Pojêcie „jakoœæ” kojarzy siê g³ównie z wyrobem lub us³ug¹. Dobrej lub z³ej jakoœci mo¿e byæ telewizor, sa-mochód, ale te¿ obs³uga klienta w restauracji, hotelu, szpitalu, jak równie¿ obywatela w urzêdzie. Panuje zgoda co do tego, ¿e jakoœæ powinna byæ dobra, nie za-wsze jednak do koñca wiadomo, co kryje siê pod tym pojêciem, jak mierzyæ jakoœæ, a w koñcu jak j¹ osi¹-gn¹æ.
Jakoœæ niezmiennie zale¿y od tego, czy ludzie pra-cuj¹cy przy wytwarzaniu wyrobów chc¹ i potrafi¹ o ni¹ dbaæ. Czasami chc¹, ale nie potrafi¹, bo nie stworzono im ku temu warunków, innym razem potrafi¹, ale nie chc¹, gdy¿ ocenia siê ich za iloœæ, a nie za jakoœæ wy-konywanej pracy.
Uwa¿a siê, ¿e po raz pierwszy pojêcie „jakoœæ” (³ac. qualitas) zosta³o zdefiniowane przez Platona jako „pe-wien stopieñ doskona³oœci”. Przez kolejne wieki jakoœæ uznawano za pojêcie filozoficzne i rozumiano intuicyj-nie. W licznych sporach ustalono jedynie, ¿e ma ono cechy obiektywne – mierzalne, jak masa i kszta³t oraz subiektywne, oceniane przez ka¿dego inaczej, jak bar-wa lub zapach.
Przez d³ugi czas nie stworzono jednej spójnej defini-cji jakoœci, któr¹ rozumiano jako:
– stopieñ doskona³oœci wyrobu lub us³ugi, – zgodnoœæ ze specyfikacj¹, czyli zero braków, – zespó³ cech i charakterystyk wyrobu lub us³ugi,
które nosz¹ w sobie zdolnoœæ zaspokojenia okre-œlonej potrzeby,
– w³aœciwoœæ jednostki odnosz¹c¹ siê do jej zdolno-œci zaspokojenia wymagañ jakozdolno-œciowych,
– brak wad w wyrobie – gdy wad¹ wyrobu jest ka¿-da negatywna jego cecha (negatywna z punktu wi-dzenia klienta), której klient ma prawo nie oczeki-waæ (wed³ug prof. L. Wasilewskiego),
– zespó³ w³aœciwoœci i charakterystyk wyrobu okre-œlaj¹cy rzeczywisty stopieñ spe³nienia aktualnych wymagañ u¿ytkownika.
Rewolucyjne zmiany w pojmowaniu jakoœci zasz³y w drugiej po³owie XX wieku, gdy po zakoñczeniu dru-giej wojny œwiatowej nast¹pi³o gwa³towne przyspiesze-nie rozwoju produkcji przemys³owej i rozwinê³a siê œwiatowa wymiana handlowa. Na poszczególnych ryn-kach zaczê³y konkurowaæ towary z ró¿nych stron œwia-ta wytwarzane przez wielu producentów, a o sukcesie wyrobów, a tym samym wytwórców, zaczê³y
decydo-waæ swobodne decyzje odbiorców. Wspó³czesne pojê-cie jakoœci jest wiêc „dzieckiem” rewolucji naukowo--technicznej i powszechnej globalizacji.
Obecna definicja jakoœci ustalona przez ISO (the In-ternational Organization for Standardization), a zawar-ta w normie miêdzynarodowej ISO 9000, k³adzie nacisk na spo³eczne aspekty jakoœci, a konkretnie odnosi siê do jakoœci wyrobu i jego wartoœci u¿ytkowej: jakoœæ to stopieñ, w jakim zestaw naturalnych w³aœciwoœci (fi-zycznych, czasowych, ergonomicznych, funkcjonal-nych i infunkcjonal-nych) wyrobu spe³nia potrzeby lub oczekiwa-nia, które zosta³y ustalone, przyjête zwyczajowo lub s¹ obowi¹zkowe.
Wyrobem mo¿e byæ wyrób materialny, niematerialny, oprogramowanie, wyrób tworzony w procesach ci¹g³ych lub us³uga. Zestaw naturalnych w³aœciwoœci to pewne cechy wyró¿niaj¹ce. Przyk³adowymi w³aœciwoœciami us³ug œwiadczonych przez policyjne laboratoria krymi-nalistyczne s¹: czas realizacji opinii, w³aœciwy dobór metod badawczych daj¹cych stosown¹ niepewnoœæ wy-niku oraz sformu³owanie wniosków koñcowych w spo-sób u³atwiaj¹cy w³aœciwe wykorzystanie wyników prze-prowadzonych badañ w postêpowaniu procesowym.
Istotne, aby odró¿niæ potrzeby od oczekiwañ. Po-trzeby s¹ to wymagania, które odbiorca wyrobu ma, zdaje sobie z nich sprawê i przekazuje je dostawcy us³ugi. Oczekiwania s¹ natomiast wymaganiami, któ-rych odbiorca wyrobu nie przekazuje dostawcy, ponie-wa¿ s¹ dla niego oczywiste lub nie zdaje sobie sprawy z ich istnienia. Rol¹ dostawcy jest rozpoznanie tych oczekiwañ. Ró¿nica miêdzy poprawnoœci¹ wykonania us³ugi a wysok¹ ocen¹ jej jakoœci tkwi zwykle w³aœnie w zaspokojeniu oczekiwañ, a nie tylko potrzeb.
Zalet¹ ogólnej definicji jakoœci jest mo¿liwoœæ dosto-sowania jej do ka¿dej sfery dzia³alnoœci spo³ecznej i do ka¿dej organizacji, zaœ wad¹ brak okreœlenia, co sk³ada siê na jakoœæ. Ka¿da organizacja musi wiêc sa-ma zdefiniowaæ pojêcie jakoœci dla obszaru swej dzia-³alnoœci. Tak¹ indywidualn¹ definicjê nazywa siê Polity-k¹ Jakoœci.
Wbrew pozorom problem prawid³owego zdefiniowa-nia pojêcia „jakoœæ” nie jest problemem akademickim. Organizacja, która chce w sposób zgodny z oczekiwa-niami odbiorców swoich wyrobów panowaæ nad jako-œci¹ w³asnej oferty, musi przede wszystkim dobrze okreœliæ tê jakoœæ na swój w³asny u¿ytek. Najczêstszym
Marek Pękała, Elżbieta Marciniak
Pojęcie jakości we współczesnej
technice kryminalistycznej
b³êdem jest definiowanie jakoœci w sposób wygodny dla organizacji, a nie odpowiadaj¹cy oczekiwaniom od-biorców.
