lle c tio n H isto ire „Pro C iv ita te ”, B r u x e lle s 1977, s. 375, m ik ro fisze a n ek só w .
W artość te j k sią ż k i z a w d zięcza m y d w óm czyn n ik om : im p o n u ją cy m zasobom a r c h iw u m m ie jsk ie g o w B r u g ii i u ło żen iu p ytań b a d a w c z y c h is to tn y c h dla zrozu m ien ia rze c z y w isto śc i sp o łeczn ej i gospodarczej m ia sta fla m a n d zk ieg o w p óź
n y m śred n io w ieczu . P u n k tem w y jśc ia sta ły się dla au tora d a n e d oty czą ce fin a n so w a n ia prac p u b liczn y ch w B ru g ii. N ie od dziś w ia d o m o , ż e m ia sta eu ro p ejsk ie, ró żn ią ce się s w y m sam orząd em od m ia st a z ja ty ck ich czy a fry k a ń sk ich , p o d ejm o w a ły d ziałaln ość m a ją cą n a c e lu u sp ra w n ien ie ż y c ia k o m u n a ln eg o i k o n tro lo w a n ą przez szersze lu b w ę ż sz e k r ę g i d y sp o n en tó w w ła d z y . W B ru g ii ju ż od 1279 r.
ła w n ic y m u s ie li ro zlicza ć s ię z w y d a tk o w a n ia fin a n s ó w p u b liczn y ch . P ie r w o tn ie d a n e n a te n tem a t ro zsia n e b y ły w ró żn y ch d zia ła ch sp ra w o zd a w czo ści k a n c e la r y jn e j. Od o k o ło 1300 r. p o w sta ł o sob n y zesp ó ł a k t, za c h o w a n y w sp osób p o zw a la ją c y n a w y k o r z y sta n ie sta ty sty c z n e o d r. 1332. W artość te g o m a te r ia łu n ie je s t jed n a k o w a , n ie z a w sze p o sia d a n e sp raw ozd an ia są ja sn e i p o ró w n y w a ln e. N iem n iej m o ż liw o śc i b a d a w cze i in te r p r e ta c y jn e w zb u d zić m ogą u p o lsk ieg o m e d ie w isty p o w a żn e k o m p lek sy n iż s z o śc i i zazdrość.
J. P . S o s s o n w y s z e d ł z za ło że n ia , że b a d a n ia n a d r y n k ie m p racy w ep oce fe u d a ln e j m ogą b y ć p ro w a d zo n e ty lk o n a ob szarze m ia sta , ta m , g d zie p raca n a je m n a sta n o w iła is to tn ą część p rod u k cji. W o p a rciu o r a ch u n k i d o ty czą ce c e n i p la c w g osp od arce r y n k o w e j m ożn a p rzep row ad zić b a d a n ia d o ty czą ce p oziom u p ła c i cen , w z r o stu lu b sp a d k u sto p y ż y c io w e j, z e sta w ie ń o k r e śla ją c y c h w z a je m n e w a r to śc i prod u k tów . T ak sta w ia ło sp r a w ę w ie lu b a d a czy o b cy ch i p o lsk ich , n ie w ą tp liw ie słu sz n ie . P raca w o ln o n a jem n a b yła tą je d y n ą fo rm ą za tru d n ien ia , k tórej zb a d a n ie u m o żliw ia w y c ią g n ię c ie w n io sk ó w d o ty czą cy ch p o zio m u ty c ia . N a le ż y jed n a k p a m ięta ć, ż e w w a r u n k a c h go sp o d a rk i w ie js k ie j w śr e d n io w ieczu n ie w sz y stk o da się sp ro w a d zić d o d zia ła n ia p ra w a w a rto ści. D z isie jsz e z ja w is k a ch ło p o -ro b o tn ik a w P o lsc e , fa rm era a m ery k a ń sk ieg o p ra cu ją ceg o ta k ż e w p rze
m y śle, są te g o w s p ó łc z e s n y m i p rzyk ład am i. W w a r u n k a c h d om in acji p rzy
m u su p o zaek on om iczn ego p raca w o ln o n a jem n a s ta n o w iła d rugo lu b trzecio rzęd n y c z y n n ik o k r e śla ją c y p oziom ż y c ia m ie sz k a ń c ó w w s i i m ia st. O czy w iście, im sp o łe c z e ń stw o b y ło b ard ziej zu rb a n izo w a n e, s iln ie jsz e ek o n o m iczn ie, ty m sprzedaż s iły rob oczej o d g ry w a ła w ię k s z ą rolę. M iasta fla m a n d zk ie n a p ew n o n a le ż a ły do p rzo d u ją cy ch ośro d k ó w ó w c z e sn e j E uropy, ta m w ła śn ie sto su n k i ry n k o w e o k reśla ły sto su n k o w o d obrze w a ru n k i ży c ia . I w ty m jed n a k p rzyp ad k u n ie m ożn a zap o
