Wprowadzenie
Introduction
Walory turystyczne obszaru, regionu czy kraju sñ moĔliwe do udostöpniania zainteresowanym po uprzednim zagospodarowaniu terenu. Takie inwestycje powinny byè prowadzone w sposób planowy, uwzglödniajñcy przede wszystkim interes Ĉrodowiska przyrodniczego, w które ingerujemy poprzez wpro- wadzanie infrastruktury. Chaotyczne dziaäania w tym zakresie sñ bowiem procesem krótkowzrocznym, gdyĔ nadmierna koncentracja elementów zabudowy zmienia istniejñcy krajo- braz, a w przyszäoĈci zbyt silna presja turystyczna doprowadzi do szybkiej degradacji jego walorów.
Na Ĉwiecie moĔna wskazaè sze- reg przykäadów dobrego zainwesto- wania w przygotowanie odpowied- nich produktów turystycznych, które nawet w miarö intensywnego rozwo- ju nie zmniejszajñ walorów poczñt- kowych krajobrazu [Nowak 2009].
Dziaäaniem pozytywnym sñ takĔe zabiegi prowadzone w ramach rekul- tywacji terenów zdewastowanych, a jednym z kierunków wykorzystania tak odzyskanych terenów jest uĔyt- kowanie rekreacyjno -turystyczne [Biernacka 2009; Pancewicz 2009].
Rejony podgórskie i górskie to tereny o wyjñtkowych walorach krajobrazowych. W klimacie umiar- kowanym peäniñ róĔnorodne funk- cje turystyczne, a nierzadko takĔe uzdrowiskowe, praktycznie przez
caäy rok. Wielu autorów podkreĈla, Ĕe turystyka górska piesza po wyzna- czonych szlakach jest stosunkowo maäo inwazyjnñ formñ oddziaäywania na Ĉrodowisko i pozwala zachowaè unikatowe walory bez zbytniego uszczerbku [Pardela 2009; Staffa 2010]. Pracownicy Uniwersytetu ćlñskiego, na podstawie badaþ pro- wadzonych w Karkonoskim Parku Narodowym, przytaczajñ kontrar- gumenty. WäaĈnie z uwagi na fakt, Ĕe szlaki piesze sñ eksploatowane przez caäy rok, przyroda nie ma czasu na regeneracjö. Podobne obserwa- cje autorzy poczynili na szlakach w Bieszczadzkim Parku Narodowym, szczególnie na odcinkach prowadzo- nych poza granicami lasu i w okresie wzmoĔonych opadów [Myga -Piñtek;
Jankowski 2009]. Jeszcze wiöksze problemy stwarza wprowadzanie zabudowy (schroniska, obiekty sa- natoryjne), nie zawsze harmonij- nie wkomponowanej w otoczenie [Baliþska 2007]. Silnie zalesione stoki górskie sñ takĔe doskonaäym terenem do zakäadania tzw. parków rowerowych. Zagospodarowanie te- renu zaleĔy od rodzaju „dyscypliny”, np. zjazdy na czas po naturalnych stromych stokach (tzw. Downhill), slalomy lub dowolne trasy zjazdowe (Freeride) [Chybalska 2007].
Wielu osobom góry jedno- znacznie kojarzñ siö z moĔliwoĈciñ uprawiania narciarstwa w róĔnych formach, w tym najbardziej agresyw- nego dla krajobrazu górskiego nar- ciarstwa zjazdowego [Staffa 2007].
„Zaproszenie” na stok narciarzy
N o w y k ra jo b ra z j a ko ef ek t z a g o sp o d a ro w a ni a tu ry st yc zn ego n a p rz yk ³a d zi e o b ie kt u B uk o ve l n a U kr a in ie Em ili a M a rk s
New Landscape as a Result of the Tourist Development Based on the Bukovel
Facility in Ukraine
oznacza koniecznoĈè przygotowa- nia tras zjazdowych zaopatrzonych w wyciñgi, z racji uwarunkowaþ ekonomicznych najlepiej w szero- kiej skali. Dziaäania te naturalnie poprzedza wycinka drzew, co przy- czynia siö nie tylko do obniĔenia walorów widokowych krajobrazu górskiego, ale zwiöksza zagroĔenia lawinowe i pogäöbia zjawisko erozji stokowej. Obserwuje siö przy tym liczne przykäady swoistej rywaliza- cji o przestrzeþ, w której wygrywa agresywniejszy. Nowo zbudowana trasa zjazdowa wraz z wyciñgiem szatkuje bowiem istniejñce wcze- Ĉniej, wytyczane w poprzek stoków, szlaki piesze. Równie niekorzystnie oddziaäuje towarzyszñca wyciñgom i trasom infrastruktura w postaci bazy noclegowo -Ĕywieniowej.