Nale¿y zastanowiæ siê, co zatem oznacza pojêcie „jakoœæ” we wspó³czesnej technice kryminalistycznej, a w szczególnoœci w dzia³alnoœci badawczej i eksperc-kiej laboratorium kryminalistycznego. Na wstêpie po-winno siê ustaliæ potrzeby, czyli wymagania, które s¹ zdefiniowane i z których wszyscy uczestnicy procesu zdaj¹ sobie sprawê.
Przepisy prawa maj¹ na celu takie ukszta³towanie postêpowania karnego, aby:
– podstaw¹ wszelkich rozstrzygniêæ by³y prawdziwe ustalenia faktyczne,
– sprawca przestêpstwa zosta³ wykryty i poci¹gniêty do odpowiedzialnoœci karnej,
– osoba niewinna nie ponios³a tej odpowiedzialno-œci,
– uwzglêdnione zosta³y prawnie chronione interesy pokrzywdzonego, a rozstrzygniêcie sprawy nast¹-pi³o w rozs¹dnym terminie1.
Ferowanie prawid³owych wyroków wymaga szybkie-go, dok³adnego i kompletnego ustalenia stanu faktycz-nego. Problemom dzisiejszego œwiata przedstawiciele organów wymiaru sprawiedliwoœci nie s¹ ju¿ w stanie sprostaæ samodzielnie, dlatego coraz czêœciej musz¹ korzystaæ z pomocy ekspertów maj¹cych odpowiedni¹ wiedzê merytoryczn¹ oraz stosown¹ wiedzê s¹dow¹.
Bieg³y s¹dowy (w znaczeniu proceduralnym) jest osob¹ powo³an¹ przez organ orzekaj¹cy do pe³nienia tej funkcji, w znaczeniu potocznym ma wiedzê fachow¹ (specjalistyczn¹) w okreœlonej dziedzinie i jest uznawa-ny za eksperta w zakresie swojej dzia³alnoœci. Zada-niem bieg³ego jest przedstawienie fachowej opinii doty-cz¹cej okolicznoœci maj¹cych znaczenie dla sprawy.
Przyjmuje siê, ¿e wiadomoœci specjalne s¹ wiadomo-œciami wykraczaj¹cymi poza zakres tych, jakie ma ogó³ osób inteligentnych i wykszta³conych2. Fakt posiadania wiadomoœci specjalnych powinien byæ poparty doku-mentami lub innymi dowodami, jednak ocena, czy zo-sta³o to dostatecznie udokumentowane, nale¿y do orga-nu powo³uj¹cego bieg³ego i ma charakter uznaniowy. Rozstrzygniêcie o dopuszczeniu dowodu z opinii bieg³e-go jest decyzj¹ suwerennebieg³e-go organu procesowebieg³e-go.
Bieg³y musi spe³niaæ kryteria etyczne okreœlone w § 12 pkt 1 Rozporz¹dzenia Ministra Sprawiedliwoœci w sprawie bieg³ych s¹dowych. Przepis ten wymaga, aby bieg³y w czasie pe³nienia powierzonej mu funkcji „dawa³ rêkojmiê nale¿ytego wykonywania obowi¹z-ków”. Pojêcie to nie jest wprost zdefiniowane w aktach normatywnych w prawie polskim, istnieje natomiast je-go wyk³adnia w literaturze prawniczej. Zosta³o ono rów-nie¿ ukszta³towane przez orzecznictwo s¹dowe jako ca³oœæ cech, zdarzeñ i okolicznoœci dotycz¹cych
bie-g³ego s¹dowego sk³adaj¹cych siê na jego wizerunek jako osoby zaufania publicznego. Tak¹ osobê powinny cechowaæ szlachetnoœæ, prawoœæ, sumiennoœæ i bez-stronnoœæ3.
Nale¿y podkreœliæ, ¿e przepisy proceduralne po-szczególnych ga³êzi prawa polskiego nie zawieraj¹ za-pisu maj¹cego wp³yw na niepowo³ywanie bieg³ego w toku postêpowania. Uregulowania te odnosz¹ siê na-tomiast do w¹tpliwoœci dotycz¹cych rzetelnoœci sporz¹-dzonej przez niego opinii i jej przydatnoœci. W oparciu o te przepisy bieg³y jest zobowi¹zany wykonaæ opiniê maj¹c¹ cechy spójnoœci i rzetelnoœci4.
Potrzeby, jako zdefiniowane wymagania wobec bie-g³ego i sporz¹dzonej przez niego opinii, mo¿na w skró-cie przedstawiæ nastêpuj¹co:
1. Od osoby powo³ywanej na bieg³ego s¹dowego oczekuje siê:
– odpowiednio potwierdzonej wiedzy i doœwiadcze-nia w okreœlonej dziedzinie,
– okreœlonej wiedzy z zakresu prawa procesowego pozwalaj¹cej na w³aœciwe wykonywanie funkcji bieg³ego oraz formu³owanie wniosków koñcowych opinii w sposób zapewniaj¹cy jej przydatnoœæ w procesie,
– spe³niania kryteriów etycznych osoby zaufania pu-blicznego.
2. Opinia s¹dowa powinna:
– byæ oparta na prawdziwych ustaleniach faktycz-nych,
– mieæ cechy spójnoœci i rzetelnoœci, – byæ dostarczona w rozs¹dnym czasie.
Nale¿y zdawaæ sobie sprawê z istnienia wy³¹czeñ formalnoprawnych zawartych w art. 196 k.p.k. dotycz¹-cych powo³ywania bieg³ych. Autorzy postanowili je jed-nak omin¹æ, poniewa¿ ich wyk³adnia jest bardzo czytel-na i nie ma zwi¹zku z poruszanymi w niniejszej publi-kacji zagadnieniami.
Bieg³ym mo¿e byæ zarówno osoba fizyczna wpisana na listê bieg³ych s¹dowych, jak i osoba spoza tej listy, o której wiadomo, ¿e ma niezbêdn¹ wiedzê fachow¹ w danej dziedzinie. W celu wydania opinii mo¿na zwró-ciæ siê tak¿e do instytucji naukowej lub specjalistycznej. W tym wypadku bieg³ym s¹dowym jest instytucja, w któ-rej imieniu opiniê wydaje zatrudniony w niej ekspert.
