Powstanie i początkowe dzieje Zgromadzenia SS. Rodziny Marii

Hieronim Eug. Wyczawski

Powstanie i początkowe dzieje

Zgromadzenia SS. Rodziny Marii

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 16/1-2, 129-176

1973

16 (1973) n r 1—2 KS. H IER ON IM EUG. W YCZAW SKI

PO W STA N IE I POCZĄTKO W E D ZIEJE ZGR OM ADZENIA SS. R O D ZINY M A RII

T r e ś ć : W stęp; 1. In ic ja ty w a ks. K o nstantego Ł ubieńskiego; 2. I n ­ te rw e n c ja ks. Z ygm unta Szczęsnego F alińskiego; 3. F ak ty czn e początki R odziny M arii i je j p ie rw o tn a s tr u k tu r a ; 4. Rozwój in sty tu c ji i z a tw ie r­ dzenie rządow e; 5. F o rm a cja w ew n ętrz n a zgrom adzenia; 6. Zabiegi o sprow adzenie R odziny M a rii do W arszaw y; 7. W arszaw ski dom przy ul. Ż elaznej i dalszy rozw ój zgrom adzenia w p ań stw ie rosy jsk im ; 8. Dom w C zerniow cach; 9. Dom w D źw iniaczce; 10. Rozłam w Rodzinie M arii; 11. C hw ilow a u n ia ze Szkołą P ra cy D om ow ej Jad w ig i Z am ojskiej; 12. E k sp an sja zgrom adzenia w G alicji. O stateczne zjednoczenie Rodzi­ ny M arii.

W stęp

Założone przez ks. Z ygm unta Szczęsnego F e l i ń s k i e g o (1822—1895), profesora A kadem ii Duchownej R zym sko-K atolickiej w P etersb u rg u i późniejszego arcybpa w arszaw skiego i, zgrom adze­ nie Rodziny M arii nie posiada dotąd napisanych w sposób nauko­ w y swoich dziejów. Istniejące w lite ra tu rz e dłuższe lub krótsze o niej w zm ianki oraz kilka pu blikacji inform acyjnych zaw ierają przew ażnie bałam utne sądy o jej początkach 2. Nic dziwnego. Zgro­ m adzenie pow stało w sposób zakonspirow any i przez długi czas istniało bez zew nętrznych form zakonnej organizacji, unikało n a­ w et pilnie tw orzenia o sobie urzędow ych dokum entów , by nie n a­ rażać swojego b y tu wobec obow iązujących w X IX w. w cesarstw ie rosyjskim praw . A kta zaś, jak ie mimo to n arastały z biegiem lat w zgrom adzeniu, spaliły się w pow staniu w arszaw skim 1944 r. S tąd to obok pow szechnej na ogół opinii, że ks. F eliński założył to zgromadzenie, m ożna spotkać i takie tw ierdzenia, jakoby fu nd ato ­ rem był ks. K onstanty Łubieński, a F eliński dopiero ko nty n u ato ­ rem jego dzieła 3, albo że zgrom adzenie zawdzięcza swe pow stanie 1 A u to r przygotow ał do d ru k u obszerną m onografię arc y b p a F eliń ­ skiego pt. „A rcybiskup Z ygm unt Szczęsny F eliń sk i 1822—1895” (s. 692 m aszynopisu), w k tó re j zostało także om ów ione pow stan ie Rodziny M a­

rii, w innej tylko k o n stru k cji.

2 O. M. P i r o ż y ń s k i , Z a k o n y że ń skie w Polsce, L u b lin 1935 s. 133— 7; Z grom adzenie Sióstr F ranciszkanek R o d zin y Marii. C a ritas 5 (1949) s. 49—52; Ks. W. M a z u r , Ks. A rc y b isk u p Z y g m u n t S zczęsn y F eliński a

R odzina Marii. W iadom . A rchidiec. W arsz. 40 (1958) s. 101—119; O. J.

B a r , P olskie zako n y. P ra w o kan. 4(1961) s. 481—4.

3 A rchiw um SS. Rodziny M arii w W arszaw ie (dalej cy tu ję ARM - W ar.) F -f-6, t. I s. 11; F-e-23 n r 1 s. 176—7.

obu w ym ienionym kapłanom 4, a n aw et że jego założycielką była F lo ren ty n a Dym m an 3. J a k a jest praw da?

Bez trudności m ożnaby ją ustalić, gdyby zachowały się w tym przedm iocie archiw alia. Tym czasem dysponujem y dziś jedynie la­ konicznym i w ypow iedziam i o początkach Rodziny M arii samego założyciela w jego „P am iętnikach” oraz inform acjam i zaw artym i we „W spom nieniach” k ilk u sióstr tegoż zgrom adzenia, pochodzą­ cych w praw dzie z czasów późniejszych, lecz oparty ch niew ątp li­ w ie na jak iejś nieistniejącej dziś dokum entacji 7. Dokładna analiza naw et tych ułam kow ych przekazów pozw ala stw ierdzić, że w 1. 1856—1857 pow stały w P etersb u rg u 2 insty tu cje pod nazw ą Ro­ dziny M arii: jedna pow ołana do życia przez ks. K onstantego Ł u ­ bieńskiego w m iesiącach letnich 1856 r., k tó ra w niedługim czasie zupełnie upadła, i druga, założona przez ks. Felińskiego w 2-giej połowie 1857 r., istniejąca do dziś. P odstaw ą do tych ustaleń są 2 d aty orientacyjne: w rzesień 1856 r. i początek m aja 1857 r. Gdy arcybp Flavio C h i g i przybył we w rześniu 1856 r. do P e te rs­ burga w drodze na koronację m oskiew ską cesarza A leksandra II, zastał tam w łaśnie świeżo zorganizow aną Rodzinę M arii ks. Ł u ­ bieńskiego. Zwiedził jej zakład i m u pobłogosławił 8. Pow ołana zaś do życia przez ks. Felińskiego Rodzina M arii pow stała dopiero rok później. Ks. Ł ubieński bowiem, zleciwszy opiekę nad swym za­ kładem ks. Felińskiem u, w yjechał z P etersb u rg a 5/17 XI 1856 r. W racając z początkiem m aja 1857 r., zastał ferm en t w założonym przez siebie zgrom adzeniu, k tó ry stał się w łaśnie bezpośrednią przyczyną utw orzenia przez Felińskiego zgrom adzenia nowego, choć pod tą sam ą nazw ą 9.

Tak w ięc w św ietle powyższych u staleń zapisana przez s. T e­ resę H elm an d ata założenia Rodziny M arii 27 X II 1856 r . 10, acz o parta na inform acji pierw szej i długoletniej przełożonej F lo ren - ty n y Dym m an, nie m a żadnego uzasadnienia źródłowego. P ie rw ­ sza bowiem Rodzina M arii istniała już przed tą datą, dru ga zaś zo­ stała zorganizow ana blisko rok później. Podana przez s. H elm an data odnosi się nie do pow stania Rodziny M arii, pierw szej czy

4 ARM W ar. F -f-20 s. 19. A. Ł ączyńska zapisała o s. D ym m an: „Tyś w spólnie z b iskupam i Ł ubieńskim i F elińskim fu n d ato rk ą b y ła” .

5 Tam że oraz ARM W ar. F-g-1 s. 18 C. Bogdanowicz pisze, że niek tó ­ re siostry uw ażały Felińskiego i D ym m an za współzałożycieli.

6 Ks. Z. Sz. F e l i ń s k i , P am iętniki, Lw ów 1911, II s. 54—5, 58—64, 85—92, 1556.

7 ARMW ar. F -f-3 s. 25—6, 32—3; F -f-5 t. I s. 1—152 (pierw szych 30 stro n przytoczonego tu „P am iętn ik a” s. T. H elm an zostało p rzejętych z P a m iętn ikó w F e l i ń s k i e g o , II s. 145—158); F-f-27 s. 5.

8 F e l i ń s k i , P a m iętn iki, II s. 54.

9 ARM W ar. F -g-4 z. 8 pod d a tą 5 X I 1856 i 2 VI 1857; F e l i ń s k i ,

P a m iętn iki, II s. 58, 62.

drugiej, ale jest w skazaniem dnia, w któ ry m s. D ym m an objęła kierow nictw o nad in stytucją. Rządząc przez blisko 50 la t zgrom a­ dzeniem i to zupełnie sam odzielnie w skutek rychłego w yw iezienia arcybpa Felińskiego, poczęła s. Dym m an uw ażać się pod koniec życia niem al za założycielkę zgrom adzenia, co chyba utw ierdzały w niej i m łodsze siostry, nieznające już założyciela n . Nic dziw ne­ go stąd, że d atę zw iązania się z Rodziną M arii indentyfikow ała z jej założeniem.

