Wprowadzenie
Introduction
Na terenie Dolnego ćlñska wy- stöpuje olbrzymia róĔnorodnoĈè skaä, które od dawna sñ cennym surow- cem. Bogactwo to wynika z bardzo zäoĔonej budowy geologicznej tej czöĈci Polski, co szczególnie wyraĒ- nie widoczne jest na obszarze Sude- tów. Sñ to góry bardzo stare, które swñ morfologicznñ formö zawdziö- czajñ trzeciorzödowym ruchom góro- twórczym orogenezy alpejskiej. RóĔ- norodnoĈè tych skaä zostanie przed- stawiona w dalszej czöĈci opracowa- nia po sprecyzowaniu, z jakiego ro- dzaju skaäami mamy na tym obsza- rze do czynienia. Nastöpnie zostanñ przedstawione przykäady skaä, które na Dolnym ćlñsku sñ eksploatowane jako materiaä drogowy (krawöĔniki, kostki brukowe, kruszywo, itp.), bu- dowlany (formaki, päyty elewacyjne, Ĉcienne, podäogowe, itp.), wzglöd- nie rzeĒbiarski [Kamienie… 1996;
Kozäowski 1986; Lorenc, Mazurek 2007; Dziedzic i inni 1976].
SkaÁy i ich rodzaje
Rocks and their types
Skaäy przedstawiajñ grupö nie- zmiernie zróĔnicowanñ zarówno pod wzglödem kolorystycznym, jak teĔ strukturalnym czy teksturalnym. Zda- rza siö, Ĕe skaäy zbudowane z tych samych, lecz róĔnie wyksztaäco- nych mineraäów bödñ wyglñdaè od-
miennie. Bywa teĔ, Ĕe skaäy makro- skopowo bardzo do siebie podobne, zbudowane sñ z odmiennych mine- raäów i sñ odmiennego pochodze- nia. Podstawñ klasyfikacji wszystkich skaä nie jest ich wyglñd, lecz geneza, która ma wpäyw na ich jakoĈciowy i iloĈciowy skäad mineralny. Z tego punktu widzenia wszystkie istniejñ- ce na Ziemi skaäy moĔna zaszerego- waè do trzech typów:
skaä magmowych – powstajñcych przez chäodzenie i krzepniöcie magmy pochodzñcej z gäöbokich poziomów skorupy ziemskiej lub päaszcza Ziemi;
skaä osadowych – powstajñcych przez gromadzenie siö i twardnie- nie osadów w warunkach panu- jñcych na lub blisko powierzch- ni Ziemi;
skaä metamorficznych – powsta- jñcych z dowolnych skaä wcze- Ĉniej wymienionych, których skäad i struktura ulegäy przeobraĔeniom w stanie staäym pod wpäywem wysokiej temperatury i ciĈnienia w obröbie skorupy ziemskiej.
Wszystkie skaäy, niezaleĔnie od ich pochodzenia, charakteryzujñ dwie podstawowe cechy, dziöki któ- rym kaĔdñ z nich moĔna bardzo do- käadnie opisaè. Sñ to: struktura i tek- stura. Struktura okreĈla, w jaki spo- sób skäadniki mineralne skaäy sñ wy- ksztaäcone, a wiöc ich wzglödna i bezwzglödnñ wielkoĈè, widocz- noĈè, itp. Tekstura, natomiast, okre- Ĉla ich orientacjö przestrzennñ, czy- li rozmieszczenie chaotyczne, ukie- runkowane itp.
K a m ie ni e u Ëy tk o w e i d ek o ra cy jn e na D o ln ym Ä l» sk u Ma re k W . L o re nc , S Áa w o m ir M a zu re k
Tworzywo
Building and Decorative
Stones in Lower
Silesia
SkaÁy magmowe
Igneous rocks
Po powstaniu w gäöbi Ziemi magma przedostaje siö w coraz to wyĔsze poziomy skorupy ziem- skiej, sukcesywnie posuwajñc siö ku powierzchni. Na skutek rozmaitych przyczyn, wödrówka ta moĔe zakoþ- czyè siö na pewnej gäöbokoĈci i wte- dy magma powoli stygnie i krystali- zuje, tworzñc skaäy gäöbinowe (pluto- niczne) o róĔnej geometrii. Im gäöb- szy jest poziom stygniöcia magmy tym izolacyjny pakiet skaä wyĔej le- gäych jest grubszy, a tym samym mag- ma ma warunki do däuĔej trwajñce- go stygniöcia, co sprawia, Ĕe wszyst- kie jej skäadniki mineralne majñ doĈè czasu na peänñ i prawidäowñ krysta- lizacjö. Skaäy powstaäe w takich wa- runkach sñ grubokrystaliczne. Im wyĔszy jest poziom umiejscowienia ciaäa magmowego, tym pakiet skaä wyĔej legäych jest cieþszy, a tym sa- mym czas stygniöcia magmy krótszy.
W konsekwencji, skäadniki mineralne nie majñ moĔliwoĈci w peäni wykry- stalizowaè i powstaäa w takim miej- scu skaäa jest drobnokrystaliczna.