W 1981 roku SN5podkreœla³, ¿e o opiniê do instytu-cji naukowej lub specjalistycznej powinno zwracaæ siê tylko wtedy, gdy podlegaj¹cy ocenie s¹du problem – ze wzglêdu na swoj¹ z³o¿onoœæ – bêd¹ musieli wyjaœniæ specjaliœci o szczególnie wysokim stopniu przygotowa-nia praktycznego oraz teoretycznego i gdy konieczne bêdzie wykorzystanie najnowszych wyników badañ na-ukowych lub dokonanie skomplikowanych badañ labo-ratoryjnych. Jednak ju¿ w tym czasie pojawia³y siê opi-nie, ¿e podstaw¹ pracy wspó³czesnego bieg³ego s¹
w coraz szerszym zakresie dokonywane w laborato-riach ustalenia, czynione dziêki wykorzystaniu nieraz bardzo wymyœlnej i kosztownej aparatury oraz specjal-nych metod badawczych. W takich warunkach instytu-cja „prywatnego” bieg³ego niezwi¹zanego z placówk¹ naukowo-badawcz¹ oraz jej baz¹ naukowo-techniczn¹ stopniowo maleje6.
W obecnym stanie rozwoju nauki i techniki w zdecy-dowanej wiêkszoœci przypadków wydanie opinii wyma-ga przeprowadzenia odpowiednich badañ. Bieg³y musi mieæ opanowane stosowne metody badawcze i dyspo-nowaæ w³aœciw¹ infrastruktur¹ badawcz¹ w postaci specjalistycznego sprzêtu, materia³ów pomocniczych, oprogramowania komputerowego, dostêpu do w³aœci-wych baz danych itd. Mo¿liwoœæ korzystania przez or-gany œcigania i wymiaru sprawiedliwoœci wy³¹cznie z wiedzy i doœwiadczenia ekspertów dotyczy w zasa-dzie bardzo nielicznych przypadków i sprowadza siê do tzw. opinii abstrakcyjnych.
Jest oczywiste, ¿e aby wydaæ opiniê w wielu dziedzi-nach kryminalistyki, nale¿y koniecznie mieæ rozbudo-wane zaplecze aparaturowe i opanowaæ specjalne me-tody badawcze. Dotyczy to na przyk³ad badañ DNA, które mo¿na przeprowadziæ jedynie w odpowiednim la-boratorium zapewniaj¹cym wysoki poziom ochrony przed kontaminacj¹ (przypadkowym zanieczyszcze-niem materia³u poddawanego badaniom), wyposa¿o-nym ponadto w specjalistyczn¹ aparaturê badawcz¹. Kolejnym warunkiem jest opanowanie przez laborato-rium metody badañ zdegradowanego materia³u biolo-gicznego, czyli znajduj¹cego siê w stanie, w jakim mo¿-na zabezpieczyæ go mo¿-na miejscu przestêpstwa. Dodat-kowo, aby uzyskany wynik wyczerpywa³ wszelkie mo¿-liwoœci dowodowe, laboratorium powinno mieæ dostêp do bazy DNA. Podobnie jest w przypadku badañ che-micznych czy toksykologicznych.
W klasycznych dziedzinach kryminalistyki, takich jak badania daktyloskopijne, mechanoskopijne czy trase-ologiczne, wspó³czesna nauka i technika równie¿ wpro-wadza nowoczesne narzêdzia zwiêkszaj¹ce mo¿liwo-œci badawcze, ale wymagaj¹ce dostêpu do odpowied-niego zaplecza laboratoryjnego i opanowania stosow-nych metod badawczych. Dziêki rozwojowi nauki i tech-niki, przede wszystkim informatyki, powstaj¹ nowe mo¿liwoœci dowodowe, które mo¿na wykorzystaæ w po-stêpowaniu s¹dowym i które dotycz¹ gromadzenia, przechowywania oraz przetwarzania informacji w ró¿-nej postaci, danych alfanumerycznych, obrazów czy dŸwiêków. Tu równie¿ podstaw¹ zbadania materia³u dowodowego i wydania opinii jest posiadanie wysoko specjalistycznego sprzêtu technicznego.
W obecnej chwili sporz¹dzenie, nawet przez najlep-szego specjalistê, rzetelnej i opartej na prawdziwych ustaleniach faktycznych opinii, wymaga opanowania
w³aœciwych metod badawczych i posiadania odpowied-niego zaplecza badawczego.
Organy postêpowania, które dokonuj¹ swobodnej oceny dowodów, tak¿e opinii bieg³ego, powinny pos³u-giwaæ siê choæby ogólnymi kryteriami oceny zastoso-wanych przy jej wydaniu metod badawczych. S¹d Naj-wy¿szy Stanów Zjednoczonych w swoim orzecznictwie podkreœla, ¿e dowody, które s¹ podstaw¹ wydania wy-roku, powinny byæ relewantne, ale te¿ wiarygodne, przy czym w przypadku dowodu naukowego dowodo-wa wiarygodnoœæ musi opieraæ siê na naukowej prawi-d³owoœci. To zak³ada ocenê, czy metodologia, na której opiera siê opinia, jest prawid³owa z naukowego punktu widzenia i czy zosta³a w³aœciwie zastosowana7.
W polskim orzecznictwie brakuje generalnych kryte-riów dowodu naukowego i jego oceny. Pewne fragmen-taryczne kryteria sprowadzaj¹ siê do wskazania, ¿e ekspertyza powinna opieraæ siê na jednolitej i po-wszechnie przyjêtej metodzie badawczej8 oraz ¿e do jej wydania nale¿y wykorzystywaæ wyniki najnow-szych badañ naukowych, jeœli tylko te wyniki s¹ dosta-tecznie pewne9. Organy zlecaj¹ce wydanie opinii ocze-kuj¹, ¿e zostanie ona oparta na najnowszych osi¹gniê-ciach nauki i techniki, na podstawie powszechnie uzna-nych metod badawczych o zbadanej i w³aœciwej warto-œci diagnostycznej.
Z powy¿szych wzglêdów Centralne Laboratorium Kryminalistyczne Komendy G³ównej Policji w swojej Polityce Jakoœci k³adzie nacisk na d¹¿enie do wykony-wania badañ na optymalnym poziomie jakoœciowym i zapewnia, ¿e uzyskiwane wyniki s¹ miarodajne, obiek-tywne i spe³niaj¹ aktualne œwiatowe standardy (ryc. 1).