Zauw ażyć należy, że i w innych zgrom adzeniach i zakonach tru d n o na ogół oznaczyć daty ich pow stania. Proces bow iem fo r­ m ow ania się tego rodzaju in sty tu c ji trw a przew ażnie czas dłuższy, zanim nie zostaną one kanonicznie pow ołane do życia przez w ła­ dzę kościelną. O ile więc data kanonicznego ich zatw ierdzenia jest zw ykle pew na, o tyle sam e początki zgrom adzeń zakonnych mogą być oznaczane najczęściej tylko w przybliżeniu. Założyciele bo­ wiem , grom adząc wokół siebie zw olenników sw ojej idei, nie za­ czynali p racy od spisania dokum entu erekcji, lecz przeciw nie d o ­ piero w tedy sta ra li się o praw n e zabezpieczenie b y tu pow ołanej przez siebie instytucji, gdy ta ustaliła się już jako tako i rokow a­ ła nadzieję trw a ło ś c i12. Podobnie było i ze zgrom adzeniem Rodzi­ ny M arii. Za jej początek, oczywiście niekanoniczny jeszcze, moż­ na uw ażać nadanie jej przez ks. Felińskiego reguły i ustanow ienie przełożonej, a to — ja k wiadom o — m iało m iejsce w 2-giej poło­ wie 1857 r. Szukanie d aty dokładniejszej jest darem ne. Dodać n a­ leży, że proces dalszego form ow ania Rodziny M arii nie zam knął się bynajm niej na oznaczonej w przybliżeniu dacie jej pow stania. T rw ał on jeszcze długie lata i przechodził różne etapy, zanim uzyskało zgrom adzenie kanoniczną erekcją 13.

1. I n i c j a t y w a k s. K o n s t a n t e g o Ł u b ie ń s k ie g o

Z chw ilą zam knięcia now icjatów życie zakonne w carskiej Rosji zostało autom atycznie skazane na zagładę i faktycznie poczęło w szybkim tem pie zam ierać. K lasztory znikały jeden po drugim , tak m ęskie, jak i żeńskie. Tych ostatnich znalazło się po rozbiorach Polski około 30 w tzw. prow incjach zabranych. Były to konw enty benedyktynek, b ernardynek, dom inikanek, karm elitanek, szarytek, w izytek 14. Jed nakże do połowy X IX w. niew iele już z nich do­

11 A RM W ar. F -f-20 s. 19; F -g-1 s. 18; F -f-5 t. I s. 31, 33.

12 A by się o tym przekonać, w y starczy przejrzeć początkow e dzieje różnych zakonów , p rzedstaw ione przez M. H e i m b u c h e r a , O rden

un d K ongregationen der kath o lisch en K irche, 3 Aufl. M ünchen 1965,

I —I I lub o. J. B a r a , P olskie zakony. P ra w o kan. 4(1961) passim . 13 Zob. s. 31—49.

-trw ało, m imo że n iektóre uznane za etatow e, m ogły jeszcze p rzy ­ jąć od czasu do czasu za zezwoleniem w ładz jakieś n o w ic ju sz k i15. Tego rodzaju sytuacja w śród zakonów w cesarstw ie rosyjskim zm uszała niew iasty z pow ołaniem zakonnym bądź do szukania dla siebie klasztorów poza granicam i Rosji, co zrealizować były w sta­ nie jedynie osoby zamożne, bądź do praktykow an ia na m iejscu n a­ m iastek życia zakonnego w bezinteresow nej pracy ch a ry taty w ­ nej 16.

Pola do p ra k ty k i m iłosierdzia chrześcijańskiego było w iele w ów­ czesnym cesarstw ie, przede w szystkim w stolicy państw a. Obok bow iem bogatej ary sto k racji i zamożnej burżu azji gnieździło się w P e tersb u rg u dużo nędzy, zarów no w śród ludności praw osław nej jak i katolickiej. P rzyznać należy, że nad zorganizow aniem opieki ńad ubogim i starcam i i opuszczonymi sierotam i pracow ały czyn­ nie n iektó re panie z najw yższych sfer rosyjskich, w śród k tó ry ch były też katoliczki, niekiedy ukryte, lub sym patyzujące z k ato li­ cyzmem pod w pływ em słynnych jezuitów G agarina i P ierlin ga 17. Na przynależność w yznaniow ą podopiecznych nie zawsze się oglą­ dano. W ten sposób rosła w P e tersb u rg u liczba najrozm aitszych przytułków , utrzym yw anych z p ry w atn y ch funduszów w spom nia­ nych pań, a zarządzanych przez zespoły niew iast, chętnych do po­ św ięcenia się bezinteresow nej p racy charytatyw nej. Tego rodzaju „sam orodne siostry m iłosierdzia” — jak je nazw ał arcybp F eliń ­ ski — prow adziły rodzaj wspólnego życia i przyjm ow ały najczę­ ściej jednakow y strój, zbliżony do habitów zakonnych ł8. Rząd nie tylko tolerow ał te instytucje, ale naw et je popierał.

Jeżeli przed 1856 r. istn iał w P etersb u rg u już szereg praw osław ­ nych in sty tu cji dobroczynnych, to ani jednej jeszcze nie posiadali p etersb urscy katolicy, którzy, acz przynależeli do różnych n aro ­ dowości, z najsilniejszą gru p ą polską, byli zorganizow ani w 2 p a­ rafiach, św. K atarzyn y i św. S tanisław a o łącznej liczbie przeszło 30.000 19. K ierujący w ielką p arafią petersb u rsk ą św. K atarzy ny do­ sk o -k a to lic k ie przez rząd ro sy jsk i w w ie k u X I X - ty m w diecezji łu c kie j, ży to m ie rsk ie j i ka m ien ieckiej. N ova Pol. S acra 1(1928) s. 145—165, 208—

211, 303—312; Ks. J. K u r c z e w s k i , B isk u p stw o w ileń skie, W ilno 1912 s. 469—73; B p W. U r b a n , O statni etap dziejów Kościoła w Polsce (1815—1965), [Romae] 1966 s. 229—30.

15 Zob. schem atyzm y diecezji w ileńskiej, łuckiej, archidiecezji m o- hylew skiej z 11. 1850—55.

16 F e l i ń s k i , P a m iętn iki, II s. 54.

17 Charitas. K sięga zbiorow a w yd. na rzecz rz.-k a t. T ow . D obroczyn­

ności p rzy kościele św. K a ta rzyn y , P e te rsb u rg 1894; L exikon f. Theol.

u. K irche, IV kol. 255—6 (o G agarinie); Ks. J. N [i e d z i e l s k i] , P ier­

ling Paw eł. Podr. Enc. Kośc., X X X I—X X X II s. 128.

18 F e l i ń s k i , P a m iętn iki, II s. 54.

19 Bibl. Jagiell. (dalej cy tu ję BJag.) rk p s 5364 k. 392—2v. P a ra fia św. K a ta rz y n y liczyła w ted y 25.000 w iern y ch (K o n sta n ty Ire n e u sz P o­

m inikanie, o ile dużo robili na odcinku szkolnictw a 00, o ty le nie w ykazyw ali żadnej inicjatyw y w k ieru n k u zorganizow ania opieki nad ubogim i swojej parafii. P ierw szy i przez długie lata jedyny 21 katolicki p rzytułek na większą skalę w P e te rsb u rg u pow stał do­ piero w 1856 r. dzięki ks. Ł ubieńskiem u i to tylko jako konsekw en­ cja innego jego pom ysłu, m ianow icie jako szyld, m ający zasłaniać istnienie zgrom adzenia zakonnego Rodziny Marii.

Nie m ożna powiedzieć, aby intelig en tn y i pełen gorliw ości k a­ płańskiej Łubieński, pracujący od 1854 r. w p arafii św. K atarzy ­ ny jako w ikariusz i kaznodzieja francuski, nie dostrzegał potrzeby zaprow adzenia w niej akcji charytatyw nej. Osobiście w ydaw ał znaczne kw oty na cele dobroczynne i w spierał chary taty w n ą dzia­ łalność pani F ranciszki Jaum e, czy zaw iązany już w cześniej m a­ leńki p rzytułek dla sierot, nazyw any w źródłach „o uv ro ir”, pani R euilly 22, ale ostatnio zaczął go pasjonow ać przede w szystkim inny problem .

Spotkaw szy w śród sw ych p enitentek 3 osoby z pow ołaniem za­ konnym , noszące się z k o n k retnym zam iarem w stąpienia do klasz­ to ru poza granicam i Rosji, skłonił je do pozostania w P etersbu rgu w celu uform ow ania z nich żeńskiego zgrom adzenia zakonnego. W ym ienione osoby to 2 g u w e rn an tk i pracujące w dom ach ary sto ­ kratycznych stolicy Zofia Horoszewska i naw rócona z p ro testan ­ tyzm u M aria M ann oraz m niej w ykształcona, ale za to w ielkiej pobożności, K atarzy na Szym ańska. W szystkie zgodziły się prow a­ dzić życie w spólne na wzór zakonnego. W tym celu w y n ajął dla nich Ł ubieński w m iesiącach letnich 1856 r. kilk a pokoików w za­ budow aniach dom inikańskich, aby zaś zakonspirow ać przed w ła­ dzami praw dziw y cel stowarzyszenia, dał m u szyld sierocińca. P rojektow ane stow arzyszenie m iało w ychow yw ać zawsze kilk a sie­ rot, aby mieć wobec w ładz uzasadnienie swego bytu. I faktycznie oddał im Ł ubieński pod opiekę 2 sieroty, praw dopodobnie zabrane spod nadzoru pani Reuilly, k tó rą w łaśnie z nieznanych przyczyn

m ia n hrabia Ł u b ie ń sk i b isku p se jn eń sk i, K rak ó w 1898 s. 61—2), a p a ra fia

św. S tan isław a, prow adzona przez p ija ró w o b ejm ow ała 5.000 w iernych (Bp A. K r a s i ń s k i , W spom nienia, K ra k ó w 1900 s. 63).