Materia³y i metody
Materials and methods
W pracy wykorzystano mate- riaäy zgromadzone podczas pobytu studyjnego na Ukrainie realizowa- nego w sierpniu 2010 r. w ramach projektu „Wymiana wzajemnych doĈwiadczeþ doradztwa rolniczego pomiödzy Polskñ i Ukrainñ w za- kresie rozwoju rolnictwa, w tym ekologii i odnawialnych Ēródeä ener- gii”. W trakcie lustracji terenowej w kompleksie narciarskim Bukovel wykonano dokumentacjö fotograficz- nñ i ocenö wizualnñ elementów za- gospodarowania. Podczas wywiadu bezpoĈredniego przeprowadzonego
z przedstawicielami dyrekcji oĈrodka zebrano informacje na temat historii powstania, bieĔñcej dziaäalnoĈci i planów rozwojowych obiektu.
Ponadto przeprowadzono sondaĔ diagnostyczny wĈród goĈci na temat ogólnej opinii o ofercie. Ostateczne konkluzje opracowano na podstawie wyników oceny wizualnej, sondaĔy i analizy literatury przedmiotu.
Charakterystyka i ocena obiektu Bukovel
Characteristics and evaluation of the Bukovel facility
Bukovel to najwiökszy w Za- chodniej Ukrainie kompleks narciar- ski, budowany od podstaw w jednym z ciekawszych regionów Karpat – na HuculszczyĒnie. Zlokalizowany jest w obwodzie Iwanofrankovsk (dawny Stanisäawów) w pobliĔu miejscowo- Ĉci Polanica naleĔñcej do miasta na prawach rejonu Jaremcza. Obiekt usytuowano na stokach trzech gór:
Bukovel (1127 m n.p.m.), Czarna Klewa (1246 m n.p.m.) i Dowga (1372 m n.p.m.). Jeszcze przed dziesiöciu laty na mapach Ukrainy moĔna byäo znaleĒè jedynie górö Bukovel, nie byäo tam nawet osady, w chwili obecnej inwestycja poraĔa rozmiarem dziaäaþ. W zamyĈle gäów- nych udziaäowców – bankowców z PrivatBank – Bukovel miaä byè
odpowiedziñ Ukrainy na zachodnie, alpejskie kurorty narciarskie i za- pewniè nawet najwybredniejszym narciarzom moc atrakcji, uwzglöd- niajñc jednoczeĈnie róĔne stopnie ich umiejötnoĈci. Inwestycjö zaplanowa- no z wielkim rozmachem, zakäadajñc znaczñcñ dynamikö jej rozwoju.
W okresie dziewiöciu lat zbudowano i udostöpniono narciarzom 14 wy- ciñgów narciarskich, obsäugujñcych ponad 20 tras o zróĔnicowanym stopniu trudnoĈci, äñcznej däugoĈci ok. 55 km. Przebieg tras aranĔowali specjaliĈci sprowadzeni w tym celu z Kanady, zaprojektowano je w taki sposób, Ĕe wsiadajñc w dowolnym miejscu moĔna korzystaè ze wszyst- kich dostöpnych tras bez potrzeby zdejmowania nart. Wszystkie trasy sñ doĈnieĔane, niektóre takĔe oĈwie- tlone. W projekcie uwzglödniono poäñczenie trzech sñsiadujñcych szczytów systemem tras, natomiast wyposaĔenie wyciñgów sprowa- dzano z Austrii, Szwajcarii i Wäoch.
