Recenzja : Ericson R. F. (red.), Improving the Human Condition: Quality and Stability in Social Systems, Berlin 1979, ss. XXVIII + 1051, Springer Verlag.

180

E r i c s o n R.F. (red.), Improving the H um ań Condition: Quality and Stability in Social Systems, Berlin 1979, ss. XXVIII + 1051, Springer Verlag.

Publikacja zawiera materiały przedstawione w czasie międzynarodowej konferencji Towarzy­

stwa Badań Systemów Ogólnych (Society for General Systems Research), która odbyła się w sierp­

niu (20-24) 1979 r. w Londynie. Intensyfikacja badań nad teorią takich systemów datuje się od lat pięćdziesiątych XX w. (m.in. L. von Bertalanffy, K.E. Boulding, C.W.Churchman). Towarzystwo zostało zaś założone w 1954 r. Wiodący temat jubileuszowego spotkania członków Towarzystwa dotyczył sposobów spożytkowania nagromadzonej już wiedzy w aktualnej sytuacji świata. Wy­

korzystana w jego opracowaniu teoria systemów ogólnych pozwala, dzięki swym syntetyzującym perspektywom, uchwycić wzajemnie uzależnione systemy uorganizowane w sposób złożony.

Spośród tych perspektyw wymienia się tytułem przykładu: (1) stosowanie dostatecznie ogólnego i niezależnego od kontekstu aparatu pojęciowego, (2) możliwość porozumienia się przedstawicieli różnych dyscyplin, co promuje wyniki trans- oraz interdyscyplinarne, (3) budowanie modeli me- tasystemowych stanowiących dostatecznie ogólne schematy, służące dyskusji na temat systematy­

cznych problemów szczegółowych, (4) konstruowanie metajęzyka pomocnego w analizie określo­

nych układów fizycznych i w korygowaniu wadliwości występujących w dysputach, których uczestnicy reprezentują opozycyjne stanowiska teoretyczne i przekonaniowe, (5) promowanie sy­

tuacji sprzyjających myśleniu twórczemu.

Działalność Towarzystwa zmierzała — wobec powyższego — do realizacji historycznie kształ­

towanych celów z uwzględnieniem kontynuowania badań teoretycznych stowarzyszonych z praktycznym wykorzystaniem wyników już osiągniętych. N ie jest też wykluczona modyfikacja tych celów, inspirowana otrzymanymi wynikami badań systemów ogólnych. Osiągnięcia z tego zakresu są w omawianym tomie odniesione do zagadnienia ubogacenia ludzkiej kondycji, do ja­

kości i stabilności systemów społecznych. Taki przedmiot konferencji zdaje implicite sprawę z dwu istotnych zagadnień współczesnej teorii systemów. Pierwsze dotyczy związku między kon­

dycją ludzką a systemami społecznymi, między jednostkami i społecznościami. Drugie dotyczy statusu układu, jakim jest osoba, której wyróżnikiem jest świadomość ujmowana ewolucyjnie. Po­

znawcze kryteria tego ubogacania są również ewolucyjne. Aparat pojęciowy tej teorii służy też klarownemu formułowaniu złożoności systemów społecznych, uznaniu tej złożoności bez wpro­

wadzania nieuprawnionych uproszczeń, opracowaniu sposobów realizacji ustalonych celów, spo­

sobów odwołujących się zwłaszcza do kooperowania, komunikowania, upowszechniania informa­

cji — również technicznej - nie tylko w kręgach specjalistów. W taki m.in. sposób aktualizuje się możliwość ubogacania ludzkiej kondycji w określonych społecznościach.

Sama rzecz została potraktowana niezwykle obszernie. Sto czterdzieści referatów (w tym trzy ze środowiska rodzimego: M. Kokar, M.Nowakowska, autorka dwu referatów) zgrupowano w piętnastu rozdziałach. Pierwszy (s. 2-174) dotyczy zagadnień teoretycznych i filozoficznych.