Struktura skaä gäöbinowych jest zatem krystaliczna. UäoĔenie skäadni- ków mineralnych, czyli tekstura, skaä gäöbinowych jest najczöĈciej bezäad- ne. Obserwowane niekiedy kierun- kowe uäoĔenie niektórych minera- äów moĔe wynikaè z ich krystaliza- cji podczas powolnego ruchu mag- my. MoĔe to byè teĔ uäoĔenie wydäu- Ĕonych mineraäów däuĔszñ osiñ zgod-
nie ze Ĉcianami zbiornika magmowe- go albo teĔ zgodnie ze Ĉcianami po- rwanych przez magmö fragmentów skaä osäony.
W zaleĔnoĈci od zawartoĈci krzemionki SiO2 oraz takich pier- wiastków jak Si, Na, K. oraz Ca, Mg, Fe skaäy magmowe najogólniej moĔ- na podzieliè na kwaĈne, obojötne, zasadowe i ultrazasadowe. Najbar- dziej typowym przykäadem skaäy gäö- binowej kwaĈnej jest granit, a zasa- dowej – gabro.
Wödrówka magmy moĔe jed- nak postöpowaè wyĔej i po wykorzy- staniu jakiejĈ gäöbokiej strefy dyslo- kacyjnej moĔe zakoþczyè siö na po- wierzchni Ziemi. Dochodzi wte- dy do zjawiska wulkanizmu i bez- poĈredniego kontaktu gorñcej lawy ze strefñ zupeänie zimnych skaä lub chäodnego powietrza. W obu przy- padkach czas stygniöcia lawy jest wzglödnie krótki, co znajduje od- zwierciedlenie w wielkoĈci mineral- nych skäadników. Zanim potok la- wowy caäkowicie wystygnie, w jego wnötrzu zdñĔñ wykrystalizowaè tylko niektóre mineraäy, tworzñc niewielkie krysztaäki zawarte w niezwykle drob- nym tle, którego skäadniki moĔna roz- poznaè tylko pod mikroskopem. Jest to tzw. struktura porfirowa charakte- rystyczna dla skaä wylewnych (wul- kanicznych). JeĔeli takich krysztaä- ków nie ma, wtedy skaäa ma struk- turö skrytokrystalicznñ. W przypad- ku skaä wylewnych, tekstura kierun- kowa jest bardzo typowa i wynika ze stygniöcia i krystalizacji podczas ruchu potoku lawowego. Jest to tzw.
tekstura fluidalna [Lorenc, Mazurek 2007; Mizerski 2003].
Na Dolnym ćlñsku wystöpuje duĔe bogactwo skaä wulkanicznych, zarówno kwaĈnych tj. ryolity czy ry- odacyty (popularnie nazywane por- firami), jak teĔ obojötnych czy zasa- dowych, reprezentowanych przez bazalty i melafiry (paleozoiczne ska- äy bazaltowe).
Lawa jest podstawowym pro- duktem wiökszoĈci erupcji wulka- nicznych. Zdarzajñ siö jednak takĔe erupcje bardziej eksplozywne, pod- czas których z krateru wyrzucana jest duĔa iloĈè materii skalnej w sta- nie staäym. Sñ to tzw. utwory pirokla- styczne. Na Dolnym ćlñsku utwory te w postaci tufów i pumeksów czö- stokroè towarzyszñ porfirom i bazal- tom, ale nie stanowiñ one kopaliny uĔytecznej.
SkaÁy osadowe
Sedimentary rocks
Wyniesione wysoko na skutek procesów tektonicznych, skaäy nara- Ĕone sñ na bardzo efektywnie operu- jñce procesy wietrzenia i erozji. Skaäy ulegajñ powolnemu kruszeniu i roz- drobnieniu, a ich okruchy sñ przeno- szone w zupeänie inne miejsce i tam osadzone. Wiele z nich prödzej lub póĒniej trafia do mórz i oceanów, tworzñc powoli narastajñcy osad.
W ten sposób powstajñ skaäy osado- we. Zalegajñc w oryginalnym miej- scu depozycji, najpierw sñ to utwo- ry luĒne, które z czasem, na skutek
diagenezy, cementacji i lityfikacji tracñc wodö twardniejñ i przecho- dzñ w skaäy lite.
Grupö skaä o najdrobniejszym ziarnie (< 0.005 mm) stanowiñ ska- äy ilaste, a ich przykäadem sñ np. iäy.
JeĔeli znaczñcñ domieszkö stano- wi w nich wöglan wapnia, wówczas sñ to margle, a jeĔeli piasek – to gli- ny. PrzydatnoĈè gliny jest oczywi- sta, podobnie jak iäów, stanowiñcych podstawö przemysäu ceramicznego.
Drugñ grupö stanowiñ ska- äy okruchowe. NaleĔñ do niej takie utwory luĒne jak muäy (0,005–0,1 mm), piaski (0,1–1,0 mm) i Ĕwiry (1–20 mm), skäadajñce siö z okru- chów ostrokrawödzistych albo za- okrñglonych. PrzydatnoĈè piasków i Ĕwirów jako materiaäu budowlane- go nie wymaga komentarza. Na sku- tek diagenezy, osady luĒne przecho- dzñ odpowiednio w muäowce, pia- skowce, zlepieþce lub brekcje [Lo- renc, Mazurek 2007; Mizerski 2003].