Pojêcie jakoœci rozumiane jest przez kierownictwo i pracowników Laboratorium jako d¹¿enie do dostar-czania zleceniodawcom wyników miarodajnych10. Oznacza to, ¿e CLK KGP dok³ada wszelkich starañ, aby wynik ka¿dego badania by³:
– wiarygodny, a wiêc wartoœæ rzeczywista badanej cechy znajdowa³a siê – z okreœlonym prawdodobieñstwem – wewn¹trz przedzia³u: wynik po-miaru/badania ± niepewnoœæ,
– u¿yteczny: pozwala³ zleceniodawcy rozwi¹zaæ problem,
– rzetelny: laboratorium w trakcie realizacji pracy po-stêpowa³o zgodnie z dobr¹ praktyk¹ profesjonal-n¹.
Wynik wiarygodny
Wynik wiarygodny oznacza spe³nienie warunku w³a-œciwej wartoœci diagnostycznej. Zgodnie z miêdzynaro-dowymi standardami jakoœci prowadz¹c typowe, apara-turowe badania laboratoryjne, nale¿y nie tylko podaæ sam wynik badania, lecz tak¿e okreœliæ dok³adnoœæ do-konanych pomiarów i umieæ oszacowaæ niepewnoœæ zastosowanej metody pomiarowej.
W klasycznych badaniach kryminalistycznych, maj¹cych charakter eksperckich badañ o charakterze subiektywnym, stosowanie metod statystycz-nych do oszacowania niepew-noœci metody badawczej nie zawsze daje w³aœciwe i czytel-ne rezultaty. Nale¿y uœwiado-miæ sobie, ¿e nie ma ani racjo-nalnych, ani naukowych pod-staw, aby sugerowaæ absolut-n¹ pewnoœæ wyników badañ identyfikacyjnych. Wnioski koñcowe w poszczególnych przypadkach zale¿¹ od funda-mentalnej tezy albo hipotezy zak³adaj¹cej np., ¿e dwa od-wzorowania linii papilarnych, spodów obuwia czy dwa poci-ski itp., pochodz¹ce z dwóch ró¿nych Ÿróde³, nie bêd¹ wy-starczaj¹co podobne, aby do-œwiadczony ekspert móg³ wy-ci¹gn¹æ wnioski o ich wspól-nym pochodzeniu. Na gruncie filozofii i logiki jest jednak ja-sne, ¿e ¿adnej hipotezy nie da siê udowodniæ bezwzglêdnie. W tym wypadku dowód mo¿na by otrzymaæ tylko wtedy, gdy-by jednoczeœnie wszyscy kompetentni eksperci porów-nali ka¿d¹ mo¿liw¹ kombina-cjê cech bezb³êdnie – co jest raczej niemo¿liwe – a dowód by³by wa¿ny jedynie przez chwilê.
Niepewnoœæ wyniku pomia-ru odzwierciedla brak dok³ad-nej znajomoœci wartoœci wiel-koœci mierzonej. Jej dok³adna znajomoœæ wymaga posiada-nia nieskoñczonej iloœci infor-macji.
Zjawiska wp³ywaj¹ce na niepewnoœæ, a tym samym na fakt, ¿e wyniku pomiaru nie mo¿na wyraziæ za po-moc¹ jedynej wartoœci, s¹ nazywane Ÿród³ami niepew-noœci. W praktyce istnieje wiele mo¿liwych Ÿróde³ nie-pewnoœci pomiaru. Do typowych nale¿¹ m.in.:
– niepe³na definicja wielkoœci mierzonej,
– niedoskona³a realizacja definicji wielkoœci mierzo-nej,
– niepe³na znajomoœæ wp³ywu otoczenia lub niedo-skona³y pomiar warunków otoczenia,
– b³êdy w odczycie wskazañ przyrz¹dów, – klasa dok³adnoœci przyrz¹dów pomiarowych, – niedok³adne wartoœci danych otrzymywanych ze
Ÿróde³ zewnêtrznych: wartoœci przypisane wzor-com i materia³om odniesienia, sta³e przyjmowane do obliczeñ,
– niedoskona³oœæ metody pomiarowej. Ryc. 1. Polityka Jakoœci Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego Komendy G³ównej Policji Fig. 1. Quality Policy of the Central Forensic Laboratory of the Police
Obecnie za wiarygodnego uwa¿a siê badacza, który ma nie tylko stosowne kompetencje (wiedzê i do-œwiadczenie), odpowiedni¹ aparaturê pomiarow¹, umie siê ni¹ pos³ugiwaæ, lecz tak¿e zdaje sobie sprawê z istnienia zagro¿eñ dla jakoœci wykonywanych badañ. Maj¹c œwiadomoœæ Ÿróde³ niepewnoœci, mo¿na od-powiednio zaplanowaæ i nadzorowaæ przebieg badañ, tak aby móc kontrolowaæ i eliminowaæ najpowa¿niejsze z nich oraz w³aœciwie zinterpretowaæ
uzyskane wyniki przy formu³owaniu wniosków, czyli zasadniczej czêœci opi-nii.
Wynik u¿yteczny
Wynik u¿yteczny oznacza w³aœciw¹ dla celu procesowego opinii dobran¹ metodê badawcz¹, ze stosownie zinter-pretowanymi wynikami, tak aby oparta na nich konkluzja, czyli wnioski koñcowe z przeprowadzonych badañ, by³y u¿y-teczne w procesie i sformu³owane w sposób zrozumia³y nie tylko dla spe-cjalistów w danej dziedzinie nauki i tech-niki, lecz tak¿e – a raczej przede wszyst-kim – dla organów procesowych.
Przez pojêcie to rozumie siê równie¿ d¹¿enie do dostarczania wyników w roz-s¹dnym czasie, takim aby otrzymanie opinii nie wp³ywa³o na nieuzasadnione przed³u¿anie postêpowania. Z drugiej jednak strony trzeba zdawaæ sobie spra-wê z wymogów czasowych, koniecznych dla zastosowania w danym przypadku metod badawczych.
Wynik rzetelny
Wynik rzetelny oznacza, ¿e laborato-rium dok³ada³o w trakcie badañ wszel-kich starañ, aby nie dopuœciæ do utraty lub niepo¿¹danej zmiany cech powierzo-nego przedmiotu badañ, a wszystkie czynnoœci badawcze by³y wykonane zgodnie z aktualnymi standardami pracy laboratoryjnej.