m in a ć o d o d a tk o w y ch fo rm a ch zarob k u i dochodu. A u tor p rzek o n y w a ją co u k azał
140
n a p ły w ro b o tn ik ó w b u d o w la n y ch z p o b lisk ich w si. C zy n ie k o r z y sta li on i w d a l
szy m ciągu z pom ocy ro d zin y , z czę śc i o d zied ziczon ego gru n tu ? J a k d a lece praca n a b u d o w la ch m iejsk ich b yła ich z a ję c ie m sta ły m , a w ja k im sto p n iu ty lk o sezo n o w y m u zu p ełn ien iem zarobków ? T rudno te ż bad ać k o szy k u trzy m a n ia , poziom ży cia rob otn ik ów , bez a n a liz y d em ograficzn ej d o tyczącej k o m p o zy cji rod zin y. C zy n a je m n ic y b y li lu d źm i m ło d y m i, czy żo n a ty m i, czy ich m a łżo n k i ta k ż e p ra co w a ły i j e ś li ta k to gd zie — w sz y s tk ie t e p y ta n ia w y m a g a ją d a lszy ch stu d ió w , przy czym n ie u lega w ą tp liw o ś c i, że p raca S osson a sta n o w i p ie r w sz y , bardzo w a ż n y krok w ty c h b ad an iach i że m ia sta fla m a n d zk ie sta n o w ią sz c z e g ó ln ie w d zięczn y o b iek t, k tórego p ozn an ie m oże u d zielić od p o w ied zi n a te w s z y s tk ie p y ta n ia . D zięk i o m a w ia n ej p racy w iad om o, że w m ie jsk ic h p racach b u d o w la n y c h b rało u d ział o k o ło 10% lu d n o ści m iasta. J est to n a ty le p ok aźn y o d setek , że trzeb a zgodzić się z a u to rem p od k reśla ją cy m zn a czen ie sp o łeczn e i gosp od arcze n a je m n e g o p ro leta r ia tu w p óźn ym śred n io w ieczu .
W szy stk ie p o w y ższe u w a g i sta n o w ią ży czen ia d otyczące d a lszy ch b ad ań n a d o m a w ia n y m i za g a d n ien ia m i. A u tor zresztą w zn aczn ym sto p n iu w id z i je, a p o n ie w a ż w y k a z u je w ie lk i k ry ty cy zm i w str z e m ię ź liw o ść w sto su n k u do s w y c h źródeł, w ię c n ie k ie d y sy g n a liz u je je d y n ie p rob lem n ie sta ra ją c s ię go, n a w e t h ip o tety cz
n ie , ro zw ią zy w a ć. N a to m ia st szczeg ó ło w o o m a w ia dw a k a p ita ln e zagad n ien ia:
za o p a trzen ie w su ro w ce zap lecza gosp od arczego p rod u k cji, fin a n so w a n ie i o rg a n i
za cję tra n sp o rtu oraz p rob lem lu d zi za tru d n io n y ch przy b u d o w a ch m iejsk ich . A u to r dobrze zd aje sob ie sp ra w ę, że k lu czo w y m p rzem y słem w m ia sta c h śr e d n io w ie c z n y c h b yło tk a c tw o . J eg o org a n iza cja jed n a k op ierała się n a in n y c h za sa dach. C echy su k ien n icze s ta n o w iły k orp oracje d zia ła ją ce w o p a rciu n ie ty lk o o w o ln y n a jem , a cz k o lw ie k w e F la n d r ii organ izacja rzem io sła te ż b y ła z n im ś c iś le zw iązan a. P race p u b liczn e p o d ejm o w a n e p rzez w ła d z e m u n ic y p a ln e d o ty c z y ły jed n a k b u d o w n ictw a . N ie b y ła to fla n d r y jsk a sp e c y fik a . T en sta n rzeczy m ia ł m ie jsc e n a ob szarach się g a ją c y c h od S k a n d y n a w ii do W łoch i H iszp a n ii.