Trzeciñ grupñ skaä osadowych sñ skaäy pochodzenia organicz- nego i chemicznego, spoĈród któ- rych na Dolnym ćlñsku wystöpujñ przede wszystkim skaäy wöglanowe.
Sñ to gäównie wapienie, rzadziej do- lomity, powstajñce albo przez strñ- cenie wöglanu wapnia czy magnezu z wody morskiej, albo przez nagro-
madzeniem na dnie morza wapien- nych szczñtków organicznych.
Skaäy osadowe majñ struktu- rö ziarnistñ, albo okruchowñ z do- datkiem okreĈlajñcym wielkoĈè tych ziaren (grubo -, drobno -, równo -, nie- równo - itp.). Tekstura tych skaä moĔe byè bezäadna lub kierunkowa (war- stwowana).
Wystöpowanie i zastosowanie zarówno piaskowców jak teĔ wapie- ni zostanie omówione w dalszej czö- Ĉci opracowania.
SkaÁy metamorficzne
Metamorphic rocks
Na skutek skomplikowanych procesów tektonicznych, skaäy z gäöbszych poziomów skorupy ziemskiej bywajñ wynoszone na po- wierzchnie. Procesy te dziaäajñ teĔ w przeciwnym kierunku i skaäy nie- gdyĈ wyniesione na powierzchniö albo tam powstaäe, zostajñ wciñgniö- te w gäöbsze poziomy skorupy. Do- stajñ siö w ten sposób w Ĉrodowisko, w którym panujñ znacznie wyĔsza temperatura i ciĈnienie. Dziaäanie wysokiego ciĈnienia i temperatury mogñ prowadziè do zmiany skäadu i struktury skaä, czyli przeobraĔenia jej w nowñ postaè. Niektóre skäad-
niki mineralne przestajñ byè stabil- ne i ulegajñ wtórnemu przekrysta- lizowaniu (rekrystalizacji), albo zo- stajñ zastñpione innymi. Proces taki, pod nazwñ metamorfizmu, dotyczy wszystkich skaä bez wzglödu na ich pochodzenie.
W zaleĔnoĈci od tego, który z czynników dominuje – ciĈnienie czy temperatura – wydziela siö trzy podstawowe rodzaje metamorfizmu:
metamorfizm termiczny zachodzi w strefie dziaäania wysokiej tem- peratury w sñsiedztwie zbiorni- ków lub intruzji magmowych;
metamorfizm dynamiczny dziaäa gäównie pod wpäywem ciĈnienia panujñcego w strefach odksztaä- ceþ tektonicznych, a takĔe pod- czas spadku duĔych meteorytów;
w takich warunkach krótkotrwa- äy wzrost temperatury odgrywa uboczna rolö;
metamorfizm regionalny dziaäa na wielkich obszarach i obejmu- je skaäy, które na skutek procesów górotwórczych dostaäy siö do gäö- bokich poziomów skorupy ziem- skiej i tam znalazäy siö w warun- kach wiökszego ciĈnienia, gäów- nie hydrostatycznego i podwyĔ- szonej temperatury.
W gäöbokich poziomach skoru- py ziemskiej skaäy doznajñ transfor- Ryc. 1. Kamienioäom staroĔytny na zboczu ćlöĔy i leĔñce w pobliĔu fragmenty kamieni Ĕarnowych (fot. S. Mazurek)
Fig. 1. The ancient quarry on the ćlöĔa Hill slope, and near lying fragments of mill-stones (photo by S. Mazurek)
macji mineralnych i strukturalnych, przechodzñc – zaleĔnie od domi- nujñcego czynnika metamorfizmu – w odpowiednie skaäy metamorficz- ne. Piaskowce w takich warunkach zmieniajñ siö w kwarcyty, a wapienie przekrystalizowujñ w marmury. Z ra- cji swojego powstania, skaäy magmo- we sñ na ogóä odporne na wysokñ temperaturö, jednak sñ podatne na ci- Ĉnienie, zwäaszcza hydrostatyczne.
Z kwaĈnych skaä magmowych typu granitu najczöĈciej powstajñ gnejsy, natomiast ze skaä zasadowych i ul- trazasadowych – amfibolity lub ser- pentynity, w zaleĔnoĈci od gäöboko- Ĉci zachodzñcych przemian [Lorenc, Mazurek 2007; Mizerski 2003].
Charakterystycznñ cechñ znacz- nej wiökszoĈci skaä metamorficznych jest ich wyraĒnie kierunkowa tekstu- ra, wynikajñca z krystalizacji w wa- runkach kompresyjnych. Skaäy po- chodzñce z najgäöbszych stref meta- morfizmu regionalnego, gdzie miej- sce ciĈnienia kierunkowego zajmuje ciĈnienie hydrostatyczne, wykazu- jñ mniejszñ kierunkowoĈè tekstury.
Po osiñgniöciu strefy, w któ- rej warunki termiczne i znaczny udziaä skäadników lotnych prowadzñ do stopniowego uplastycznienia i se- lektywnego wytapiania poszczegól- nych skäadników mineralnych, panu- jñ procesy ultrametamorficzne. W ta- kich warunkach powstajñ m.in. ska- äy zwane, migmatytami, makroskopo- wo podobne czöĈciowo do gnejsów, a czöĈciowo do granitów.