Baza noclegowa „na miejscu” skäada siö jak dotñd z szeĈciu kompleksów hotelowych, kempingu oraz czte- rech duĔych obiektów SPA (www.
bucovel.com). Ponadto jak grzyby po deszczu pojawiajñ siö w bliĔszej i dalszej okolicy prywatne hotele oraz pensjonaty. Zazwyczaj sñ one konkurencyjne cenowo i nierzadko zapewniajñ swoim goĈciom dojazd pod sam wyciñg. W efekcie fre- kwencja goĈci na terenie kompleksu narciarskiego znaczñco przekracza pojemnoĈè lokalnej bazy noclego- wej. W czasie jednego z marcowych
weekendów w 2010 roku przebywa- äo ok. 10 tysiöcy narciarzy a bramki przy wyciñgach zanotowaäy 15 tys.
przejĈè [Wroþski 2010]. Ofertö noclegowñ uzupeäniajñ obiekty Ĕy- wieniowe w postaci kilku restauracji, pubów i sieci drobnych lokali gastro- nomicznych rozlokowanych niemal przy kaĔdym wyciñgu. W zasiögu röki narciarza jest takĔe sklep spor- towy, wypoĔyczalnia sprzötu, kioski z pamiñtkami oraz ogólnodostöpne wielopoziomowe parkingi.
Sytuacja gospodarcza Ukrainy jest obecnie silnie zróĔnicowana regionalnie. Kraj posiada wybitne walory przyrodnicze i kulturowe, wynikajñce z odröbnoĈci zamiesz- kujñcych tu grup etnicznych. Jed- nakĔe szczególnie obszary wiejskie pozostajñ mocno niedoinwestowane pod wzglödem infrastruktury, co znaczñco ogranicza moĔliwoĈci wykorzystania tego potencjaäu w roz- woju róĔnych form turystyki [Kozak 2004]. Podczas wizyty w kompleksie narciarskim Bukovel odnosi siö wra- Ĕenie, Ĕe jest to swoista enklawa, zupeänie oderwana od otaczajñcej rzeczywistoĈci. Luksusowe wyposa- Ĕenie bazy noclegowo -Ĕywieniowej i innych obiektów, prywatna firma ochroniarska pilnujñca porzñdku, stoki lustrowane przez patrole pry- watnej policji. OĈrodek zatrudnia wäasnych ratowników górskich, prowadzi wäasnñ szkoäö narciarskñ, nawet sprzöt narciarski w wypoĔy- czalni posiada logo Bukovela. Jednñ z planowanych inwestycji w nieda-
lekiej przyszäoĈci jest uruchomienie prywatnego punktu medycznego.
Jak wynika z informacji uzyska- nych w wywiadzie bezpoĈrednim, dotychczasowe koszty budowy prze- kroczyäy 350 mln dolarów a docelo- we nakäady majñ siögnñè miliarda do- larów, przy czym Bukovel bödzie naj- wiökszñ stacjñ narciarskñ w Europie.
Przewidywana äñczna däugoĈè tras to okoäo 120 km i podwojona liczba wyciñgów. Niezwykle dynamicz- nie rozrasta siö takĔe infrastruktura noclegowo -Ĕywieniowa i obiekty towarzyszñce. Pod nowe inwestycje planuje siö przeznaczyè kolejne partie dziewiczych stoków w paĈmie dzikich gór o wysokoĈci ok. 1700 m, usytuowanym na wschód od do- tychczasowego obszaru dziaäania.
Plany perspektywiczne obejmujñ takĔe modernizacjö infrastruktury zewnötrznej – rozbudowö lotniska w Iwanofrankowsku (wäaĈciciele juĔ sñ udziaäowcami prywatnych linii lotniczych) oraz budowö dwupasmo- wej drogi do Bukovela, gdyĔ obecne moĔliwoĈci dojazdu stanowiñ naj- wiöksze ograniczenia w dalszym rozwoju. Ambicjñ wäaĈcicieli jest nie tylko stworzenie kompleksowej oferty dla jak najliczniejszej rzeszy turystów krajowych i zagranicznych. Dyrekcja wydaäa juĔ oficjalny komunikat, Ĕe podejmie starania o organizacjö zi- mowej olimpiady w 2018 r.
Narciarstwo zjazdowe, a przede wszystkim koniecznoĈè wprowadze- nia dysharmonijnej w stosunku do pierwotnego krajobrazu infrastruk- tury budziäa i budzi nadal szereg
kontrowersji i protestów zarów- no przyrodników, architektów jak i turystów nie zainteresowanych tñ dziedzinñ sportu [Staffa 2010].