„Dynamika systemów” to tytuł drugiego rozdziału (s. 175-238).Podejmuje się tu problematykę te- oriosystemowej charakterystyki kultury, badań humanistycznych, konkurencyjnych ideologii, sprawiedliwego systemu społecznego, jak również wartości i wartościowania. Oponuje się prze­

ciw tradycyjnemu paradygmatowi pozytywistycznemu (A. Comte, M. Weber) przedstawiającemu fakt, teorię, badania, odpowiednio — wartości, aplikacji, działaniu, czy też predykaty opisowe i krytyczne. Zagadnienia kilku wersji metodologii systemowej, różniącej się od dominującej teorii metod naukowych, są dyskutowane w artykułach trzeciego rozdziału (s. 239-293). N a treść na­

stępnej części (s. 294-387: stabilność (w sensie cybernetyki) i zmiana (ewolucyjna i rewolucyjna) systemów społecznych) składają się definicje terminów zawartych w tytule tego rozdziału, analiza

SPRAWOZDANIA I RECENZJE 1 8 1

znaczeń, stopni, wskaźników i oceny twórczości lub innowacji, problemy związane z socjolingwi- styką i różnymi ujęciami ubogacania procesów, również badawczych, oraz nieodzownych ogra­

niczeń nakładanych na taką procedurę (w dziedzinie poznawczej będą to np. reguły formułowane w metodologii K.R. Poppera i I. Lakatosa). Następny fragment (s. 388-443) dotyczy racjonalności działania (przy tej okazji klaruje się różne pojęcia racjonalności) oraz rozwiązywania (w przeci­

wieństwie do wynajdywania i konstruowania) problemów społecznych (w przeciwieństwie do te­

chnicznych). Eksponuje się też różne znaczenie „intersubiektywności”. Następne dwie części do­

tyczą najpierw planowania (s. 444-494) zakładającego znajomość celów indywidualnych i społecz­

nych układów ujmowanych dynamicznie; czynność ta jest też stymulatorem twórczości. Kolejną czynnością jest teoriosystemowe modelowanie (s. 495-558) układów społecznych, nacechowanych plastycznością. Zasady organizacji i zarządzania, sposoby oceny różnych systemów zarządzania, stanowiska w kwestii promowania ustawicznego rozwoju (pesymizm, melioryzm, optymizm) sta­

nowią zawartość ósmego rozdziału (s. 559-639). W kontekście ujęcia systemowego są też ukazane filozoficzne podstawy (pozytywizm v.s. fenomenologia) odróżnienia teorii metod nauk przyrod­

niczych i społecznych (jakość, a zwłaszcza precyzja prognoz, jest zrelatywizowana do kilku typów systemów). Modele rozwoju społeczno-ekonomicznego, ich egzemplifikacje na wybranych for­

macjach społeczno-ekonomicznych (s.637-721), zagadnienia społeczno-kulturalne (s.722-750) oraz ekologiczne (s.751-790) są przedstawione w trzech następnych rozdziałach. Ujęcie systemo­

we zaznacza się też w traktowaniu wychowania (s. 791-844). Będzie to proces, w wyniku którego zyskuje się systematyczny obraz świata oraz aparat pojęciowy, łącznie z zasadami i prawami, cha­

rakteryzującymi systemy oraz ich zachowanie. Uzyskana w ten sposób wiedza pozwala sprawniej konceptualizować problemy niż w przypadku kompetencji w jakiejś innej, pojedynczej dyscypli­

nie. Zauważa się też, że zróżnicowanie teoretycznych i filozoficznych podstaw nauk o wychowa­

niu, ich zasięgu i zawartości odzwierciedla w znacznym stopniu opozycyjne stanowiska współcze­

snej filozofii nauki. Zmiany zachodzące w grupach społecznych i jednostkach rozpatruje się w rozdziale XIII (s. 845-943) z trzech punktów widzenia: psychologicznego (sprawa tzw. potrzeb podstawowych), psychopatologicznego (teoriosystemowa analiza alienacji, kilku jej syndromów, poznawcze zagadnienia psychoterapii) oraz interpersonalnego (rola zindywidualizowanych moty­

w ów działania jednostek w grupach społecznych, społeczna teoria konfliktów, systemowe per­

spektywy terapii rodziny). Zagadnienia behawioralne, związane z socjobiologią i socjolingwistyką znalazły się w referatach następnego rozdziału (s. 944-986). Wskazuje się na sposoby ubogacenia jakości behawioru, oparte na stosunku jednostki z otoczeniem konstytuowanym przez przyrodę, artefakty i społeczność ludzi. Doskonalenie jakości i stabilności systemów społecznych, przetrwa­

nie gatunku i humanizacja dalszej jego ewolucji są uzależnione od rozwoju ludzkiego mózgowia.

W ostatnim fragmencie tej pracy (s. 987-1051) przedstawiono niektóre aplikacje idei systemowych do zagadnień praktycznych.