Nie mo¿na nie doceniaæ skutków utraty przedmiotu badañ przez bieg³ego dla tocz¹cego siê postêpowania. Czêsto nie kontroluje siê problemu niepo¿¹da-nych zmian cech przedmiotu badañ, ro-zumianego jako przypadkowe uszko-dzenie, zatarcie cech identyfikacyjnych
czy zanieczyszczenie (kontaminacja). Tego typu zda-rzenia mog¹ prowadziæ do uzyskania niew³aœciwych wyników badañ i wydania b³êdnej opinii.
Zdaj¹c sobie sprawê z powy¿szego, CLK KGP wdro¿y³o system zarz¹dzania spe³niaj¹cy kryteria
miêdzynarodowych norm zarz¹dzania jakoœci¹ ISO 9000 – „Systemy zarz¹dzania jakoœci¹” i ISO 17025 – „Ogólne wymagania dotycz¹ce kompe-tencji laboratoriów badawczych i wzorcuj¹cych”. W lipcu 2003 r. system ten zosta³ poddany ocenie przez Polskie Centrum Badañ i Certyfikacji (PCBC). W efekcie Laboratorium otrzyma³o Certyfikat Systemu Zarz¹dzania Jakoœci¹ (ryc. 2).
W grudniu 2004 r. system ocenili z kolei auditorzy z Polskiego Centrum Akredytacyjnego (PCA). Dnia 16 maja 2005 r. CLK KGP uzyska³o Certyfikat Akredyta-cyjny Laboratorium Badawczego na wszystkie zg³oszo-ne metody badawcze (ryc. 3).
Ryc. 2. Certyfikat Systemu Zarz¹dzania Jakoœci¹ Fig. 2. Quality Management System Certificate
Funkcjonowanie systemu co roku jest oceniane przez ww. instytucje zewnêtrzne, co oznacza, ¿e Labo-ratorium dobrowolnie poddaje siê auditowi trzeciej stro-ny w celu dostarczenia obiektywstro-nych dowodów na rze-telnoœæ swojej pracy.
D¹¿¹c do spe³nienia wymagañ dotycz¹cych kompe-tencji bieg³ego i postêpuj¹c zgodnie z dobr¹ praktyk¹ laboratoryjn¹, CLK KGP k³adzie ogromny nacisk na w³aœciwe przygotowanie merytoryczne ekspertów zatrudnionych w policyjnych laboratoriach kryminali-stycznych, nad którymi sprawuje nadzór merytoryczny.
Zgodnie z Zarz¹dzeniem nr 294 Komendanta G³ów-nego Policji z dnia 28 marca 2007 r. „w sprawie upraw-nieñ do samodzielnego wydawania opinii w policyjnych laboratoriach kryminalistycznych” (Dz.Urz. KGP z 2007
r. nr 6, poz. 54) proces kszta³cenia merytorycznego odbywa siê pod okiem eksperta prowadz¹cego i polega na zdobywaniu wiedzy teore-tycznej oraz prakteore-tycznej poprzez ob-serwacjê, udzia³ w badaniach, a tak¿e wykonywanie pod nadzorem projek-tów ekspertyz kryminalistycznych. Specyfika ka¿dej z dziedzin sprawia, ¿e nie ma jednolitego modelu szkole-nia, okreœlona jest jedynie wymagal-na liczba ekspertyz, przy których wy-konywaniu kandydat ma uczestni-czyæ.
Ekspert prowadz¹cy kontroluje proces badawczy i odpowiada za jego prawid³owoœæ. Formu³uje ponadto wnioski koñcowe, autoryzuje i bierze odpowiedzialnoœæ za wynik eksperty-zy. Osoba, która spe³ni wszystkie wy-mogi formalne i zostanie przez niego pozytywnie oceniona, mo¿e przyst¹-piæ do egzaminu.
D¹¿¹c do spe³nienia wymagañ normy PN-EN ISO/IEC 17024 – „Oce-na zgodnoœci – Ogólne wymagania dotycz¹ce jednostek certyfikuj¹cych osoby” CLK KGP wprowadzi³o proce-durê „Egzamin koñcowy do uzyskania uprawnieñ” okreœlaj¹c¹ zasady doty-cz¹ce prowadzenia egzaminu koñco-wego potwierdzaj¹cego kompetencje kandydata, który zakoñczy³ proces kszta³cenia i zosta³ skierowany na eg-zamin na eksperta policyjnych
labora-toriów kryminalistycznych.
W trakcie egzaminu koñcowego sprawdzana jest wiedza i umiejêtno-œci kandydata w celu potwierdzenia jego kompetencji w wybranej dziedzinie i specjalnoœci. Egzamin prowadzony jest dwuetapowo. Etap pierwszy sk³ada siê z trzech czêœci. Pierwsza sprawdza wiedzê ogóln¹ z zakresu techniki kryminalistycznej, druga wie-dzê z danej dyscypliny kryminalistycznej, zaœ trzecia wiedzê z zakresu obowi¹zuj¹cych w danej specjalnoœci metodyk i procedur badawczych.
Pomyœlne zakoñczenie pierwszego etapu przez kandydata daje gwarancjê przyst¹pienia do drugiego, na który sk³ada siê egzamin ustny podzielony równie¿ na trzy czêœci. W pierwszej kandydat prezentuje pracê zaliczeniow¹ – ocenia siê jego umiejêtnoœæ wykonania analizy i sposób rozwi¹zania problemu bêd¹cego te-matem pracy oraz umiejêtnoœæ wyprowadzania i formu-³owania wniosków koñcowych. W czêœci drugiej eks-Ryc. 3. Certyfikat Akredytacji Laboratorium Badawczego
pert CLK KGP prezentuje oceny dziesiêciu projektów sprawozdañ z badañ wykonanych przez kandydata. Tym razem ocenia siê sposób planowania przebiegu badañ, poprawnoœæ wyprowadzania wniosków cz¹st-kowych, umiejêtnoœæ formu³owania wniosków koñco-wych i sporz¹dzania sprawozdania z badañ. W trzeciej czêœci egzaminu ocenie poddaje siê umiejêtnoœæ obro-ny przez kandydata opinii oraz prezentacjê przebiegu badañ w warunkach wyst¹pienia przed s¹dem.