Przeprowadzona ocena wizualna w Bukovelu nasuwa jednoznaczne Ryc. 1. ZagroĔone drzewa na stoku
Fig. 1. Endangered trees on the slope
Ryc. 2. Droga zniszczona przez erozjö Fig. 2. Road damaged by the erosion
konkluzje, Ĕe jest to przykäad na- der agresywnej konsumpcji prze- strzeni na cele turystyki i rekreacji.
W pierwszym etapie zlikwidowano na znaczñcych przestrzeniach na- turalnñ okrywö ochronnñ stoków górskich, jakñ tworzñ drzewa. Próby przeciwdziaäania erozji na juĔ od- krytych poäaciach terenu nie zawsze dajñ dobre rezultaty. Degradacji podlegajñ nie tylko nieprawidäowo zabezpieczone skarpy, ale takĔe np.
drogi (ryc. 1 i 2). Identyczny problem wystöpuje na pozbawionych roĈlin- noĈci drzewiastej trasach zjazdowych i wyciñgów narciarskich. Obserwa- cje prowadzone w okresie letnim pozwalajñ na dokäadniejsze osza- cowanie tej kwestii. Nawierzchnie tras w Bukovelu sñ trawiaste, w se- zonie zimowym dodatkowo pokryte warstwñ naturalnego i sztucznego Ĉniegu. Mimo to szusujñcy narcia- rze i ratraki robiñ swoje. Wiosnñ stopniaäy Ĉnieg odkrywa tajemnice podäoĔy z widocznymi niemal na kaĔdej trasie Ĕäobami erozyjnymi (ryc. 3 i 4).W opisywanym obiekcie zjawisko to siö pogäöbia z uwagi na fakt, iĔ wycinka drzew miaäa tak ma- sowy charakter i nie pozostawiono czap na szczytach wzgórz. Potocki (2004) na przykäadzie kompleksu narciarskiego w Szrenicy (Karkonoski Park Narodowy) wskazaä jako bäödne koncentrowanie ruchu turystycznego w najwyĔszych partiach gór. Z jed- nej strony powoduje to pogäöbienie konfliktu miödzy interesami turystów i przyrody, z drugiej nierzadko wy- stöpujñce w najwyĔszych partiach
zamglenia i silne wiatry utrudniajñ eksploatacjö juĔ przygotowanej bazy. Jak wynika z dalszych planów rozbudowy kompleksu Bukovel, ko- lejne wyciñgi powstanñ w wyĔszych partiach gór, w celu wydäuĔenia pojedynczych tras.
Obiekty infrastruktury tury- stycznej dajñ siö wpisaè harmonijnie w otoczenie, jeĈli wykorzystuje siö naturalne deniwelacje terenu i ist- niejñcñ lub doprojektowanñ zieleþ wysokñ [Ozimek, Ozimek 2009].
Istotne jest takĔe przestrzeganie tradycji miejsca a nowe elementy powinny wpisywaè siö w architekturö regionu. Przede wszystkim jednak o äadzie przestrzennym decyduje skala zagospodarowania. W Bukove- lu zlokalizowany w centralnej czöĈci obiektu kompleks hotelowy o tej sa- mej nazwie wprawdzie zewnötrznie przypomina architekturñ zabudowö terenów górskich, ale rozmach inwe- stycji juĔ niekoniecznie. Ponadto tuĔ obok posadowiono obiekty w Ĕaden sposób nie wpisujñce siö w zasadö dobrego sñsiedztwa (ryc. 5). Najwiök- sze kontrowersje wzbudzaäa mon- strualna wröcz budowla usytuowana przy gäównej drodze przejazdowej (ryc. 6).
Percepcja krajobrazu Bukovela z perspektywy fotela wyciñgu nar- ciarskiego budzi oczywiste skojarze- nia. Obserwowane panoramy w ni- czym nie przypominajñ surowego majestatu krajobrazów górskich (ryc.