I n w e sty c je d o ty czy ły fo r ty fik a c ji m ie jsk ic h , h a l ta rg o w y ch , ra tu szó w , m o stó w , n a w ie r z c h n i ulic, p ortów i u rząd zeń p o rto w y ch , częstok roć k o śc io łó w . P ro b lem p o sta w io n y przed ć w ie r ć w ie k ie m p rzez R. S. L o p e z a — czy w ie lk ie k a ted ry zja d ły m a łe m ia sta śred n io w ieczn e — w ś w ie t le lic z n y c h d a lszy ch b ad ań , w ty m ró w n ież o m a w ia n ej pracy, ry su je s ię n ieco in a czej. J a k d a lece różn e in w e s ty c je m ie jsk ie , n iezb ęd n e dla p ra w id ło w eg o fu n k c jo n o w a n ia g m in y śr e d n io w ieczn ej w za k resie sto su n k ó w gosp od arczych , p ra w n y ch , p o lity czn y ch czy id e o lo g ic z n y c h — sta n o w iły b o d ziec ro zw ija ją c y różne d zia ły ży c ia m iejsk ieg o , jak d a lece p r z y c z y n ia ły się do ro zw o ju in fra stru k tu ry , o r g a n izo w a ły ry n ek w e w n ę tr z n y , p r z y sp ie sz a ły o b ieg p ie n ią d za , śc ią g a ły do m iast rzesze u b o g ich ch ło p ó w szu k a ją cy ch n o w y c h dróg a w a n su życiow ego? Sąd zę, że a u to r zb yt sk ro m n ie od p ow iad a n a te p y ta n ia . W łaśn ie jeg o p raca u k a zu je sty m u lu ją cą ro lę b u d o w n ictw a w g osp od arce m ie jsk ie j, ch o c ia żb y p rzez u k a za n ie rejo n ó w za o p a tru ją cy ch m ia sto w su ro w ce. W y d ziela je a u tor d w a. P ie r w sz y , b lisk i, w ią z a ł się , w o b ec b rak u k a m ien n eg o b u d u lca , z ro z
w o je m ceg la r stw a . W ykaz c e g ie ln i i o p is ich fu n k cjo n o w a n ia sta n o w i b ardzo c ie k a w y i w a żn y p rzy czy n ek do g o sp od ark i m ie jsk ie j. K a p ita ln e są te ż u w a g i d o ty czące zn aczen ia d y sta n su d zielą ceg o p iece c e g la n e od p la cu b u d o w y . R óżn ica 15 k m w tra n sp o rcie c e g ły p o d n o siła jej cen ę o 50°/o! S tą d w y k o r z y sta n ie — przede w s z y stk im — b lisk ic h c e g ie ln i, u d an e p róby w y k o r z y sta n ia śro d o w isk a n a tu r a ln e g o w p ro m ien iu k ilk u — k ilk u n a stu k ilo m etró w . D o k ręg u b lisk ie g o za licza a u to r ta k że e k sp lo a ta c ję śred n iej ja k o ści la s ó w fla n d r y jsk ic h słu ż ą c y c h p rzed e w s z y s t
k im — rzecz d otych czas m ało e k sp o n o w a n a przy o m a w ia n iu h a n d lu d rzew em — do op a la n ia p ie c ó w ceg la n y ch .
R E C E N Z J E
141
R ejo n d a lszy — to ob szar im p o rtu z p rzezn a czen iem n a b u d o w le m ie jsk ie . O b e jm o w a ł on zn a czn ą część E uropy się g a ją c ą od F in la n d ii do H iszp a n ii, od S z w e
c j i p o W ęgry, od A n g lii do N a d ren ii. T u z a a n g a żo w a n e b y ły w ie lk ie k r ę g i k u p ie c k ie sp ro w a d za ją ce n a d b a łty c k ie d rew n o , w ę g ie r sk ą m ied ź, k a m ień m o zelsk i — i dob rze n a ty m za ra b ia ją ce. Z n o w u z a te m in w e s ty c je m ie jsk ie s ta n o w iły b o d ziec
Tozwoju
w ie lk ie g o k a p ita łuhandlowego. Bardzo
cie k a w e sąteż obserwacje ruchu
cen , stw ierd za ją ce szy b k ą h a u ss ę n a su ro w ce p r z e m y sło w e w X IV w . p rzy sp a d k u c e n n a zb oże i sta b iliz a c ję w w ie k u X V . T e z resztą ro zw a ża n ia w y m a g a ją k o n ty n u a c ji i p o g łęb ien ia . J a k k r y z y s X IV w ie k u w p ły n ą ł n a t e zm ian y? C zy i ja k w ią z a ło s ię to z k o rzy stn ą k o n iu n k tu rą d la B ru g ii, a jak d a le c e d o ty czy ło w s z y s tk ic h m ia st fla m a n d zk ich ? Z g e n e r a liz o w a n ie m w n io sk ó w n a le ż a ło b y poczekać p rzy n a jm n iej do p oró w n a n ia z a n a lo g iczn y m i d a n y m i p och od zącym i z A n tw e r p ii czy A m sterd am u , a w ię c m ia sta m i p r zeży w a ją cy m i r o z k w it w in n y c h czasach n iż B ru gia. W zrost cen , n ie k ie d y 4— 5— 9-k rotn y przy je d n o c z e sn y m w zr o śc ie p ła c o 50— 70°/o — a le i przy rosn ącej im ig ra cji do m ia sta — je s t c ie k a w y m p rzy czy n k ie m ch a ra k tery zu ją cy m ta k że k ry zy s ro ln y n a w s i w X IV w .