Po zaliczeniu egzaminu kwalifikacyjnego kandydat otrzymuje œwiadectwo uprawniaj¹ce do wykonywania ekspertyz kryminalistycznych w Policji w danym zakre-sie. Uprawnienia wydawane s¹ przez dyrektora CLK KGP, a ich weryfikacja odbywa siê co piêæ lat.
Opisany proces jest dostosowany do wymagañ nor-my PN-EN ISO/IEC 17024 – „Ocena zgodnoœci – Ogól-ne wymagania dotycz¹ce jednostek certyfikuj¹cych osoby” oraz wytycznych ILAC i prowadzi do optymali-zacji poziomu kompetencji policyjnych ekspertów kry-minalistyki.
CLK KGP wymaga od ekspertów, aby systematycz-nie podnosili poziom swoich kompetencji, bior¹c udzia³ w szkoleniach doskonal¹cych i miêdzynarodowej wy-mianie doœwiadczeñ. Dziêki aktywnej wspó³pracy miê-dzynarodowej, uczestnictwu w szkoleniach, sta¿ach specjalistycznych i seminariach naukowych organizo-wanych zarówno przez Europejsk¹ Sieæ Instytutów Kryminalistycznych (European Network of Forensic Science Institutes, ENFSI), jak i przez poszczególne kraje Unii Europejskiej (m.in. Bundeskriminalamt z Nie-miec, Forensic Science Service z Anglii, Institut Natio-nal de Police Scientifique z Francji, Netherlands Foren-sic Institute z Holandii) CLK KGP doskonali stosowane w Laboratorium metody badawcze, oparte na najnow-szych osi¹gniêciach nauki i techniki (badania pozosta-³oœci powystrza³owych – GSR, badania DNA, Baza Da-nych DNA, Automatyczny System Identyfikacji Daktylo-skopijnej – AFIS, Automatyczny System Identyfikacji Broni – ASIB – ARSENA£).
Maj¹c na uwadze przede wszystkim dobro postê-powania karnego, Laboratorium k³adzie nacisk na to, aby maj¹cy odpowiednie kompetencje personel za-bezpiecza³ przedmioty badañ i/lub pobiera³ próbki. Czynnoœci te wykonuj¹ najczêœciej technicy kryminali-styki, którzy przeszli specjalistyczne przeszkolenie w tym zakresie. Z tego wzglêdu CLK KGP wspomaga proces ich szkolenia – ma bowiem odpowiedni¹ kadrê i jest technicznie przygotowane do udzielenia (na ¿y-czenie) zleceniodawcy wsparcia przy ujawnianiu, za-bezpieczaniu i kompletowaniu materia³u do badañ. W wydzia³ach merytorycznych, je¿eli ma to uzasadnienie, stosowane s¹ wytyczne dotycz¹ce za-sad zabezpieczania obiektów badañ i instrukcji pobo-ru próbek.
Obiekty do badañ s¹ dostarczane do Laboratorium wraz z pisemnym zleceniem najczêœciej w formie pro-cesowego „Postanowienia o dopuszczeniu dowodu z opinii bieg³ego”, przewa¿nie przez pocztê specjaln¹ Policji lub kuriera zleceniodawcy. Ogólny nadzór nad przyjmowaniem próbek do poszczególnych pra-cowni, nad ich prawid³owym przechowywaniem oraz postêpowaniem z nimi w trakcie prowadzenia badañ sprawuje ekspert wyznaczony przez naczelnika danego wydzia³u do przeprowadzenia badañ i wydania opinii.
Obiekty do badañ zabezpieczone niew³aœciwie lub których identyfikacja jest niemo¿liwa, s¹ niezw³ocznie zwracane nadawcy. Zabezpieczone prawid³owo kiero-wane s¹ natomiast do w³aœciwego wydzia³u, gdzie przekazuje siê je wykonawcy badañ obowi¹zanemu sprawdziæ kompletnoœæ dostarczonego materia³u i spo-rz¹dziæ wykaz przyjêtych próbek.
W celu identyfikacji próbek CLK KGP stosuje sys-tem oznaczania przyjêtych obiektów badañ polegaj¹cy na nadawaniu ka¿demu z nich indywidualnego numeru identyfikacyjnego umieszczanego nastêpnie w wykazie przyjêtych przedmiotów badañ. Wykazy przechowywa-ne s¹ wraz z dokumentacj¹ zleconych badañ w wy-dziale CLK KGP, w którym prowadzone by³y badania. W zale¿noœci od charakteru i wielkoœci obiektu badañ ekspert sam decyduje o dalszym sposobie jego prze-chowywania. Niewielkie i niewymagaj¹ce specjalnych warunków sk³adowania obiekty mog¹ byæ przechowy-wane razem z dokumentacj¹ w szafie metalowej eks-perta. Pozosta³e sk³adane s¹ do magazynu dowodów rzeczowych jako jego indywidualny depozyt. Zdepono-wane próbki/obiekty badañ s¹ rejestroZdepono-wane w doku-mentacji magazynowej zgodnie z obowi¹zuj¹cymi w tym zakresie przepisami wewnêtrznymi Policji i mo-g¹ byæ wydane wy³¹cznie depozytariuszowi.
CLK KGP d¹¿¹c do uzyskiwania rzetelnych wyni-ków oraz wykonuj¹c badania na optymalnym jakoœcio-wym poziomie, przyk³ada wagê do monitorowania wa-runków œrodowiskowych podczas przechowywania obiektów badañ. W Laboratorium podejmuje siê wszel-kie mo¿liwe dzia³ania, aby podczas przechowywania, przemieszczania i przygotowania próbek/obiektów, a tak¿e w trakcie badañ w próbkach/obiektach nie za-chodzi³y zmiany mog¹ce mieæ wp³yw na dok³adnoœæ i wiarygodnoœæ wyników.
Próbki, które nie zosta³y zu¿yte podczas badañ, s¹ zwracane zleceniodawcy lub postêpuje siê z nimi w sposób zgodny z obowi¹zuj¹cymi przepisami, o czym ka¿dorazowo zlecaj¹cy badania jest informo-wany.
Wp³yw na tworzenie jakoœci w CLK KGP ma niemal ca³y personel w nim zatrudniony – od osób odpowie-dzialnych za utrzymanie czystoœci i konserwacjê urz¹-dzeñ po przedstawicieli kierownictwa oraz personel
od-powiedzialny za badania. Niebagatelny wp³yw maj¹ równie¿ dostawcy zarówno us³ug (np. serwis aparatury badawczej), jak i materia³ów (np. odczynniki do badañ) czy urz¹dzeñ (sprzêt badawczy, pomocniczy). Konse-kwencja w nadzorowaniu tych elementów oznacza dla Laboratorium d¹¿enie do otrzymywania jak najbardziej wiarygodnych wyników pomiaru.