Wprawdzie teoretycznym trzonem ujęcia systemowego jest teoria systemów ogólnych, zain­

teresowana systemami, których uporządkowane części pozostają w takich związkach z e sobą, że tworzą całość, to jednak za integralne składniki tego ujęcia są uważane zarówno filozofia systemo­

wa, jak i technologia systemów. Drugi jego składnik dotyczy zagadnień ontologicznych, teoriopo- znawczych oraz metodologicznych. Założenia i tezy ontologiczne nawiązują do wcześniejszych idei filozofii procesu oraz hierarchicznie uorganizowanego uniwersum (A. N . Whitehead, W. Hei- senberg, P.Teilhard de Chardin, P. Tillich, C. Goobstein). Konstruowana w tym kontekście on- tologia relacyjna dotyczy systemów formalnych (np. język), egzystencjalnych (np. układy świata fizycznego), emocjonalnych (np. estetycznych). Równie bogato jest w tym tomie prezentowana problematyka metaprzedmiotowa. Korzysta się z nowej dyscypliny, której zarys podał A. Mayne (Holonomics — A N ew Approach to Fundamental Knowledge, „H olon”, 1(1977) 4-8) i traktowanej jako metateoria cybernetyki oraz teorii systemów ogólnych. Mówi się też (J.S.Stamps) o humani­

stycznej teorii systemów (holonomia), rozpatrującej związki między teorią systemów ogólnych a humanistyką psychologiczną. W obydwu przypadkach korzysta się z wprowadzonego przez A. Koestlera (The Ghost in the Machinę, London 1967; t e n ż e , Janus — A Summing UP, London

182

1978) terminu holon, który denotuje obiekty, będące całościami złożonymi z oddziałujących na siebie podsystemów, a zarazem są integralnymi częściami nadsystemu.

W rozważaniach metaprzedmiotowych funkcjonuje pojęcie nauki traktowanej jako system konsensualny (w terminologii J. Lakatosa będzie to zbiór progresywnych programów badaw­

czych) oraz pojęcie prawdy faktualnej, również traktowanej konsensualnie (pewien przypadek prawdy interpretowanej koherencyjnie). N ie obowiązuje w tej koncepcji wyraźne odgraniczenie tradycyjnych kontekstów (odkrycia i uzasadniania), ujęcie zaś nauk psychologicznych i społecz­

nych nie jest zdominowane przez kierunki redukcjonistyczne, np. behawioryzm. W metodologii systemowej nacechowanej m.in. charakterystycznymi stadiami analizy systemowej, schematem przyczynowości złożonej, akcentowaniem zmiany jako względnie uniwersalnego zjawiska, stoso­

waniem zasad holistycznych i nawiązującej do pragmatyzmu C.S. Peirce’a, W. Jamesa oraz do uwspółcześnionej jego wersji (L. Wittgenstein, W .V.O.Quine, N.Rescher) nie są respektowane inne wyróżniki pozytywistycznej koncepcji nauki. Teoriosystemowa teoria badania naukowego stoi w nominalnej co najmniej opozycji do kierunków reprezentowanych m.in. przez R. Camapa, K.R. Poppera, Th.Kuhna, do anarchistycznej filozofii rozwoju nauki P.K. Feyerabenda, F.Gellne- ra, do psychologizującej i socjologizującej orientacji R.K.Mertona, J.I.Mitroffa. W kontekście tych stanowisk rozpatruje się idee G.J. Klira, B.R.Gainesa, M.L.G.Shawa, G.A.Kelly*ego, którzy w dociekaniach nad zagadnieniami zwłaszcza praktycznymi łączą teorię systemów z wynikami psy­

chologii, socjologii i filozofii. Precyzowane środki badawcze służą rozwiązywaniu problemów, co angażuje zarówno formalną, jak też intuicyjną stronę zagadnienia (daje to asumpt do odróżnienia metodologii typu niestrukturalnego i strukturalnego zależnie od tego, czy uwzględnia się tylko pierwszy, czy obydwa wymienione aspekty). Podaje się też zarys kilku alternatywnych typów sy­

stemowej metodologii nauk społecznych (diagnostyczna, prognozująca, kontrolująca, kierująca, terapeutyczna). Wspólnym ich założeniem jest traktowanie systemu społecznego jako złożonego układu dynamicznego, funkcjonującego na wzór organizmu.

Zygmunt Hajduk