Wszystkie skaäy metamorficzne i ultrametamorficzne sñ skaäami kry-
stalicznymi, a wiöc ich strukturö i tek- sturö opisuje siö tak jak w przypadku skaä magmowych.
Przemiany ultrametamorficzne prowadzñ w ostatecznoĈci do po- wstania magm nowej generacji. Mag- my takie, tworzñce siö w gäöbokich poziomach skorupy ziemskiej gro- madzñ siö w rozlegäych zbiornikach, skñd migrujñ wyĔej, dajñc zjawiska plutoniczne i wulkaniczne.
Kamienie uËytkowe i dekoracyjne
na Dolnym Äl»sku
Building and decorative stones in Lower Silesia
Na Dolnym ćlñsku skaäy mag- mowe wystöpujñ zarówno na przed- polu Sudetów, jak i w samych Sude- tach. Na skalö przemysäowñ eksplo- atowane sñ jednak tylko skaäy gru- py granitów. Gäówny obszar wydo-
bywczy tych skaä rozciñga siö miö- dzy Strzegomiem a Sobótkñ. Najstar- sze wykorzystanie granitów na ska- lö przemysäowñ stwierdzono na póä- nocnym zboczu ćlöĔy, powyĔej Strzelbowa. Przyjmuje siö, Ĕe kamie- nioäomy granitu istniaäy tu juĔ od V w. p.n.e. i funkcjonowaäy do XIII w.
Dzisiaj eksploatuje siö w tym rejonie kilka odmian, których nazwy pocho- dzñ od nazw miejscowoĈci: „Strze- gom”, „Borów”, „RogoĒnica”, „Mo- rów”, „Kostrza”, „Strzeblów” czy
„Zimnik” (ryc. 1).
Granit ze Strzegomia, ze wzglö- du na swojñ powszechnoĈè od po- nad 100 lat, jest licznie reprezento- wany w róĔnych obiektach zarów- no wspóäczesnych, jak i zabytko- wych. Wykorzystuje siö go na wszel- kie znane produkty budowlane i dro- gowe. Jest to najpopularniejszy ma- teriaä, z którego produkuje siö róĔ- nej wielkoĈci kostkö granitowñ, kra- wöĔniki drogowe, ale równieĔ na-
Ryc. 2. Elewacja wykonana z granitu strzegomskiego, siedziba NBP we Wrocäawiu, ul. Lelewela (fot. S. Mazurek) Fig. 2. Polish National Bank facade made of the Strzegom granite, Wrocäaw, Lelewela Str.
(photo by S. Mazurek)
grobki, elewacje budynków, posadz- ki czy schody.
Przykäadem wspóäczesnej ele- wacji wykonanej z tego granitu niech bödzie budynek NBP we Wrocäa- wiu przy ul. Lelewela 14 (ryc. 2).
Natomiast w zabytkach wrocäaw- skich znajdziemy go w umocnie- niach brzegowych Odry przy mo- stach Uniwersyteckim i Pomorskim, a takĔe na jazach elektrowni wod- nych przy moĈcie Pomorskim. Dla uczczenia przeäomu XIX i XX wie-
ku, w latach 1900–1901 z granitu strzegomskiego zostaäy wykonane we Wrocäawiu säupy graniczne, na- zywane „Kamieniami Stulecia” [En- cyklopedia… 2000]. Forma tych po- mników nawiñzuje do stawianych w mieĈcie od Ĉredniowiecza kapli- czek säupowych. SzeĈè „Kamieni Stu- lecia” wykonanych wedäug projektu Karla Klimma zostaäo ustawionych w 1901 roku na rogatkach Wrocäa- wia, przy gäównych kierunkach wylo- towych z miasta – obecnie pozostaäy tylko 3: przed budynkiem PRiTV przy ul. Karkonoskiej, przy ul. Mickiewi- cza na Söpolnie i przy moĈcie Oso- bowickim (ryc. 3).
Drugim regionem wystöpowa- nia i eksploatacji granitów sñ okolice Strzelina. Kamieþ popielaty o bardzo dobrych parametrach technicznych, wydobywa siö w samym Strzelinie, w jednym z najgäöbszych kamienio- äomów tego typu w Europie, a takĔe w poäoĔonej nieco dalej na zachód Górce Sobóckiej.
Granit strzeliþski, ze wzglödu na swoje podobieþstwo kolorystycz- ne do granitów strzegomskich, w ta- kich wyrobach jak kostka czy kra- wöĔniki drogowe jest trudny do iden- tyfikacji i moĔe byè mylony. ãatwiej- sze jest jego odróĔnienie od granitu strzegomskiego w wyrobach o faktu- rze polerowanej gdzie wyraĒnie wi- doczna jest jego drobniejsza krystali- zacja. Przykäadem niech bödzie wy- budowany w 1885 r. kamienny taras widokowy na Ĉrodku mostów Mäyþ- skich we Wrocäawiu.