7 i 8). Mimo nieodpartego wraĔenia, Ĕe ingerencja w naturö jest tu juĔ zbyt agresywna, nie moĔna zapominaè, Ryc. 3. Erozja stokowa wzdäuĔ wyciñgu
Fig. 3. Slope erosion along the ski lift
Ryc. 4. Erozja na zboczu trasy zjazdowej Fig. 4. Erosion on the slope of the ski route
Ryc. 5. Otoczenie hotelu Bukovel Fig. 5. Environment of the Bukovel hotel
Ĕe nadal jest to jeden wielki plac budowy, podlegajñcy niezwykle dynamicznie dalszym przeksztaä- ceniom. Ponadto peäne wykonanie planowanych zamierzeþ, zarówno rozbudowa infrastruktury narciar- skiej jak i budowa drogi dojazdowej, pochäonie kolejne, dziewicze dotñd tereny. Pozytywnym dziaäaniem z punktu widzenia interesów Ĉrodo- wiska wydaje siö natomiast budowa dwóch wielkich zbiorników retencyj- nych na rzece Prutc (dopäyw Prutu).
Mimo iĔ realizowana inwestycja ma podäoĔe ekonomiczne (z magazyno- wanej latem wody armatki ĈnieĔne wyprodukujñ zimñ Ĉnieg), z pewno- Ĉciñ pozwoli spokojniej spaè miesz- kaþcom niĔej poäoĔonych terenów.
Ten leniwie szemrzñcy strumyczek po niewielkim nawet deszczu zupeä- nie zmienia bowiem swoje oblicze (ryc. 9 i 10).
Znamiennym jest fakt, Ĕe za- groĔenia absolutnie nie dostrzegajñ ani wäaĈciciele inwestycji, ani wäo- darze regionu. Z dumñ oprowadza siö tu grupy wycieczkowe, takĔe w okresie letnim wyciñgi przewoĔñ turystów do punktów widokowych, a bilbordy z reklamami Bukovela znajdujñ siö we Lwowie, Moskwie, Petersburgu etc. Z informacji uzy- skanych w wywiadzie wynika, Ĕe na Ukrainie problem konfliktu inte- resów przyrody i rozwoju turystyki na terenach prywatnych zupeänie nie wystöpuje! Ponadto takie przedsiö- wziöcie „jest doskonaäym wskaĒni- kiem ekonomicznym rozwoju klasy Ĉredniej, a päacenie podatków i two-
rzenie wielu miejsc pracy jest zjawi- skiem wysoce pozytywnym i w peäni usprawiedliwia wszelkie dziaäania”.
W kontekĈcie takich postaw nie dziwiñ opinie samych turystów o obiekcie. PrzewaĔajñca wiökszoĈè zdeklarowanych narciarzy wystawiäa bardzo pozytywne oceny ofercie, biorñc pod uwagö moĔliwoĈci upra- wiania hobby. Aspekt krajobrazowy dla miäoĈników biaäego szaleþstwa okazaä siö drugorzödny. ZastrzeĔenia budziäy jedynie utrudnienia w dojeĒ- dzie i bariera cenowa usäug.
Podsumowanie
Conclusion
Obiekt narciarski Bukovel ofe- ruje kompleksowy produkt turystycz- ny skierowany gäównie do narciarzy wszystkich stopni zaawansowania, stñd jego ocena z punktu widzenia moĔliwoĈci uprawiania hobby w opi- nii adresatów jest pozytywna. Oferta jest przedmiotem zainteresowania takĔe polskich turystów z wielu wzglödów: czysto sportowych, senty- mentalnych (dawne polskie ziemie), krajoznawczych – w okolicy znajdu- jñ siö miejscowoĈci i atrakcje godne uwagi jak Jaremcze, Worochta, Jabäo- nica, Przeäöcz Legionów czy ogólnie historia regionu Huculszczyzny.
Efekt koþcowy zagospodaro- wania kompleksu Bukovel nie jest jeszcze znany, ale juĔ w chwili obecnej moĔna zaobserwowaè caä- kowite i praktycznie nieodwracalne przeobraĔenie fizjonomii tego do
Ryc. 10. PowódĒ na rzece Prutc Fig. 10. Flood on the river Prutc Ryc. 7. Otwarcie widokowe powstaäe
w wyniku zniszczenia roĈlinnoĈci Fig. 7. Landscape opening created by the destruction of the vegetation
Ryc. 8. Nowy krajobraz Bukovela Fig. 8. New landscape of Bukovel
Ryc. 9. Rzeka Prutc w Bukovelu Fig. 9. The river Prutc in Bukovel
niedawna naturalnego krajobrazu.