20 L. K o s i ń s k i , D zieje kościoła św. K a ta rzy n y w P etersburgu. W:

Z m u ró w św. K a ta rzyn y . K sięga p a m ią tk o w a b. w y ch o w a n ek i w y c h o ­ w a n k ó w G im n a zju m p rzy kościele św . K a ta rzy n y w P etersburgu, W a r­

szaw a 1933 t. I s. 17—20; W. M a r k o w s k a , Z a rys d zie jó w G im n a zju m

żeńskiego. Tam że, s. 116; M. R z e s z o t a r s k a , S zk o ła elem entarna.

Tam że, s. 165; S. C y b u l s k i , G im n a zju m p rzy kościele św. K a ta rzy n y

w P etersburgu. Tam że, s. 221; K o n sta n ty ... Ł u b ie ń sk i ... s. 61.

21 K o n sta n ty ... Ł u b ie ń sk i ..., s. 73—4; Bibl. PAN w K rakow ie rk p s 2413 s. 33—4; ARM W ar. F -g -4 z. 8 pod d a tą 25 i 29 IX 1856 r.

22 ARM W ar. F -g -4 z. pod d a tą 27 i 29 IX 1856 r. oraz F -g-6 z. 8 w stęp T. M ajow ej s. 2; Bibl. PA N w K r. rk p s 2413 s. 33.

od sierot odsunął 23. Gdy chodzi o m aterialn e zabezpieczenie utw o­ rzonej instytucji, m ało praktyczny fun d ato r sądził, że po trafi się ona utrzym ać z publicznej ofiarności, n a razie zaś łożył na nią z w łasnej szkatuły. Ł ubieński był stosunkowo zamożny, oprócz bow iem drobnych dochodów z pracy duszpasterskiej otrzym yw ał rocznie 3.000 ru b li od swojej rodziny 24. Jak o przełożoną zgrom a­ dzenie naznaczył M arię M a n n 25. Nie zatroszczył się n ato m iast o nadanie pow ołanej in sty tu c ji określonej reguły. S praw ę tę odło­ żył na później, tym czasem zaś, korzystając z pobytu w P e te rs b u r­ gu w e w rześniu arcybpa C higi’ego, poprosił go o poświęcenie za­ k ład u i pobłogosław ienie zaw iązującego się zgro m ad zen ia26. N a­ zw ał je R odziną M arii, praw dopdobnie dla podkreślenia z jednej strony rodzinnego c h a rak teru stow arzyszenia, a z drugiej d la od­ dania specjalnej czci M atce Boskiej, k tó rej k u lt w tym czasie b a r­ dzo się wzmógł w zw iązku z objaw ieniam i w Lourdes i z zapro­ w adzaniem po kościołach nabożeństw a m ajow ego 27. Z aprzątnięty spraw am i politycznym i w yjechał Ł ubieński 5/17 XI tego ro k u na 6 m iesięcy do K ongresów ki, zostaw iając troskę o in sty tucję swe­ m u przyjacielow i ks. Felińskiem u 28.

Poniew aż na tym zam knął się faktycznie pierw szy etap w orga­ nizow aniu przez ks. Łubieńskiego tzw. pierw szej Rodziny M arii, należy dać odpowiedź na pytanie, jak i ch a rak ter m iała pow ołana przezeń do życia instytucja. W żaden sposób nie można jej nazw ać zgrom adzeniem zakonnym , chociaż ono było zam iarem Ł ubieńskie­ go. Istota bow iem zgrom adzenia zakonnego polega nie tylko na zbiorow ym życiu kon k retn y ch osób, dążących wspólnie do dosko­ nałości chrześcijańskiej, ale przede w szystkim na zw iązaniu się ślubam i w oparciu o określoną regułę i pod w ładzą przełożonych. Istotne jest tu rów nież zatw ierdzenie przez władzę kościelną, to ostatnie wszakże, że n astępu je zw ykle — jak już powiedziano — dopiero później po ustabilizow aniu się instytucji, nie m usi być bran e w rach ub ę w p rzyp adku założonej przez Łubieńskiego Ro­ dziny M arii. T ak samo żadną m iarą nie można brać za aprobatę kościelną błogosław ieństw a ze strony C higi’ego, poniew aż naw et

23 A RM W ar. F -g -4 z. 8 pod d a tą 25 i 29 IX 1856 r.

24 K o n sta n ty ... Ł u b ie ń sk i ..., s. 64; F e l i ń s k i , P a m iętn iki, II s. 55. 25 F e l i ń s k i , P a m iętn iki, I I s. 54—5.

28 Tam że, s. 55; ARM W ar. F -g -4 z. 8 pod d atą 27 IX 1856 r. 27 Ks. K o n sta n ty Ł u b ień sk i zaprow adził nabożeństw o m ajo w e w W is­ k itk a c h w archidiec. w arszaw skiej, gdzie proboszczem był jego s try j bp T adeusz Ł ubieński i gdzie K o n sta n ty chw ilowo p racow ał, chociaż nie w prow adziła go jeszcze o ficjaln ie w ładza archidiecezjalna. T ak sam o zainaugurow ał to nabożeństw o w P e te rsb u rg u w kościele m altań sk im , rów nież u p rzed zając urzędow e w prow adzenie przez konsystorz. K o n sta n ­

ty ... Ł u b ie ń sk i ..., s. 28; F e l i ń s k i , P a m iętn iki, II s. 62; ARM W ar.

F -g -4 z. 8 pod d atą 3 V 1857 r. ' 28 F e l i ń s k i , P a m iętn iki, I I s. 58.

Stolica Ap. nie zw ykła zatw ierdzać zgrom adzeń bez uprzedniej ap rob aty miejscowego ordynariusza. Tym bardziej nie uczynił tego przypadkow o obecny, dyplom atyczny w ysłannik papieski. In te r­ w encja C higi’ego to nic innego jak zw ykłe błogosław ieństw o, ja ­ kiego udziela biskup, gdy się go o to prosi. P ierw szej Rodzinie M a­ rii brakow ało rzeczy zasadniczej, m ianow icie reguły, a nie w ia­ domo też, czy i kw estia ślubów została od początku w zięta w ra ­ chubę. A bsolutnie przeto nie można uw ażać pierw szej Rodziny M arii za zgrom adzenie zakonne.

2. I n t e r w e n c j a k s . Z y g m u n t a S z c z ę s n e g o F e li ń s k ie g o

Zm ieniło się w iele w Rodzinie M arii podczas 6-miesięcznej nie­ obecności w P etersb u rg u ks. Łubieńskiego. Uproszony bowiem do opieki nad in sty tu c ją ks. Feliński, o ile nie w prow adzał żadnych zm ian do życia stow arzyszonych kobiet, o ty le rozbudow ał znacz­ nie mieszczący się przy nich sierociniec, m ający być w pom yśle Łubieńskiego tylk o zasłoną dla właściw ego celu instytu cji. P rz y j­ m ow ał bow iem nie tylko coraz w ięcej sierot, ale równocześnie b ra ł w opiekę i niedołężne a ubogie staruszki, dla k tórych w y najął osobny lo k a l29. W szystko zaczęło się od szukania środków m ate­ rialn y ch na u trzym anie sierocińca i od zm iany przełożonej. Ł u­ bieński na w yjezdnym zarządził, aby po w yczerpaniu pozostaw io­ nego przezeń zaopatrzenia zwrócić się o pomoc do księżny G ali- cyn. Tym czasem okazało się, że księżna, pozbaw iona m ajątk u z po­ w odu swego przejścia na katolicyzm , w żaden sposób nie może dać subw encji. Odm ówił rów nież pomocy przeor dom inikanów i ad ­ m in istra to r p a ra fii św. K atarzy n y o. Józef M aksym ilian S taniew - ski, późniejszy su fragan m ohylew ski, k tó ry radził naw et rozw ią­ zać zupełnie stow arzyszenie, na co oczywiście F eliński absolutnie nie m ógł się zgodzić 30.