Jednak najstarsze Ĉlady zasto- sowania obrobionych bloków gra- nitu strzeliþskiego, spotkaè moĔemy w powstaäych w X w. fundamentach najstarszej czöĈci katedry wrocäaw- skiej, widocznych dzisiaj w kryp- cie pod prezbiterium [Kryza 2009]’.
Dowodzi to, Ĕe mamy tu do czynie- nia z surowcem eksploatowanym najprawdopodobniej päytko pod po- wierzchniñ ziemi lub wröcz na wy- chodniach zäoĔa strzeliþskiego.
Trzecim miejscem wystöpowa- nia skaä granitowych jest wñska strefa przebiegajñca na poäudnie od Niem- czy. Ciemnoszary, pstry granodioryt, o teksturze wyraĒnie kierunkowej wydobywa siö w okolicach KoĈmi- na, a drobnoziarniste, prawie czarne dioryty – w Przedborowej. Obie od- miany stosowane sñ jako päyty okäa- dzinowe i posadzkowe, a moĔna za- obserwowaè je np. na säupach i po- sadzkach we Wrocäawiu, w budyn- ku NAWIGA przy ul. Wita Stwosza 28, DolnoĈlñskim Centrum Medycz- nym DOLMED przy ul Legnickiej 40 i w Galerii na Czystej (ryc. 4).
Bardzo efektownie prezentuje siö granit karkonoski, wydobywany w Szklarskiej Poröbie koäo Jeleniej Góry. Jest to granit Ĉrednioziarnisty z duĔymi, biaäymi i róĔowymi krysz- taäami skalenia potasowego, stosowa- ny jako materiaä budowlany i do wy- robu päyt okäadzinowych i posadzko- wych. W zabytkach wrocäawskich, na olbrzymiñ skalö zastosowany zo- staä w 1910 r. przy budowie mostu Grunwaldzkiego. Obie bramy mostu stanowiñce potöĔne pylony, obäoĔo- Ryc. 3. „Gemarkung Breslau” – kamieþ
stulecia, säup graniczny miasta; jedna z trzech ocalaäych, ustawionych na przeäomie XIX i XX w. rogatek Wrocäawia (fot. S. Mazurek) Fig. 3. „Gemarkung Breslau” – city border mark; one of three survived Wrocäaw border marks erected on the break of 19th and 20th century (photo by S. Mazurek)
ne sñ ciosami wäaĈnie z granitu kar- konoskiego (ryc. 5).
Ze skaä wulkanicznych na Dol- nym ćlñsku najbardziej rozpowszech- nione sñ bazalty (uproszczone pojö- cie dla licznej grupy tzw. bazalto- idów). Na przedpolu Sudetów ska- äy tego typu spotyka siö w okolicach Strzelina, Niemczy, Strzegomia, Zäo- toryi, Jawora, Legnicy, zaĈ w samych Sudetach – w rejonie Lñdka Zdro- ju, Jeleniej Góry, Lubania ćlñskie- go i Zgorzelca. W zwiñzku z tym, Ĕe w znacznej wiökszoĈci nie od- znaczajñ siö one blocznoĈciñ, pra- wie w caäoĈci sñ wykorzystywane jako kruszywo drogowe. Lokalnie, w okolicach, w których bazalty sñ je- dynym rodzajem skaäy (np. w oko- licach Zgorzelca), od wieków byäy stosowane jako materiaä budowlany do wznoszenia domów, murów itp.
[Kamienie… 1996; Wilcke, Thunig 1987]. Szczególnym produktem po- wstaäym z przemielenia, a nastöpnie stopienia bazaltu jest tzw. leizna ba- zaltowa, z której niegdyĈ wyrabiano kwasoodporne i bardzo wytrzyma- äe m.in. blaty i rury, a takĔe kostki brukowe – te ostatnie do dziĈ moĔ- na zobaczyè na brukowanym pla- cu pod Iglicñ przy Hali Stulecia we Wrocäawiu. Powszechnie stosowa- na w budownictwie weäna mineral- na jest równieĔ produktem powsta- äym z przerobu bazaltu.
Piaskowce na Dolnym ćlñsku eksploatuje siö w trzech rejonach.
Bardzo wytrzymaäy czerwony pia- skowiec, tzw. „ćlñzak” od wieków
wydobywa siö w okolicach Nowej Rudy -Säupca koäo Waäbrzycha.
Wspaniaäym przykäadem za- stosowania tego piaskowca jest wro- cäawski most Zwierzyniecki wybu- dowany w latach 1895–1897. Karl Klimm, projektant mostu, zastoso- waä ten piaskowiec w czterech na- roĔnych, potöĔnych obeliskach zdo- bionych secesyjnymi ornamentami (ryc. 6) [Encyklopedia… 2000; Ze- idler & Wimmel 1976].
BeĔowe i Ĕóätawe odmiany wy- sokiej jakoĈci piaskowca, powszech-
nie uĔywanego w budownictwie i do prac rzeĒbiarskich, wydoby- wa siö m. in. w ēerkowicach, War- towicach i Czaplach koäo Bolesäaw- ca. Sñ to najpopularniejsze piaskow- ce na terenie Dolnego ćlñska i po- wszechnie spotyka siö je juĔ od cza- sów Ĉredniowiecznych w róĔnych rzeĒbach i budowlach Wrocäawia.