W ramach kontroli jakoœci prowadzony jest program konserwacji i wzorcowania sprzêtu wykorzystywanego do badañ – zgodnie z obowi¹zuj¹c¹ procedur¹ nadzo-ru nad wyposa¿eniem badawczym i pomiarowym oraz wzorcami i materia³ami odniesienia wykorzystywanymi do wykonywania badañ. Powy¿sza procedura spe³nia wymagania dotycz¹ce spójnoœci pomiarowej i nadzoru nad sprzêtem (wymagania normy 17025:2005 oraz ILAC-G19:2002). Przyjêty tryb postêpowania ma na celu zapewnienie, ¿e wy³¹cznie w pe³ni sprawne tech-nicznie i maj¹ce aktualne potwierdzenie metrologiczne wyposa¿enie jest wykorzystywane w prowadzonych badaniach. Nadzór nad wyposa¿eniem polega przede wszystkim na przestrzeganiu zapisów zawartych w „Ksi¹¿ce ewidencji nadzorowanego wyposa¿enia po-miarowego i badawczego”, w której prowadzone s¹ za-pisy z wzorcowañ, kalibracji, sprawdzeñ, konserwacji, awarii i napraw. Sprawdzenia wewnêtrzne, bie¿¹ce i okresowe, z których sporz¹dza siê stosowne zapisy, s¹ wykonywane wed³ug odpowiednich instrukcji. Wszystkie elementy wyposa¿enia pomiarowego i ba-dawczego przed ka¿dym u¿yciem podlegaj¹ spraw-dzeniom bie¿¹cym, a wzorce odniesienia równie¿ po ka¿dym u¿yciu. Wzorce odniesienia znajduj¹ce siê w Laboratorium s¹ wykorzystywane tylko do sprawdza-nia wyposa¿esprawdza-nia pomiarowego i badawczego u¿ywa-nego do badañ, podczas gdy certyfikowane materia³y odniesienia wykorzystuje siê do kalibracji i sprawdza-nia wyposa¿esprawdza-nia badawczego lub w procesie przygoto-wania wewnêtrznych materia³ów odniesienia. Sposób i miejsce przechowywania certyfikowanych materia³ów odniesienia oraz sposób przygotowywania wewnêtrz-nych materia³ów odniesienia jest zgodny z zapisami w poszczególnych procedurach badawczych.
Przed przyst¹pieniem do badañ nale¿y koniecznie sprawdziæ status wyposa¿enia pomiarowego i badaw-czego, wa¿noœæ terminów wzorcowañ i sprawdzeñ okresowych oraz przeprowadziæ sprawdzenie bie¿¹ce, aby nie dopuœciæ do u¿ycia wyposa¿enia pomiarowego i badawczego, które mo¿e byæ niesprawne lub nie ma aktualnego potwierdzenia metrologicznego.
Wzorcowanie aparatury i sprzêtu pomiarowego jest zlecane przez CLK KGP uprawnionym laboratoriom wzorcuj¹cym, maj¹cym akredytacjê w danym zakresie na zgodnoœæ z wymaganiami normy PN-EN ISO/IEC 17025:2005.
Aby wyniki badañ by³y zawsze wiarygodne, rzetelne i niepodwa¿alne, w trakcie u¿ytkowania wyposa¿enia pomiarowego i badawczego – je¿eli procedura badaw-cza tego wymaga – wykonuj¹cy badanie ma obowi¹-zek kontroli wymagañ œrodowiskowych przewidzianych dla tego zastosowania. Gdy zaœ wymagania nie s¹ spe³nione, musi przerwaæ badania.
W trakcie realizacji badañ prowadzone s¹ zapisy na podstawie spostrze¿eñ, pomiarów i ustaleñ, zgod-nie z zasadami przyjêtymi w danej procedurze badaw-czej. Powy¿sze zapisy s¹ podstaw¹ do opracowania wyników badañ, sporz¹dzenia opinii zawieraj¹cej spra-wozdanie z przeprowadzonych czynnoœci i spostrze-¿eñ oraz oparte na nich wnioski koñcowe.
W CLK KGP obowi¹zuje procedura dokumentowania wyników badañ, w której okreœlone s¹ standardowe wy-magania co do sposobu sporz¹dzania opinii – sprawoz-dañ z basprawoz-dañ kryminalistycznych. Zaproponowane stan-dardy zapewniaj¹ spe³nienie wymagañ procesowych k.p.k. oraz przejrzysty, uporz¹dkowany, jednorodny i czytelny uk³ad sprawozdania – niezale¿nie od dziedzi-ny – specjalnoœci oraz stopnia skomplikowania badañ (badania interdyscyplinarne – kompleksowe) i obszerno-œci wymaganego udokumentowania ich przebiegu.
Aby formu³owane wnioski z przeprowadzanych ba-dañ by³y wiarygodne i rzetelne, nale¿y stosowaæ coraz doskonalsze techniki i metody badawcze. W tym celu CLK KGP nawi¹za³o wspó³pracê i zainicjowa³o wymia-nê doœwiadczeñ z oœrodkami badawczymi z krajów Unii Europejskiej, w ramach której powo³ano liczne grupy robocze zajmuj¹ce siê próbami standaryzacji metod badawczych, jak równie¿ przeprowadzaniem badañ bieg³oœci w celu unikniêcia rozbie¿noœci i uzna-walnoœci wyników badañ prowadzonych w ró¿nych la-boratoriach. Coraz czêœciej, aby wykazaæ kompeten-cje techniczne laboratorium, stosuje siê testy bieg³oœci i/lub porównania miedzylaboratoryjne. Uczestnictwo w odpowiednich programach bieg³oœci jest zalecane do utrzymania akredytacji. CLK KGP uczestniczy w badaniach bieg³oœci organizowanych przez instytu-cje zewnêtrzne (CTS, ENFSI) prawie we wszystkich specjalnoœciach. Dodatkowo od kilku lat organizuje te-sty miêdzylaboratoryjne dla LK KWP/KSP (specjal-noœæ: chemia, daktyloskopia, traseologia i od ubieg³e-go roku badania pisma rêczneubieg³e-go). W tym celu powsta-³y procedury badañ bieg³oœci poprzez porównania miêdzylaboratoryjne, które maj¹ na celu sta³e monito-rowanie jakoœci pracy poszczególnych laborato-riów/pracowni w powy¿szych specjalnoœciach. Bada-nia te pozwalaj¹ na bie¿¹c¹ ocenê prawid³owoœci re-alizacji badañ i odpowiednio szybkie reagowanie na mog¹ce pojawiæ siê Ÿród³a zagro¿eñ dla jakoœci uzyskiwanych wyników (ryc. 4).