Wobec niepow odzenia u księżny G alicyn udał się ks. F eliński do ofiarności innych pań z arystokracji, a m ianow icie do Teodoryny M illot, księżny G agarin i baronow ej M eyendorff. M aterialna po­ moc ty ch osób dla zakładu przeszła w szelkie oczekiwania. Teodo- ry n a M illot, narzeczona d r Józefa M onkiewicza, a n atu ra ln a córka księcia Fiodora G alicyna i francuskiej śpiewaczki, pozostająca pod opieką m in istra Czewkina, była nie tylko bogatą, ale i osobą w y­ soce religijną. Jej spow iednikiem był ks. Łubieński, a po jego wy- jeździe ks. Feliński. Otóż panna M illot urządziła na rzecz zakładu Rodziny M arii lo terię fantow ą w śród sw ych znajom ych, przez co

29 ARM W ar. F -c-4: Dn. 24 I II 1858 pisał F. do m a tk i, że zarządza dw om a „z akładzikam i”, jednym dla sta ru sze k i ułom nych, d rugim dla sie ro t, a 14 IX 1858, że sta ru szk i są już połączone z dziećm i w obszer­ nym lokalu.

uzyskała znaczny fundusz na dalsze utrzym anie instytucji. Poza tym skontaktow ała M illot Felińskiego za pośrednictw em pan i Ba- łabin, m atk i paryskiego jezuity o tym sam ym nazw isku, z dam ą dw oru carowej księżną G agarin, z dom u W alewską. M ecenat nad zakładem tej ostatniej, acz k rótkotrw ały, okazał się niezw ykle zba­ w ienny. Poprzez loterie i kw estę w kręg u swego otoczenia p o trafi­ ła księżna G agarin tak zabezpieczyć sierociniec, że ks. F eliński mógł teraz rozszerzyć jego lokal i umieszczać w nim coraz więcej sierot. Z w iosną 1857 r. było ich już ponad 20 31. Równocześnie p rzy jął F eliński do stow arzyszenia now ą siostrę, nie starą jeszcze wdowę po pułk ow nik u M alcowie Anetę. Z pow odu w yjazdu za granicę G agariny przyjęła z kolei stałą opiekę nad sierocińcem w skazana przez nią baronow a M eyendorff, córka austriackiego m in istra hr. B oul-Schauensteina, a żona prezesa gabinetu cesarza, P io tra M eyendorffa, niezw ykle gorliw a katoliczka 32. N iew iasta ta zw iązała się z Rodziną M arii na dłuższy czas, dostarczając siero­ cińcowi system atycznie środków m aterialnych, a niebaw em stając na czele utw orzonego kom itetu opiekuńczego.

Zabezpieczywszy m aterialn ą stronę egzystencji zakładu, w y­ b rn ą ł F eliński rów nież pom yślnie z krzyzysu, wywołanego dezer­ cją przełożonej M arii M ann. N iew iasta ta, zorientow aw szy się za­ raz po wyjeździe Łubieńskiego, że środki utrzym ania są na w y­ czerpaniu, opuściła Rodzinę M arii i w yjechała za granicę dla w stąpienia tam do klasztoru. Nie przypuszczała, że F eliński po trafi b ra k i usunąć. Pozostały więc tylko 3 członkinie stow arzyszenia: Horoszewska, Szym ańska i Malców, z których żadna w m niem aniu Felińskiego nie nadaw ała się na przełożoną zakładu. Na szczęście tra fiła się niespodziew anie osoba, k tó ra bardzo chętnie przystała na propozycję Felińskiego, by do pow rotu Łubieńskiego pokiero­ w ać zakładem , m ianow icie F lo rentyna Dymman, k tó ra też dała w net dowody sw ych organizacyjnych uzdolnień 33.

Dym m anówna, ur. w 1828 r. w Sadowiczach w pow. w itebskim , była córką Jak u b a Dym m ana, starosty surażskiego i A nny Mikosz. Uczyła się w dom u rodzicielskim pod kierun kiem Tomasza Zana, a potem u m inim itek w W itebsku, względnie u w izytek w ileńskich, jak podała Cecylia Bogdanowicz. Po śm ierci m atk i w 1854 r. — ojciec zm arł już wcześniej — znalazła się w P etersbu rgu , gdzie była p en iten tk ą ks. Łubieńskiego. Chcąc w stąpić do jakiegoś k la­ sztoru poza granicam i Rosji ,udała się w 1856 r. w strony rodzinne 31 Tam że, s. 60—1; ARM W ar. F -c-4 L ist F-go do m a tk i z 28 IV 1857. W liście z 12 II 1858 (tam że) pisał, że w zakładzie uczy się już 27 dziew ­ czynek, nie licząc dochodzących. Było to ju ż po całkow itym przejęciu sierocińca przez Felińskiego.

32 F e l i ń s k i , P a m iętn iki, II s. 61; ARM W ar. F -c -4 L ist F -g o do m a tk i IV 1857; F -f-20 s. 30. ,

celem zebrania potrzebnego funduszu. Ponaglona do pow rotu przez Łubieńskiego nie zastała go już w stolicy. Z etknęła się za to z ks. F elińskim . Poniew aż postanow iła z podjęciem ostatecznej decyzji czekać na pow rót sw ego duchow nego przew odnika, przystała na ofertę Felińskiego 34. P olegając na przekazie s. H elm an, m iało to mieć m iejsce 27 X II 1856 r., z tym tylko, że nie m ożna tego uw ażać za jej w stąpienie do zgrom adzenia Rodziny M arii, bo takiego — ja k wyżej w ykazano — jeszcze nie było, ale tylko objęcie kierow ­ nictw a sierocińca Rodziny M arii 35. F lo ren ty n a Dym m an ani prze­ czuwała, że tym czasow e przyjęcie obowiązków w sierocińcu zw ią­ że ją z Rodziną M arii na całe życie.

Z początkiem m aja 1857 r. w rócił do P etersb u rg a ks. Łubieński. Widząc, że sp raw y Rodziny M arii stoją na zew nątrz znakom icie dzięki kiero w n ictw u ks. Felińskiego i w ypersw adow aw szy zapew ­ ne pannie Dym man, by porzuciła m yśl w stąpienia do klasztoru za granicą, a pozostała w zakładzie, dał się w ciągnąć w w ir innych spraw i zajęć. P rzede w szystkim narzucił się na stałego doradcę m etrop. W acława Żylińskiego. N astępnie po starał się u hr. B orcha o p rezentę dla siebie na re k to ra kościoła m altańskiego, na k tó re to stanow isko otrzym ał też insty tucję m etropolity. W objętym koście­ le zaprow adził zaraz nabożeństw a m ajowe, począł urządzać reko­ lekcje i w ykłady katechizm u, założył bractw o A doracji N. S ak ra­ m entu, którego zadaniem m iała być opieka nad ubogim i kościoła­ mi, oraz pow ołał do życia nowe stow arzyszenie dobroczynne, To­ w arzystw o św. W in centego36. Dzięki w yrobionym stosunkom w najw yższych sferach tow arzyskich każda jego inicjatyw a m iała na początku zapew nione powodzenie. Jednakże m usiał niebaw em w glądnąć i w spraw y Rodziny M arii, k tó ra na g w ałt potrzebow a­ ła jego interw encji.

W spom niano już, że ks. F eliński podczas w ykonyw ania nad za­ kładem swej opieki położył głów ny nacisk na rozwój sierocińca, a na boku zostaw ił spraw y stow arzyszenia n iew iast w przekonaniu swej tu niekom petencji. S iostry Horoszewska i Szym ańska podnio­ sły lam ent, że pierw otny cel ich zgromadzenia, jakim by ła ścisła 34 N ajw ięcej szczegółów o s. F lo re n ty n ie D ym m an p rzek azała s. T. H elm an (ARMW ar. F -f-5 t. II s. 145—57). Z nały dobrze s. D ym m an s. A. Ł ączyńska i s. J. S kirgajło, obie też w sw ych w spom nieniach bardzo dodatnio ją sc h arak tery zo w ały (F-f-20 s. 19—30; F -f-27 s. 3—13). P ew n e szczegóły o s. D ym m an p o d ała rów nież C. Bogdanow icz, k tó ra w m ło­ dości także ją znała (F-g-1 s. 20—2). Zob. też F e l i ń s k i , P a m ię tn ik i, I I s. 60.

35 w zgrom adzeniu d atę tę uw ażano od d aw n a za p o cz ątek R odziny M arii i do dziś 27 X II obchodzi się rocznicę p o w sta n ia zgrom adzenia. U czyniono je d n a k o statnio k o re k tu rę odnośnie do roku. P rz y jm u je się ro k 1857, a nie ja k d aw niej 1856.

36 ARM W ar. F -g -4 z. pod d atą 2 VI 1857; Bibl. PAN w K r. rk p s 2413 s. 42 nn.; F e l i ń s k i , P a m iętn iki, I I s. 62; K o n sta n ty .. Ł u b ień sk i ..., s. 87—109.

kontem placja, został przez Felińskiego zw ichnięty, a one z powodu stałego w zrostu sierocińca m uszą czynnie się nim zajm ować. Żą­ dały przeto od Łubieńskiego pow rotu do początkow ych założeń. Łu­ bieński uznał to za słuszne, zarządził dla sióstr rekolekcje, po skończeniu któ ry ch przedstaw ił im ułożoną na prędce regułę. We­ d łu g niej m iała odtąd Rodzina M arii prow adzić życie k ontem pla­ cyjne, a kilka w ychow yw anych sierot jedynie uzasadniać wobec rządu rację istnienia stow arzyszenia. W ykonanie tego p lan u rów ­ nało się autom atycznie likw idacji rozbudow anego sierocińca, tym bardziej że siostry D ym m an i Malców oświadczyły, iż w tej sy tu ­ acji opuszczają Rodzinę M arii, poniew aż nie czują pow ołania do kontem placji. Także M eyendorffow a zapow iedziała swe w ycofanie z ta k pojętej Rodziny M arii. Sierociniec urato w ał ks. F eliński 37.