MoĔemy podziwiaè je m.in. w por- talu katedry wrocäawskiej, w elewa- cji budynku NOT przy ul. Piäsudskie- go 74 (ryc. 7), czy na rzeĒbach mo- Ryc. 5. Most Grunwaldzki we Wrocäawiu,
pylony wykonane z granitu karkonoskiego (fot. M.W. Lorenc) Fig. 5. Pylons of the Grunwald Bridge in Wrocäaw built of the Karkonosze granite (photo by M.W. Lorenc)
Ryc. 6. Obelisk wykonany z czerwonego piaskowca noworudzkiego przy moĈcie Zwierzynieckim we Wrocäawiu (fot. M.W. Lorenc) Fig. 6. Obelisk by the Zwierzyniecki Bridge
in Wrocäaw built of the red Nowa Ruda sandstone (photo by M.W. Lorenc)
ze Szczytnej ćl. jest teĔ cenionym materiaäem kwasoodpornym. Czer- wonñ odmianö piaskowca z Gór Sto- äowych moĔemy podziwiaè w por- talach i detalach architektonicznych elewacji dziekanatu Wydziaäu Filolo- gicznego Uniwersytetu Wrocäawskie- go zlokalizowanego od strony ulicy Grodzkiej (nabrzeĔa Odry) obok ba- rokowego gmachu dawnego klaszto- ru Norbertanów [Zeidler & Wimmel 1976; Zentralblatt… 1914] (ryc. 8).
Natomiast bardzo jasny, prawie bia- äy piaskowiec z Radkowa, we Wro- cäawiu widoczny jest w okäadzinach portali wejĈciowych i Ĉcian elewacji gmachu Urzödu Wojewódzkiego, na nabrzeĔu Odry pomiödzy mosta- mi Grunwaldzkim i Pokoju.
Na terenie Dolnego ćlñska wa- pienie wystöpujñ w wielu miejscach i od dawna byäy lokalnie eksploato- wane jako surowiec do produkcji wapna, stñd w wielu miejscach moĔ- na do dziĈ zobaczyè lepiej lub gorzej zachowane dawne piece wapienni- cze. Nigdzie jednak nie tworzñ one tak rozlegäych zäóĔ, jak to ma miej- sce np. na ćlñsku Opolskim.
Wapienie nieznacznie zmeta- morfizowane wydobywa siö w Gó-
rach Kaczawskich w okolicach miej- scowoĈci Wojcieszów. Z kamienioäo- mów Poäom i Kapela pochodzñ bar- dzo wielobarwne, smugowane wa- pienie, stosowane jako kamieþ okäa- dzinowy. Podobnie wyglñdajñ ska- äy wapienne w okolicach ēelazna w Kotlinie Käodzkiej. Ze wzglödu na swojñ dekoracyjnoĈè, skaäy te po- tocznie bywajñ nazywane „marmura- mi”, jakkolwiek wäaĈciwymi marmu- rami nie sñ. Przez bardzo däugi czas wapienie te eksploatowano gäównie jako kruszywa drogowe i do prze- twórstwa chemicznego. Dla celów budowlanych kamienioäomy te roz- poczöäy produkcjö dopiero u schyäku XX w., ale ze wzglödu na swojñ bar- dzo zróĔnicowanñ kolorystykö ich wykorzystanie ograniczaäo siö do nie- wielkich inwestycji prywatnych.
Na Dolnym ćlñsku wäaĈci- we marmury eksploatowane sñ tyl- ko w dwóch miejscach. W Kotlinie Käodzkiej, w okolicach Stronia ćlñ- skiego, wydobywa siö ĈnieĔnobiaäe albo róĔowe z zielonymi smugami odmiany o wdziöcznej nazwie „Ma- rianna”. Sñ to skaäy maäo nasiñkliwe i odporne na wpäywy atmosferycz- ne [Lorenc 2003, 2005A, 2005B], wzglödnie twarde, o dobrej polerno- Ĉci. Sñ bardzo cenionym surowcem na päyty okäadzinowe wewnötrzne, posadzki, schody, pomniki i nagrob- ki. Przeglñd kolorystyki tego marmu- ru moĔna obejrzeè na Ĉcianie przej- Ĉcia podziemnego we Wrocäawiu pod placem Dominikaþskim.
W Sudetach Wschodnich, w okolicach Säawniowic, wydoby- numentalnej fontanny „Walka i Zwy-
ciöstwo” przy pl. Jana Pawäa II.