Przenoszenie w³asnych doœwiadczeñ na grunt LK KWP/KSP nie dotyczy tylko badañ bieg³oœci. CLK KGP systematycznie wspiera laboratoria we wdra¿aniu sys-temów zarz¹dzania zgodnych z wymaganiami norm miêdzynarodowych, zapraszaj¹c je do udzia³u w szko-leniach. W bie¿¹cym roku w ramach projektu twinnin-gowego zaplanowano wiele szkoleñ, warsztatów i se-minariów maj¹cych poszerzyæ i ugruntowaæ wiedzê z zakresu wdra¿ania i utrzymywania systemów zarz¹-dzania spe³niaj¹cych wymagania normy ISO/IEC 17025 oraz zgodnych z normami serii ISO 9000.
Wykonuj¹c dyspozycje zawarte w Regulaminie Ko-mendy G³ównej Policji (Zarz¹dzenie nr 460 Komen-danta G³ównego Policji z dnia 24 maja 2007 r. „w spra-wie regulaminu Komendy G³ównej Policji” § 13),
eks-perci techniczni z CLK KGP przeprowa-dzaj¹ oceny jakoœci pracy w LK KWP/KSP. W ramach monitorowania ja-koœci pracy oceniane s¹:
– sposób realizacji procesów wspo-magaj¹cych w³aœciwe dzia³anie la-boratorium (zaopatrzenie w sprzêt i materia³y, zapewnienie us³ug ser-wisowych, a tak¿e sprawdzania i wzorcowania sprzêtu badawczego oraz pomiarowego itp.),
– stopieñ udokumentowania wdra¿a-nego systemu zarz¹dzania jako-œci¹,
– proces podnoszenia poziomu kom-petencji personelu,
– stopieñ dostosowania warunków lo-kalowych oraz spe³nienia okreœlo-nych przez CLK KGP standardów wyposa¿enia poszczególnych pra-cowni specjalistycznych,
– prawid³owoœæ kwalifikacji materia³u badawczego, doboru metod ba-dawczych, stosowanie obowi¹zuj¹-cych metodyk badañ i/lub procedur badawczych, prawid³owoœæ wypro-wadzania wniosków cz¹stkowych i formu³owania wniosków koñco-wych, prawid³owoœæ sporz¹dzenia sprawozdania z badañ przez eks-pertów,
– ocena zgodnoœci wykonywanych czynnoœci z zapisami w obowi¹zu-j¹cych metodykach i/lub procedu-rach badawczych (bezpoœrednia obserwacja trybu postêpowania przy wykonywaniu konkretnego ba-dania/ekspertyzy),
– ocena terminowoœci wykonywania zleceñ (czas oczekiwania zleceniodawców na wynik badañ), – analiza zg³oszonych reklamacji oraz skutecznoœæ
podejmowanych korekcji, dzia³añ koryguj¹cych i zapobiegawczych (ryc. 5).
Opisane w publikacji dzia³ania podjête przez CLK KGP realizuj¹ deklaracje zawarte w Polityce Jakoœci – d¹¿enie do wykonywania badañ na optymalnym po-ziomie jakoœciowym. Stopieñ ich spe³nienia oceniany jest corocznie przez dwie niezale¿ne instytucje ocenia-j¹ce (tzw. audit trzeciej strony), co mo¿e i powinno mieæ znaczenie dla organów procesowych przy swo-bodnej ocenie dowodu naukowego, jakim jest eksper-tyza kryminalistyczna.
Ryc. 4. Certyfikat uczestnictwa w testach bieg³oœci GEDNAP (dotyczy badañ DNA) Fig. 4. Cerificate of participation in GEDNAP blind trials for DNA typing
BIBLIOGRAFIA
1. Ekspertyza s¹dowa pod red. J. Wójcikiewicza, Zakamycze 2002.
2. Ekspertyza s¹dowa pod red. J. Wójcikiewicza, Wolters Kluwer busi-ness, Warszawa 2007.
3. Kalinowski S.: Bieg³y i jego opi-nia, Wydawnictwo Centralnego Labora-torium Kryminalistycznego, Warsza-wa 1994.
4. Blikle A.: Doktryna Jakoœci, War-szawa 2007, www.strefa-iso.pl.
PRZYPISY
1 Zgodnie z art. 2 Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r – Kodeks postêpo-wania karnego z póŸniejszymi zmianami, DzU z 1997, nr 89, poz. 555,
2 Orzeczenie SN z dnia 18 lip-ca 1975 r., I CR 331/75,
3 Orzeczenie NSA z dnia 11 stycznia 1993 r., II SA 390/92,
4 Np. art. 201 k.p.k., orzeczenie Wo-jewódzkiego S¹du Administracyj-nego z dnia 6 stycznia 2000 r., IV SA/Wa Nr 1697/05,
5 Orzeczenie SN z dnia 24 czerw-ca 1981 r,. IV CR 215/81, OSPi-KA 1982, poz. 121,
6 J. Markiewicz: Ekspertyza s¹do-wa – wybrane zagadnienia, praca zbiorowa pracowników IES, Wy-dawnictwa Prawnicze Warszawa 1981, s. 4,
7 Ekspertyza s¹dowa, pod red. J. Wójcikiewicza, Zakamy-cze 2002, s. 20,
8 Orzeczenie SN z dnia 12 grud-nia 1974 r., III CRN 305/74, 9 Orzeczenie SN z dnia 25
lute-go 1975 r., II CR 898/74; wyrok SN z dnia 6 listopada 2000 r., IV KKN 477/99, Orzecznictwo – „Prokuratura i Prawo” 2001, nr 4, poz. 9,
10 Norma PN-EN ISO/IEC ISO 17025:2005 „Ogólne wymagania dotycz¹ce kompetencji laborato-riów badawczych i wzorcuj¹cych”.
reprod. certyf.: autorka
Ryc. 5. Certyfikat – Zarz¹dzanie Najwy¿szej Jakoœci Fig, 5. Certificate of Quality International Order