Szanując wolę Horoszewskiej i Szym ańskiej praktykow ania kon­ tem placji i zdanie w tej m ierze Łubieńskiego, uw ażał Feliński, że rów nie szczytną jest inna form a dążenia do doskonałości chrześci­ jańskiej, m ianow icie poprzez dzieła m iłosierdzia, konkretnie przez pracę w istniejącym już sierocińcu. Dlatego w ystąpił z p rojektem kom prom isow ym . P oradził Łubieńskiem u, aby zabrał z zakładu Ho- roszew ską i Szym ańską i zorganizow ał dla nich w innym pom ie­ szczeniu kontem placyjny klasztorek w edług nadanej im reguły, a on zajm ie się sierocińcem i ułoży na całkiem innych zasadach życie pozostałych 2 sióstr. Ł ubieński na plan się zgodził. H oro­ szewskiej i Szym ańskiej przygotow ał inne mieszkanie, a na ich przełożoną sprow adził z W ilna panią Sawicz. To 3-osobowe zgro­ m adzenie niedługo jed nak trw ało i to w pew nej m ierze z w iny samego założyciela. Po pierw sze brakow ało Ł ubieńskiem u w ogóle w y trw ało ści w ko ntynuow aniu rozpoczętych prac i dzieł, skutkiem czego ciągle b ra ł się do nowych spraw , niew iele dbając o losy prac zaczętych. Po w tóre 20 III 1859 r. m usiał opuścić P etersbu rg. A rcybp Żyliński bowiem, chcąc się pozbyć uciążliwego doradcy, w ysłał go na w ikarego do C harkow a, a później na proboszcza do Rew ia w Estonii. Tak więc zabrakło m łodem u zgrom adzeniu po p ro stu środków do życia, o zabezpieczenie których nie postarał się Łubieński. Toteż w niedługim czasie zgrom adzenie to, nazw a­ ne tu „pierw szą Rodziną M arii” przestało istnieć. S. Sawicz u m ar­ ła, podobno ze zgryzoty z pow odu usunięcia ze stolicy Ł ubieńskie­ go, a Szym ańska po k ilk u latach w róciła do Łubieńskiego, gdy ten został biskupem sejneńskim i zajm ow ała się w S ejnach kon­ gregacją te rc ja rsk ą św. Franciszka, s. Horoszewska zaś przeniosła się do nowej Rodziny M arii, którą w 2-giej połowie 1857 r. za­ łożył ks. Z ygm unt Szczęsny F eliński 38.

87 F e l i ń s k i , P a m iętn iki, II s. 63—4.

38 Tam że, s. 64, 73; Bibl. PA N w K r. rk p s 2413 s. 16, 33; ARM W ar. F -f-5 t. I s. 34—5.

3. F a k t y c z n e p o c z ą tk i R o d z in y M a r ii i je j p ie r w o t n a s t r u k t u r a

Feliński, p rzystępując do zorganizow ania zgrom adzenia, okazał się większym re alistą od Łubieńskiego. S tan ął na stanow isku, że katolicki zakład dobroczynny jest bezw zględnie potrzebny w P e ­ tersb u rg u , wobec czego należy dalej prow adzić i rozbudow yw ać istn iejący już sierociniec. Z daw ał też sobie spraw ę, że przy b ra k u stałego m a ją tk u zakładowego potrzebne są do jego prow adzenia osoby, k tó re by podjęły się tego nie za w ynagrodzeniem , ale z po­ budek ideowych. N adaw ać by się przeto tu mogło tylko zakonne zgrom adzenie. P rzew idyw ał wreszcie, że ofiarność dla zakładu jed n ej czy naw et k ilku zam ożnych p ań jest niepew na, może się z czasem skończyć, a w każdej chw ili zawieść, należy wobec tego ta k statutow o ustaw ić zadania zgrom adzenia, aby potrafiło w p rzy ­ szłości utrzym ać i siebie i prow adzony zakład. Tego rodzaju w y­ tyczne daw ały przedsięw zięciu szanse powodzenia i jak n a jb a r­ dziej odpow iadały pragnieniom pań D ym m anów ny i Malców. Za­ kład m iał stanow ić te re n pracy zgrom adzenia, k tó re tym sam ym m usiało otrzym ać c h a ra k te r w yb itnie czynny.

Trzy spraw y w ym agały od razu załatw ienia: Zdobycie większego lokalu dla rozrastającego się zakładu, ułożenie reg uły dla zgrom a­ dzenia sióstr, opiekujących się zakładem , oraz zapew nienie dopły­ w u k an d y d atek do zgrom adzenia. P ierw szy problem rozw iązała n atychm iast baronow a M eyendorff, w y n ajm u jąc dla zakładu ob­ szerniejsze m ieszkanie, w spólne dla sierot i staruszek. U rządzenie pomieszczenia trw ało kilka miesięcy. W cześniej w prow adzono tam sieroty, m ieszkanie dla sióstr było gotowe dopiero w lecie 1858 r. Uroczyste otw arcie kaplicy w zakładzie nastąpiło 13 V III tegoż ro k u 39.

Chyba jeszcze w 1857 r. załatw ił F elińsk i i dw ie dalsze spraw y. Zapisał bowiem w sw ych „P am iętn ik ach ”, że po przeniesieniu sie­ ro t do nowego lokalu ułożył regułę dla zgrom adzenia, pozostaw io­ nego przy pierw otnej nazw ie Rodziny M arii (według istniejącej w zgrom adzeniu trad y c ji m iał ją w ręczyć s. Dym m an 27 X II 1857 roku), i że zw rócił się pisem nie do w izytek w ileńskich z prośbą, aby kierow ały do Rodziny M arii te ze swoich asp irantek, któ ry ch z różnych przyczyn nie mogą przyjąć. Posław szy im dla zorien­ tow ania się w celach Rodziny M arii jej regułę, uzyskał rzeczy­ w iście tą drogą kilka now ych k andydatek. Przełożoną zgrom adze­ nia ustanow ił F lorentynę Dym m an 40.

O nadanej zgrom adzeniu regule niew iele m ożna dziś powiedzieć, 39 ARM W ar. F -c-4 L ist do m a tk i z 14 V III 1858. W liście z 14 IX 1858 (tam że) pisał: „S taruszki połączone już z dziećm i pod jed n ą dy­ r e k c ją ”.

ponieważ nie znam y jej pierw otnego tekstu. Początkow o istniał praw dopodobnie tylko jeden jej egzem plarz, przekazany przez za­ łożyciela przełożonej, s. Dym m an. T ekstu nie drukow ano, ale chy­ ba później zrobiono szereg odpisów dla użytku przełożonych po­ szczególnych domów. Liczniejszych kopii nie sporządzano z obawy przed zdekonspirow aniem zgrom adzenia. Egzem plarz reg uły m iała z sobą s. Dymman, gdy dla k u ra c ji baw iła za granicą i dała go w P ary ż u do przeczytania ks. W iktorow i Ożarowskiem u. O żarow ­ ski ta k o niej pisał do kapucyna H onorata Koźmińskiego: „P rz e­ czytasz regułę, jak ą napisał ks. Feliński, oryginalną w swoim ro ­ dzaju, ale wcale tra fn ą i zdaje się z Ducha Bożego, bo jest w y ra ­ zem nie konceptu, ale doświadczonej p ra k ty k i” 41. Siostry uczyły się regu ły tylko ze słuchania na lekcjach, jak ich udzielał im po­ czątkowo ks. F eliński i s. Dymm an, a później m istrzyni now icjatu. P ra k ty k a ta istn iała w cesarstw ie rosyjskim aż do re w o lu c ji42. Istniejące egzem plarze reguły przepadły w P etersb u rg u w czasie likw idacji zakładu, w W arszaw ie podczas pow stania 1944 r.

D ysponujem y znacznie późniejszym tekstem reguły, dru k o w a­ nym w r. 1888, a używ anym przez siostry w G alicji 43. Czy jedn ak ta ostatnia, o 30 la t późniejsza, red ak cja jest identyczna z regułą pierw otną, m ożna mieć w ątpliw ości. Z tek stu z 1888 r. przebija dokładna znajom ość życia zakonnego i w szelkich przepisów p ra w ­ nych, których to zalet, przynajm niej w tak im zakresie, nie m iał z pew nością tek st pierw otny. W 1888 r. m iał F eliński za sobą znaczne dośw iadczenie w spraw ach zakonnych. W okresie rządów arcybiskupich w archidiec. w arszaw skiej zetknął się z bliska z w szystkim i żeńskim i klasztoram i w archidiecezji, nie tylko z za­ konam i starym i jak b ernardynki, sakram entki, szarytki i w izytki, ale też ze zgrom adzeniam i nowym i, czynnymi, z założonymi przez o. H onorata Koźmińskiego felicjankam i i z organizow anym i przez T eresę Potocką m agdalenkam i. Dwie podróże do Rzym u w 1883 r. po powrocie z w ygnania chyba rów nież dały Felińskiem u okazję p rzypatrzen ia się różnym zgromadzeniom obcym. M ieszkając n a­ stępnie w Dźwiniaczce w archidiec. lwowskiej, pozostaw ał w b li—

41 A rchiw . OO. K apuc. w N ow ym M ieście rk p s I II D: L ist ks. W. O żarow skiego do o. H. K oźm ińskiego z 6 X 1859. Podczas p o b y tu swego za g ran ic ą dow iadyw ała się D ym m nów na, ja k p rze d staw ia się o rg an i­ zacja św ieżo założonych niepokalanek. A rchiw . OO. Z m artw y ch w st. w Rzym ie (dalej cy tu ję AZmRz): L ist o. A. Jełow ickiego do o. K. G rab o w ­ skiego z 2·2 X 1859.