M igracje lu d n o ści sta n o w ią ty lk o jed n ą stron ę badań S o sso n a n ad lu d n ością za tru d n io n ą przy m ie jsk im b u d o w n ic tw ie . B ardzo in te r e su ją c o u k a zu je on d zia ła ln o ść s te d e m e e s te r s , gru p y te c h n o k r a tó w d ecyd u jącej o fo rm a ch d zia ła n ia z a w o d o w eg o , sk ła d a ją cej się z o k o ło 10 lu d zi, ściśle· zw ią za n ej z m a g istra tem , pod ob n ie ja k i gru p y p rzed sięb io rcó w o rg a n izu ją cy ch roboty. W ejście do ty c h k ręg ó w b y ło bardzo u tru d n ion e, sy n d y k a t p rzed sięb io rcó w p ra k ty czn ie b y ł z a m k n ięty sp o łecz
n ie . N ie m ożn a teg o p o w ied zieć o rob otn ik ach n a je m n y c h , a le i tu d zia ła ł p rotek cjo n izm w ła d z — ta k w z a k resie cen , p ła c jak i p od a tk ó w — u tru d n ia ją cy d ostan ie się do zaw od u ob cym p rzyb yszom , a fa w o r y z u ją c y m ie jsc o w y c h .
W iele cen n y ch sp ostrzeżeń c zy n i au to r o m a w ia ją c fo rm ę w y n a g ro d zeń (akord, d n ió w k a ), czas pracy, czas w o ln y , ilo ść p ra cu ją cy ch , b u d żet rob ót p u b liczn y ch . 0 w a r to śc i p racy d e c y d u je ta k ż e d u ża ilo ść z e sta w io n y c h d a n y ch d o ty czą cy ch lu d zi, cen, płac, b u d żetó w . S ie d e m d z ie sią t d w ie ta b e le , 19 w y k r e só w , 25 m ap, w re sz c ie 79 źró d ło w y ch a n e k s ó w w m ik ro fisza ch c zy n ią z k sią ż k i S o sso n a i p rze
w o d n ik p o a rch iw a ch B ru g ii, i w y d a w n ic tw o źró d ło w e, z k tó r e g o c z y te ln ik m oże sa m o d z ie ln ie k o rzy sta ć. N a u w a g ę z a słu g u je te ż o p ra co w a n ie k sią żk i. W zorow a 1 b ardzo szerok a in fo rm a cja b ib lio g ra ficzn a , źró d ło zn a w cza a n a liz a m a te r ia łó w a r c h iw a ln y c h , k r ó tk ie w n io sk i p o k a żd y m ro zd zia le, p rzejrzy ste p o d su m o w a n ie ca ło ś c i p rzy ła d n ej i sta ra n n ej sz a c ie g ra ficzn ej c zy n ią z k o le jn e g o w y d a w n ic tw a
„P ro C iv ita te ” zn a k o m itą w iz y tó w k ę h isto rio g ra fii b e lg ijsk ie j p o św ię c o n e j d zie
jo m g o sp o d a rczo -sp o łeczn y m śred n io w iecza .
H e n r y k S a m s o n o w ic z
S ta n is ła w R o s p o n d , M ó w ią n a z w y , W y d a w n ic tw a S z k o ln e i P e d agogiczn e, W arszaw a 1976, s. 275, ilu str . i m a p y w te k ś c ie .
N o w a k sią żk a S . R o s p o n d a je s t p o p u la rn y m w y k ła d e m n a u k i o n a z e w n ic tw ie . P o za w ia d o m o ścia m i o g ó ln y m i o m a w ia n a z w y o so b o w e i g e o g ra ficzn e oraz n a z w y lu d ó w i k ra jó w . Z a w iera in fo r m a c je in te r e su ją c e szero k i o g ó ł czy teln ik ó w ; w szczeg ó ln o ści, ja k w y n ik a z k a r ty ty tu ło w e j, p rzezn aczon a je s t d la n a u c z y c ie li.
P o n ie w a ż zaś o n o m a sty k a i to p o n o m a sty k a in te r e su ją ta k ż e h isto r y k a d ostarczając m u n iera z cen n y ch w sk a z ó w e k , m ożn a je tr a k to w a ć ja k o p o m o cn icze n a u k i h isto rii.
W k o n se k w e n c ji b a d a cz n a z e w n ic tw a m u si ze sw e j stro n y k o rzy sta ć z fa c h o w e j pom ocy h isto ry k ó w . C zy ty m w y m o g o m od p ow iad a o m a w ia n a p u b lik acja?