Kamienioäomy zróĔnicowanych kolorystycznie piaskowców (bia- äe, Ĕóäte, brñzowe, czerwone) znaj- dujñ siö na terenie Kotliny Käodz- kiej, zwäaszcza w rejonie Gór Stoäo- wych. Dzisiaj eksploatuje siö je wäa- Ĉciwie tylko w Radkowie, Däugopolu i Szczytnej ćlñskiej. Sñ one stosowa- ne w budownictwie i rzeĒbiarstwie, a takĔe do wyrobu päyt okäadzino- wych i tarcz szlifierskich. Odmiana
Ryc. 7. Elewacja budynku NOT, Wrocäaw, ul. Piäsudskiego 74; piaskowiec na budowö w latach 1894 -1896 dostarczaäa firma Zeidler
& Wimmel i okreĈliäa go jako „piaskowiec Ĉlñski” (fot. M.W. Lorenc)
Fig. 7. Facade of the NOT building in Wrocäaw, Piäsudskiego Str. 74 made of so-called “Silesian sandstone” delivered by Zeidler & Wimmel firm in 1894-1896 (photo by M.W. Lorenc)
wa siö marmury o bardzo niejedno- litym zabarwieniu. Podstawowa od- miana biaäo -popielata wykazuje wy- raĒne smugowanie Ĕóätawe, niebie- skie lub fioletowe i od wielu wieków stosowana byäa jako dekoracyjny ma- teriaä budowlany i rzeĒbiarski. Pozy- skuje siö tu równieĔ odmianö czarnñ marmuru i jasnoĔóäty dolomit krysta- liczny. Z marmuru säawniowickiego w 1314 r. wykonano m.in. nagro- bek ksiöcia Hermana, znajdujñcy siö w Köpnicy koäo Nysy. Fakt ten najle- piej Ĉwiadczy o tym jak dawno suro- wiec ten byä juĔ pozyskiwany dla ce- lów rzeĒbiarskich. Wiele rzeĒb i epi- tafia w katedrze wrocäawskiej wyko- nano wäaĈnie z tego marmuru.
Trzecim obszarem wystöpowa- nia i niegdyĈ intensywnej eksploata- cji marmurów byäy okolice Przewor- na koäo Strzelina. Wystöpujñcy tam cukrowaty, wysokiej jakoĈci marmur byä bardzo powszechnie stosowa- ny w budownictwie i rzeĒbiarstwie.
Najbardziej znane odmiany mar- murów z Przeworna to kamieþ bia- äy, zäocisty oraz ciemnoszary, pra- wie czarny. Charakterystycznñ cechñ tych skaä jest bardzo wyraĒna lami- nacja, w niektórych tylko przypad- kach upodabniajñca te skaäy do mar- murów säawniowickich. W samym Przewornie, w miejscowym koĈcie- le, z marmuru tego wykonana jest w poczñtkach XVIII w. chrzcielnica (ryc. 9) i posadzka koĈcioäa. RównieĔ we Wrocäawiu, w katedrze wrocäaw- skiej i bazylice ćw. ElĔbiety znajduje- my rzeĒby i epitafia zrobione przed wiekami z tego wäaĈnie marmuru.
Eksploatacji w Przewornie zaniecha- no w drugiej poäowie XX w.
Serpentynity to skaäy bardzo zbite i zwiözäe, drobnokrystaliczne, barwy ciemnozielonej do prawie czarnej z charakterystycznym, biaäo- -popielato -zielonym Ĕyäkowaniem.
Wydobywane sñ na Dolnym ćlñsku ze zäoĔa Nasäawice w okolicach So- bótki; do lat 80. ubiegäego wieku eksploatowano teĔ zäoĔe Jordanów.
W tym drugim kamienioäomie moĔna byäo trafiè na towarzyszñcy serpenty- nitowi nefryt – kamieþ póäszlachetny, bardzo wysoko ceniony w produkcji biĔuterii, ozdób i drobnej galanterii.
Niewielkie iloĈci uzyskiwanych w ka- mienioäomach serpentynitowych blo- ków przeznacza siö do produkcji päyt posadzkowych, a takĔe do celów rzeĒbiarskich. Serpentynit ten nigdy nie byä ulubionym materiaäem przez rzeĒbiarzy. Przed wiekami popular- niejszym, bo äatwiejszym w obrób- ce, byä serpentynit z Zöblitz w Sak- sonii – äudzñco podobny do dolno- Ĉlñskiego [Wardzyþski 2009]. Z tego wzglödu, serpentynit ten wykorzysty- wany byä gäównie lokalnie jako ma- teriaä budowlany do wznoszenia mu- rów i podmurówek domów w rejonie Masywy ćlöĔy, np. w Sokolnikach k/
ãagiewnik. Niewñtpliwie ciekawym obiektem wykonanym z tego mate- riaäu jest wysoka na 25 m wieĔa Bi- smarcka na Jaþskiej Górze w Sokol- nikach (ryc. 10). WieĔö wybudowa- no w 1869 r. z serpentynitu wydoby- wanego na szczycie Jaþskiej Góry, w promieniu 50 m od wieĔy. Do dzi- siaj widaè zagäöbienia terenu, z któ-
Ryc. 9. Marmurowa chrzcielnica z koĈcioäa w Przewornie (fot. M.W. Lorenc)
Fig. 9. The marble baptismal font from the church in Przeworno (photo by M.W. Lorenc)
Ryc. 10. WieĔa Bismarcka na Jaþskiej Górze wzniesiona z serpentynitu (fot. S. Mazurek)
Fig. 10. The Bismarck Tower built of the serpentinite on the top of the Jaþska Mountain (photo by S. Mazurek)
rych eksploatowano kamieþ i sztucz- nie wypäaszczony wierzchoäek góry.
Podsumowanie
Conclusion
Nie ma w Polsce drugiego miej- sca tak bogatego w róĔnorodnoĈè geologicznñ i kolorystycznñ skaä.