42 P iszą o tym w yraźnie sta rsze zakonnice ja k s. M atylda G e tte r (F -f-3 s. 18), s. T. H elm an (F-f-5 t. I I s. 5), s. R. K om orow ska (F-f-17 s. 6), s. K. W asińska (F-f-33 s. 3).

43 U staw y R o d zin y M arii albo S łu że b n ic Ubogich, K ra k ó w 1888, 16°, ss. 130. F. pisał 17 VI 1891 do J. Z am ojskiej (Bibl. PAN w K ró rn ik u — d alej cy tu ję BK órn. — rk p s 7618) o p ierw o tn ej regule Rodziny M arii, że „w głów nych zasadach pozostała dotąd niezm ien io n a”.

skich k o n tak tach z niepokalankam i z Jazłow ca i Niżniowa 44. Poza ty m poczynając od czasów w arszaw skich, utrzym yw ał bliskie sto­ sunki z szeregiem w yb itnych zakonników , którzy bądź sam i byli założycielam i zgrom adzeń, bądź m ieli dużo do pow iedzenia na te ­ m at spraw zakonnych, że w ym ienię kapucynów P rokopa Leszczyń­ skiego i H onorata Koźmińskiego, zm artw ychw stańców H ieronim a K ajsiew icza, P io tra Sem enenkę, Eustachego Skrochow skiego i swe- bo b ra ta Ju lian a, felicjankę M arię M agdalenę Borowską, karm eli­ tan k ę M arię K saw erę C zartoryską, niepokalankę M arcelinę D arow - ską, m agdalenkę Teresę P o to c k ą 45. N iew ątpliw ie więc odbiła się dojrzałość sądów Felińskiego w spraw ach zakonnych na oddanej w 1888 r. do d ru k u regule. N atom iast brakow ało m u jej w tak szerokim zakresie w r. 1857. Przecież nie znał w tedy z bliska żad­ nego żeńskiego zgrom adzenia, bo naw et osobiste zetknięcie z w i­ leńskim i w izytkam i nastąpiło dopiero po nap isaniu regu ły dla Ro­ dziny M arii 46. To, co w iedział w tedy o zakonach, ograniczało się zapew ne do ogólnych wiadom ości z lek tu ry , w zględnie z w yw iadu 0 tego rodzaju in stytucjach, jakiego m u udzielał listow nie baw iący za gran icą jego b ra t Ju lia n 47.

T ak w ięc tru d n o przyjąć, aby p ierw otna reg u ła odznaczała się już ta k ą precyzją sform ułow ań i była tak bogata w szczegółowe przepisy, co reg uła z 1888 r. Jednakże mimo tych zastrzeżeń w y­ daje się nie ulegać wątpliw ości, że zasadniczy zrąb reguły, m iano­ w icie w ytknięcie celu zgrom adzenia i określenie głów nych śro d­ ków do jego realizacji były identyczne w obu redakcjach. Siostry, k tó re w 11. 1884—1889 przybyw ały od s. D ym m an do zakładanych w G alicji przez Felińskiego domów, nie zauw ażyły żadnych różnic m iędzy m odelem życia zakonnego w dom ach w Rosji i K ongre­ sówce, a w dom ach organizow anych przez założyciela w G alicji, dla któ ry ch w łaśnie w ydrukow ano w 1888 r. w spom nianą regułę. Byłoby to dowodem, że głów na idea reg u ły d rukow anej była taka sam a co pierw otnej 48. Pierw szej reguły trzym ały się siostry w

Ro-44 Św iadczy o ty m częsta k o resp o n d en cja a rc y b p a F -g o z M. D a- row ską. O ryginały listów z n a jd u ją się w A rch. SS. N iepokal. w S zym a­ now ie (dalej cy tu ję ANiepSz.) P. 21. 4. I. 1 i nn. K opie posiada ARM ­ W ar.

45 K opie w ielu listów tych osób posiada A RM W ar. O ryginały są ro z­ sypane po różnych arch iw ach i bibliotekach.

46 F e l i ń s k i , P a m iętn iki, I I s. 64, 87.

47 A RM W ar. F -c-4: Dn. 8 X 1857 p isał F. do b r a ta Ju lian a , b a w ią ­ cego w Rzymie: „... p rz y p a tru j się p rzy każdej n ad arzonej zręczności szkołom , zw łaszcza przez księży zaw iadyw anym , b rac tw o m m iłosierdzia 1 w szelkiego ro d za ju dobroczynnym zakładom , bierz gdzie m ożna roz­ kłady, spraw ozdania, p ro sp ek ty i to w szystko, co nie sam ą zasadę, ale urządzenie p rak ty c zn e m oże dać poznać, książeczek też w tym p rze d ­ m iocie nie o m ijaj. Co zobaczysz, opisz m i z a ra z i w liście p rzy ślij”.

48 A RM W ar. F -f-20 s. 15: s. A. Ł ączyńska zapisała, w p raw d zie w 20 przeszło la t po śm ierci F -go, że siostry w G alicji o trzym ały te sam e

sji i Kongresówce aż do ich agregacji do zakonu braci m niejszych (bernardynów ) w 1889 r. i przyjęcia w tedy reguły trzeciego zako­ nu św. F ranciszka.

Pozostaje jeszcze do w yśw ietlenia problem kościelnej aprobaty powołanego do życia zgrom adzenia Rodziny M arii w m yśl obo­ wiązującego wówczas p raw a kanonicznego. W okresie pow staw a­ nia Rodziny M arii obow iązyw ała jeszcze w zasadzie k on stytucja św. P iusa V „Circa p astoralis” z 29 V 1566 r. 49, dopuszczająca za­ kony żeńskie jedynie o ślubach uroczystych i o papieskiej k lau ­ zurze. Zaznaczyć jednak trzeba, że już w XVII i X VIII w. poczęto om ijać tę k o nsty tu cję wobec zm ienionych w w ielu państw ach sto­ sunków politycznych i społecznych. W jednych bowiem k ra ja c h na skutek nieprzychylnego nastaw ienia rządów do zakonów brakło po p rostu w arunków do przestrzegania k lauzury papieskiej i w ią­ zania się wieczyście z klasztorem przez śluby uroczyste. Gdzie in ­ dziej znow u okazyw ała się nieodzow ną praca zakonnic na zew nątrz klau zu r w śród społeczeństwa. Poza tym w iele osób widziało ideał życia zakonnego nie w kontem placji w edług m odelu wspom nianej konstytucji, ale w życiu czynnym. T ak więc poczęli n ajpierw bi­ skupi diecezjalni, a potem i Stolica Ap. tolerow ać pow stające z in i­ cjatyw y różnych osób nieklazurow e kongregacje zakonne, o p a rte na ślubach nie solemnych, ale zw ykłych. W dalszym etapie n ie­ k tó re z nich otrzym yw ały apro batę sw ych statutów , a naw et osta­ teczne zatw ierdzenie sam ych in sty tu cji so. Do połowy przeto X IX w. istniał już w Kościele i działał cały szereg nowych żeńskich zgro­ m adzeń, pow ołanych do życia w sposób kanoniczny przez bisku­ pów i zatw ierdzonych przez Stolicę Ap. z pom inięciem k on sty tu cji „Circa pasitoralis” 51.

W tym stanie rzeczy m iał praw o erygow ać kanonicznie zgrom a­ dzenie Rodziny M arii na podstaw ie ustalonej w Kościele p ra k ty k i m iejscow y ordynariusz, arcybp m ohylew ski W acław Żyliński. Czy jednak tego dokonał? Nie przem aw ia za tym żaden dokum ent, przeciw nie w szystko w skazuje, że w P etersb u rg u zgrom adzenie nie uzyskało urzędow ego zatw ierdzenia kościelnego. P rzede w szystkim na jaw n ą aprob atę nowego zgrom adzenia nie odw ażyłby się w tedy żaden o rdynariusz pod panow aniem carskim , ponieważ pociągnę­ łoby to nieobliczalne rep resje im peratora. Tym bardziej nie zdo­

ustaw y co w P e te rsb u rg u i że założyciel w y rab iał w nich tego sam e­ go ducha.

49 J. C r e u s e n, De iuridica sta tu s religiosi evolutione. S yn o p sis

historica, ed. 3, Rom ae s. 12—42; B ulla riu m R om anum , V II, 447 nn.

50 A. G a m b a r i, In stitu to ru m saecularium e t congregationum re li­

giosarum evolutio com parata. W: De in stitu tis saecularibus, Rom a 1951,

I s. 317—19.

był się na to pow olny wobec carskiego rządu m etropolita Żyliń­ ski 52.