MoĔna postawiè prognozy, Ĕe tak silnie zmieniony system nie bödzie stabilny, natomiast nie sposób na razie oceniè wpäywu tych przemian na otaczajñce tereny.
Fotografie wykonaäa autorka.
Photographs made by author.
Emilia Marks Katedra Architektury Krajobrazu
i Agroturystyki
Uniwersytet Warmiþsko -Mazurski w Olsztynie Department of Landscape Architecture and Agrotourism
University of Warmia and Mazury in Olsztyn
Literatura
1. Baliþska G., 2007, Obiekty tury- styczne i rekreacyjne w krajobrazie gór polskich [w:] Architektura krajo- brazu – nr 2/2007, s. 24 -28.
2. Biernacka E., 2009, MoĔliwoĈci zagospodarowania porekultywacyj- nego terenów zdewastowanych dla celów rekreacyjnych [w:] Zeszyty Naukowe Politechniki Biaäostockiej, Ekonomia i Zarzñdzanie, z. 14, s. 69- -73.
3. Chybalska M., 2007, Tereny dla nowych form atrakcyjnej rekreacji czynnej [w:] M.E. Drozdek (red.) Zieleþ miast i wsi – wspóäczesna i zabytkowa. T. 2. Tereny zabaw i odpoczynku dla osób w kaĔdym wieku. Wyd. GAUDENTINUM Sp.
z o.o. Gniezno, s. 105 -111.
4. Kozak O. 2004, Turystyka jako perspektywa rozwoju krajobrazów wiejskich na Ukrainie Zachodniej.
[w:] Janecki J., Borkowski Z. (red.).
Krajobraz i ogród wiejski. T. 2. Tra- dycje a wspóäczesny krajobraz wsi polskiej. Wyd. KUL. Lublin, 105 -108.
5. Myga -Piñtek U., Jankowski G., 2009, Wpäyw turystyki na Ĉrodowisko przyrodnicze i krajobraz kulturowy – analiza wybranych przykäadów obszarów górskich [w:] Problemy ekologii krajobrazu, T. XXV, s. 27 -38.
6. Nowak P., 2009, Turystyka a ochrona Ĉrodowiska [w:] Nauka Przyroda Technologie, Ogrodnictwo, 14, Wyd. Uniwersytetu Przyrodnicze- go w Poznaniu.
7. Ozimek P., Ozimek A., 2009, Badanie chäonnoĈci krajobrazowej przy uĔyciu przestrzennego mode- lu cyfrowego [w:] Nauka Przyroda Technologie, Ogrodnictwo, 13, Wyd.
Uniwersytetu Przyrodniczego w Po- znaniu.
8. Pancewicz A., 2009, Haädy – käo- pot czy szansa? [w:] Nauka Przyroda Technologie, Ogrodnictwo, 22, Wyd.
Uniwersytetu Przyrodniczego w Po- znaniu.
9. Pardela ã., 2009, Ksztaätowanie krajobrazu dla potrzeb rekreacji i edukacji ekologicznej na wybra- nych przykäadach w poäudniowej Szkocji [w:] Nauka Przyroda Tech- nologie, Ogrodnictwo, 29, Wyd.
Uniwersytetu Przyrodniczego w Po- znaniu.
10. Potocki J. 2004: Wadliwy projekt infrastruktury narciarskiej przyczynñ konfliktu w parku narodowym – przy- käad Szrenicy. [w:]: Opera Corconti- ca, 41, s. 497 -503.
11. Staffa M., 2007, Dynamika kra- jobrazu górskiego [w:] Architektura krajobrazu – studia i prezentacje, nr 2/2007, s. 4 -8.
12. Staffa M., 2010, Infrastruktura narciarska w krajobrazie górskim [w:]
Architektura krajobrazu, nr 4/2010, s. 4 -10.
13. Wroþski P. 2010, Ukraina na- uczyäa siö zarabiaè na Ĉniegu [w:] Wy- borcza.biz. Archiwum. 08.04.2010.
14. www.bucovel.com