Dolny ćlñsk dominuje na mapie geo- logicznej naszego kraju w iloĈci eks- ploatowanych skaä. Warto przyto- czyè za opracowaniem Paþstwowe- go Instytutu Geologicznego (www.
pgi. gor.pl), Ĕe na 660 zäóĔ kamie- ni äamanych i blocznych w Polsce w 2008 roku, aĔ 270 (41%) eksplo- atowanych byäo na Dolnym ćlñsku.
Warto podkreĈliè, Ĕe zäoĔa takich skaä jak bazalty, granity, granodio- ryty, amfibolity, serpentynity, gnej- sy, hornfelsy, äupki krystaliczne, mig- matyty czy marmury wystöpujñ tylko na Dolnym ćlñsku.
Architekci i architekci krajobra- zu majñ wiöc w czym wybieraè! RóĔ- norodne moĔliwoĈci wykorzystania wymienionych skaä zauwaĔono juĔ przed wiekami, o czym Ĉwiadczñ wspaniaäe dzieäa artystów rzeĒbiarzy i budowniczych, utrwalone w kamie- niach, a oglñdane dzisiaj z podziwem nie tylko w lokalnych zabytkach.
Ten trwaäy materiaä doskonale wpisuje siö w urbanistyczny krajo- braz naszych miast i Ĉwietnie uzupeä- nia naturalistyczny obraz wszelkich skwerów, ogrodów i parków.
JeĈli uznamy, Ĕe dobra archi- tektura to taka, która wyglñda wspa-
niale równieĔ 100 lat póĒniej, to ka- mieþ jest idealnym materiaäem dla ta- kiej wäaĈnie architektury.
Marek W. Lorenc Instytut Architektury Krajobrazu
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocäawiu Institute of Landscape Architecture
Wrocäaw University of Environmental and Life Sciences
Säawomir Mazurek Studio JASA
Literatura
1. Atlas kamieni do ogrodu, 2004,
„h.g. Braune”, Jawor.
2. Encyklopedia Wrocäawia, 2000, Wydawnictwo DolnoĈlñskie, Wro- cäaw.
3. Kamienie budowlane w Polsce, 1996, Wyd. P.I.G., Warszawa.
4. Kozäowski S., 1986, Surowce skalne Polski, Wyd. Geol., Warsza- wa.
5. Kryza R., 2009, Kamieþ w Kate- drze Wrocäawskiej – jak to widzi pe- trograf [w:] „Materiaä rzeĒby. Miödzy technikñ a semantykñ”, Wyd. Uni- wersytetu Wrocäawskiego, Wrocäaw.
6. Lorenc M. W., 1997, Kamieþ w krajobrazie wspóäczesnych miast [w:] „Sztuka ogrodów w krajobra- zie miasta”, Mat. Konf. Nauk. 20–
22.06.1997 r., Muz. Archit. Wro- cäaw, Wyd. PWr, s. 129–132.
7. Lorenc M. W., 2003, Deteriora- cja obiektów kamiennych i metody jej zapobiegania, Biuletyn Informa- cyjny Konserwatorów Dzieä Sztuki 14, nr 3–4.
8. Lorenc M. W., 2005A, Badania petrograficzne w pracach konser-
watorskich [w:] „Postöp i nowocze- snoĈè w konserwacji zabytków”, Mat.
Konf. Nauk. 2–3.06.2005 r., Lublin, s. 40–44.
9. Lorenc M. W., 2005B, City herita- ge: the conservation of stone architec- ture, Mat. Konf. Nauk., 2–3.06.2005 r.
„2nd International Conference Geoto- ur 2005”, Kraków, s. 72.
10. Lorenc M.W., Mazurek S., 2007, Wykorzystaè kamieþ, Studio JASA, Wrocäaw, s. 247.
11. Mizerski W., 2003, Geologia dy- namiczna dla geografów, PWN, War- szawa.
12. Dziedzic K., Kozäowski S., Maje- rowicz A., Sawicki L., 1979, Surow- ce Mineralne Dolnego ćlñska, Za- käad Narodowy Imienia Ossoliþskich, Wyd. PAN, Wrocäaw -Warszawa- -Kraków -Gdaþsk, s. 510.
13. Wardzyþski M. 2009, Miödzy Ita- liñ i Niderlandami. ćrodkowoeuropej- skie oĈrodki kamieniarsko -rzeĒbiarskie wobec tradycji nowoĔytnej. Uwa- gi z dziedziny materiaäoznawstwa [w:] „Materiaä rzeĒby. Miödzy techni- kñ a semantykñ”, Wyd. Uniwersytetu Wrocäawskiego, Wrocäaw.
14. Wilcke H., Thunig W., 1987, Ka- mieniarstwo, Wyd. Szkolne i Pedago- giczne, Warszawa.
15. Zeidler & Wimmel (Hrsg.), 1976, Bauen in Naturstein. 200 Jahre Ze- idler & Wimmel. Steinbrüche, Stein- metzbetriebe, Steinindustrie, Bruck- mann, München.
16. Zentralblatt der Bauverwaltung nr 56 z 1914 r.: Um - und Erwaiterungs- bau des Koniglichen Oberlandesge- richts in Breslu.