Po w tóre w ysiłki s. D ym m an z 11. 1888—1889, zm ierzające do uzyskania dla zgrom adzenia ap ro b aty kościelnej, zakończone jego agregacją do zakonu b raci m niejszych, były w yraźnie podykto­ w ane brakiem dotąd kanonicznego z a tw ie rd ze n iaS3. Jeszcze do­ bitn iej tego dowodzi fakt, że i sam F eliński podjął pod koniec życia stara n ia o aprobatę kościelną Rodziny M arii, czego nie czyniłby w konsystorzu lwowskim , gdyby zgrom adzenie m iało już zatw ier­ dzenie diecezjalne. In na rzecz, że m ieszkający w P etersb u rg u arcbp Żyliński w iedział o istnieniu sierocińca, a chyba został rów nież poinform ow any przez ks. Felińskiego o tym , że opieku ją­ ce się zakładem niew iasty prow adzą życie w spólne w oparciu o określony statu t. Dnia 19 X I 1859 r. odpraw ił naw et Żyliński w kaplicy zakładu Mszę na rozpoczęcie adoracji N. S akram entu 54. Czy jednak pow iedział F eliński w prost m etropolicie, że chodzi tu o zgrom adzenie zakonne, tru d n o tw ierdzić. R ów nałoby się to po­ staw ieniu bojaźliwego arcybiskupa w dw uznacznej s y tu a c jiS5. P raw dziw y c h a ra k te r Rodziny M arii m usiał być w ówczesnej nie­ przychylnej zakonom atm osferze ukry w an y przed każdym . N aw et wobec w stępujących do niej k andydatek unikano określenia „zgro­ m adzenie zakonne”, acz w drażano je w życie o form ach zakon­ nych, a in sty tu cję nazyw ano po pro stu Rodziną M arii, rozum iejąc pod nią i zgrom adzenie sióstr i sierociniec. T ak też zapew ne tr a k ­ tow ał ją i w tym sensie uznaw ał m iejscow y ordynariusz. A jeżeli dom yślał się naw et czegoś ,to urzędow o w olał o tym nie wiedzieć. Siostry nazyw ano oficjalnie paniam i lub pannam i, natom iast dziew częta z zakładu zw racały się do nich zależnie od w ieku sióstr przez „ciociu”, „babciu”, a do siostry Dym m an „m ateczko”. Dla założyciela zaś ucierała się nazw a „ojciec” se.

52 W arto zw rócić uw agę, że żaden schem atyzm archidiec. w a rsz a w ­ skiej nie n o tu je w śród zakonów żeńskich felicja n ek czy sió str M. B. M i­ ło sierd zia (m agdalenek), chociaż ordynariusze u zn aw ali te zgrom adzenia. — J a k arcy b p Ż yliński był ostrożny, św iadczy w ypow iedź s. D ym m an do o. Jełow ickiego w P a ry ż u w 1889 r., że „pierw sze tru d n o ści i p o d e j­ rzenia w ładzy d u ch o w n ej” zostały p o konane (AZmBz. L ist Jełow ickiego do o. G rabow skiego z 22 X 1859), co tłum aczyć trze b a w te n sposób, że Ż yliński jakoś się uspokoił, poniew aż R odzina M arii to nie kanoniczne zgrom adzenie zakonne.

53 ARM W ar. F -f-3 s. 16—7: s. M. G e tte r n o tu je słow a s. D ym m an: .A b y śm y m iały oparcie o Kościół św., przyjęło całe nasze zgrom adzenie reg u łę III zakonu św F ra n cisz k a” ; F -f-6 t. IV s. 175—184.

M ARM W ar. F -c-4: L ist F -go do m a tk i z 15 X I 1859.

55 Zob. opinię o Ż ylińskim o. P. S e m e n e n k i w jego D zie n n iku (wyd. ks. E. E lte r (w skrócie). S acru m P oloniae M illenium , 2(1955) s. 264

—5).

Po przeniesieniu Rodziny M arii do nowego lokalu, nadaniu jej reg u ły i zapew nieniu dopływ u k andydatek, co w szystko miało m iejsce w 2-giej połowie 1857 i na początku 1858 r., ks. Feliński m iał nadal ręce pełne pracy wokół nowego zgrom adzenia. M usiał myśleć przede w szystkim o likw idacji prow izorium , jakim były najm ow ane lokale, za k tó re czynsz w ynosił aż 1.400 ru b li rocznie, a starać się o nabycie dla zakładu dom u w łasnego 57. Łączyła się z tym spraw a uregulow ania podstaw państw ow o-praw nych siero­ cińca. Poza ty m należało postarać się o dalsze aspirantki, jeśli rozrastający się stale zakład m iał być prow adzony w yłącznie siła­ m i sióstr. Nie m ało czasu wreszcie zajm ow ało Felińskiem u ducho­ w ne kierow nictw o sióstr i u trw alen ie jego w ew nętrznej form acji. W ciągu najbliższych 3 la t udało m u się problem y te szczęśliwie rozwiązać. G dy 31 I 1.862 r. opuszczał P etersburg, Rodzina M arii stała już na m ocnych fundam entach.

Dzięki rosnącej stale ofiarności przyjm ow ano do sierocińca co­ raz więcej dziewcząt. B rano też na utrzym anie — jak zaznaczono — i ubogie staruszki. W lutym 1858 r. było już 25 podopiecznych, a w k w ietn iu tegoż ro k u aż 80 58. Jednakże lokal dla dziew cząt mógł zmieścić najw yżej 50 osób. J a k duże było pomieszczenie sta­ ruszek, nie wiemy. A by rozwiązać problem ciasnoty, w yszukał ks. F eliński n a pery feriach P etersb u rg a nadający się n a zakład dom, w pradzie drew niany, ale za to z ogrodem, k tó ry był do kupienia za 10.000 rubli, a baronow ą M eyendorff skłonił do rozpoczęcia na ten cel k w esty w kręg u jej znajom ych. Zbiórka przyniosła nie­ byw ały sukces, dała nie 10.000, ale 43.000 rubli. P anie z katolickiej ary sto k racji całkowicie doceniły potrzebę w mieście dobroczynnej instytucji. M eyendorffow a dała 1.000 rubli, księżna G agarin 1.000, księżna z B ranickich W orońcowa 2.000, baronow a Schtieglitz 2.000, księżna Koczubej 1.500, inne panie po 500 rubli, a księżna z Potoc­ kich N aryszkina obiecała urządzić przy zakładzie szpital na 15 łóżek 59. W spomagli też zakład niektórzy księża ®°. P ew n ą kw otę ukw estow ał sam Feliński, gdy podczas w akacji 1858 r. udał się na W ołyń 61. Jednakże z kupnem dom u w strzym yw ano się jeszcze, ażeby w pierw zebrać nań jak najw iększy k ap itał oraz uzyskać dla sierocińca osobowość p raw n ą wobec praw a państwowego.

4. R o zw ó j in s ty tu c ji i z a tw ie r d z e n ie rzą d o w e

F-f-27 s. 3—6. — S am arcybp F eliński podpisyw ał listy do sió str często przez „T ato”.

57 A RM W ar. F -c-4: L ist F -go do m a tk i z 14 IX 1858; B Jag. akc. 181/55 t 13 n r 3—12: L isty F -g o do L. Szaszkiew icza.

58 A RM W ar. F -c-4: L isty F -g o do m a tk i z 12 II i 20 IV 1858. 59 F e l i ń s k i , P am ię tn ik i, I I s. 86.

60 ARM W ar. F -c-4: L ist F -go do m a tk i z 12 I I 1858.

G dy zbiórka pieniężna na w łasny dom była na jak najlepszej drodze, w yjechał F elińsk i — jak w spom niano — w lipcu 1858 r. na W ołyń do m atki, a potem do W ilna. Chodziło m u m ianow icie o dw ie spraw y. P rag n ą ł rozglądnąć się za now ym i k an dy datkam i do Rodziny M arii, k tó re m iał nadzieję znaleźć zwłaszcza w W ilnie przy pomocy życzliwych m u tam tejszych w izytek. Po drugie chciał przypatrzy ć się z bliska życiu zakonnem u ty ch ostatnich oraz u rzą­ dzeniom innej instytucji, zakładow i dla starców Zofii D ąbrow skiej. Na W ołyniu chętnych k andydatek nie znalazł, zebrał tam n ato ­ m iast tro chę ofiar na zakład 62. W W ilnie w kościele w izytek u rz ą­ dził rekolekcje, podczas któ ry ch w ygłosił cykl n auk na tem at po­ w ołania i właściw ego w yboru stanu. W rezultacie zgłosiło się doń kilka dziew cząt („do dziesięciu”) z prośbą o przyjęcie do Rodziny M arii, k tó re też niezw łocznie zostały w ypraw ione do P etersbu rg a. Uproszony przez w izytki na spow iednika nadzw yczajnego ich kon­ w entu, zapew nił sobie ty m sam ym dalszą w spółpracę ty ch zakon­ nic w k ierow aniu k andy datek do jego zgrom adzenia. Pięć nowych kandyd atek przyw iozła stam tąd w r. 1859 w racająca z zagranicy F loren tyna D ym m an 63. W sam ym P etersb u rg u bow iem tru d n o było o pow ołania zakonne. Poznał też bliżej F eliński w ileński p rzy tułek pani D ąbrow skiej, w k tó ry m rów nież pracow ało utw orzone przez D ąbrow ską pew nego rodzaju zakonne zgrom adzenie pod nazw ą sióstr ubogich. Zetknięcie się z założycielką tej in sty tu cji było dlań — jak sam w yznał — „nie bez pożytku” 64.

Zabiegi o jak najliczniejsze k an d y d a tk i do zgrom adzenia dykto­ w ał F elińskiem u nie tylko in teres ro zrastającej się insty tucji, ale także plan organizow ania podobnych zakładów w ychow aw czych poza P etersb urgiem . W łaśnie w 1859 r. otw arły się możliwości ob­ jęcia sierocińca w Żytom ierzu, ufundow anego przez C ezarynę G ruszecką pod p ro tek to ratem księżny W asylczykow 65, k tó re nie­ stety nie doszły do skutku. R ealną natom iast postać p rzyb rała inna inicjatyw a.

Ks. Tam ulew icz, proboszcz w Iłłukszcie pod D ynaburgiem , do­ w iedziaw szy się o Rodzinie M arii, poprosił w letnich m iesiącach 1858 r. ks. Felińskiego o przysłanie tam sióstr dla prow adzenia m iejscowego szpitala i szkółki parafialn ej. Tak F eliński jak i Ro­ dzina M arii p rzyjęli ofertę z w ielkim zadowoleniem . Chodziło bo­

62 Tam że.

63 F e l i ń s k i , P a m iętn iki, II s. 86—7; ARM W ar. F -c-4: L ist F -go do m a tk i z 15 X I 1859; A rchiw . SS. W izytek w K r. rk p s I-c -5 s. 291.

84 F e l i ń s k i , P a m iętn iki, II s. 87; ARM W ar. F -f-5 , t. I s. 4—7. 65 ARM W ar. F -c-4: L ist F -go do m a tk i z 20 IV 1858, w k tó ry m pisze że m a za m ia r zabiegać o osoby „pragnące dla m iłości bożej n a usługę •biednych pośw ięcić się”, k tó re w ykształciw szy się w zakładzie, m ogłyby potem organizow ać podobne zakłady u siebie. Tam że lis t do m a tk i z 15 X I 1859.

wiem nie tylko o propagandę dzieł m iłosierdzia, ale rów nież o po­ siadanie dom u poza stolicą. T en ostatni był potrzebny po pierw ­ sze, aby było gdzie umieszczać „dla pow ietrza” dzieci słabsze, po w tóre by poza P etersburgiem dać dogodniejsze w a ru n k i w ycho­ w ania podrzucanym sierocińcowi coraz częściej niem owlętom , dla których w stolicy tru d n o było o m am ki i piastunki. Zgodzono się przeto skw apliw ie na objęcie w Iłłukszcie szpitala i szkoły z tą tylko klauzulą, by przygotow ano ponadto jakieś oddzielne pom iesz­ czenie dla sióstr i w ym ienionej wyżej dziatw y. Trudności rozw ią­ zała baronow a Ropp, k u p u jąc w Iłłukszcie dla sióstr drew niany dom z kaw ałkiem g ru n tu i przyrzekając stałą opiekę nad zakła­ dem. Po uregulow aniu w szystkich w stępnych spraw w ysłał ks. F e­ liński, ale chyba dopiero w 1859 r., do Iłłukszty kilka sióstr i g ro ­ m adkę dzieci, wyznaczywszy na przełożoną s. A netę M alcó w 66. Przystąpiono wreszcie do uregulow ania ostatniej spraw y, m ia­ nowicie legalności sierocińca wobec p raw a państwowego. Istn ienie zakładu opierało się dotąd na protekcji osób, m ających w pływ y u dw oru. Rzecz zrozum iała, że tego rodzaju prow izorium nie mogło trw a ć zawsze. Należało więc postarać się o rządow e zatw ierdzenie sierocińca i nadanie m u c h a rak teru osoby praw nej, tym bardziej, że zakład nosił się ostatnio z zam iarem k upna w łasnej realności i objął już filię w Iłłukszcie. Toteż ks. F eliński i baronow a M eyen- dorff, przy udziale chyba także przełożonej zakładu F lo ren ty n y Dym m an, p rzystąp ili do ułożenia dlań statutu, a M eyendorffow a przeprow adziła bez w iększych trudności jego zatw ierdzenie przez samego cesarza 27 X 1859 r. pod nazw ą „U staw y dom u p rzy tu łk u dla ubogich rzym sko-katolickiego w yznania w St. P e te rsb u rg u ” . Przez w ydanie „najw yższej decyzji” zyskano w pew nym sensie opiekę m onarszą 67.

Skoro kw estia legalności zakładu została załatw iona, nabyto nie­ zwłocznie na 14 Linii W asiljew skiego O strow ia p iętrow y m urow a­ ny budynek z odpow iednim ogrodem, któ ry baronow a M eyendorff od razu poczęła przystosow yw ać do potrzeb zakładu. Z biegiem czasu siedzibę tę rozbudowano. Po dokupieniu w latach później­ szych sąsiedniej realności obejm ow ała posesja 2 ha 68. W spom niana „U staw a” daw ała duże możliwości rozw oju tak dla zakładu, jak i dla k ierującej nim Rodziny M arii. W m yśl s ta tu tu bowiem zakład stał się pełnopraw nym w łaścicielem nabytej posesji, zwolnionej od jakichkolw iek podatków , i m iał praw o zakładać w m iarę po­ trzeby filie poza stolicą. Dzielił się na 2 oddziały: na p rzytułek 68 F e l i ń s k i , P a m iętn iki, II s. 88—90; ARM W ar. F -f-5 t. I s. 20—7; F -f-32 s. 2—3.

67 D ru k ulotny pt. ja k w yżej. Byl dru k o w an y w „K urierze W ileń­ sk im ” 19 I 1860 (nr 6) w j. polskim i rosyjskim .

dla ubogich i starych niew iast oraz na sierociniec dla dziewcząt. S troną m ateria ln ą zakładu m iał zajm ow ać się odtąd nadzorczy kom itet, w skład którego weszły księżna G agarin jako prezeska, baronow a M eyendorff jako w iceprezeska i 4 inne dam y, dokoop­ tow ane przez G agarinę i M eyendorffow ą. S ek re ta rk ą zarządu zo­ stała kierow niczka personelu wychowawczego, k o n k retnie przeło­ żona sióstr Rodziny M arii, F loren ty n a Dymman. Dochody oparto jak dotąd na ofiarności katolickiego społeczeństwa. Z biegiem cza­ su coraz pow ażniejszą pozycję w budżecie zakładu stanow iły w pły­ w y z prow adzonej przez Rodzinę M arii szw alni o k ilk u specjal­ nościach (szycie bielizny, hafciarstw o, szycie p aram entów kościel­ nych). „U staw a” gw arantow ała dalej zakładow i posiadanie w łasnej kaplicy i osobnego kapelana do odpraw iania nabożeństw i do nauki religii. Od w ychow aw czyń i nauczycielek podopiecznej dziatw y w ym agała przepisanych praw em kw alifikacji i poddaw ała je n ad ­ zorowi państw ow ych w ładz oświatowych. Poniew aż cała stro na w y­ chowawcza w zakładzie spoczywała w rękach sióstr Rodziny M a­ rii, przepis ten zapew niał autom atycznie należyty poziom in telek ­ tu aln y zakonnic. W razie likw idacji instytucji m iał przejść jej m a­ ją te k na rzecz w ładzy archidiecezjalnej i m iał być obrócony na cele dobroczynne ®9.

Nic dziwnego więc, że przy takiej ram ow ej organizacji zakładu, gdy do tego była do dyspozycji dzięki zabiegom Felińskiego zna­ czna grup a sióstr, mógł on rozw inąć pracę na w ielką skalę i na odpow iednim poziomie. O tw arło się tu szerokie pole działania dla s. Dym m an, osoby św iatłej, energicznej i niezw ykle praktycznej oraz całą duszą oddanej idei Rodziny M arii. P anie kom itetow e ogrom nie ją ceniły. Toteż blisko 50-letnie jej przełożeństw o zosta­ wiło trw a ły ślad. Założyciel liczył się z jej zdaniem, a bp W incen­ ty Popiel w yraził się o niej w późniejszych latach, że została „na m inistra stw orzona” 70.

N iem ow lęta odsyłano do Iłłukszty, staruszkom stworzono dogod­ ne w aru n k i życia, najw iększą wszakże troską otoczono dziewczęta w w ieku szkolnym, które nie tylko w ychow yw ano w duchu kato­ lickim, ale i odpowiednio kształcono. N auka szła w dwóch k ieru n ­ kach, teoretycznym i praktycznym . Uczono program u szkolnego w zakresie ówczesnych m iejskich szkół p arafialny ch oraz właściw ych dziewczętom rzemiosł: szycia, h a ftu i gospodarstw a domowego. Te­ go rodzaju zajęcia realizow ano od samego początku istnienia za­ k ładu 71. Z biegiem czasu zaczęły uczęszczać do zakładu na naukę 69 U staw a d om u p r z y tu łk u ...; ARMW ar. F -f-5 t. I s. 16; F e l i ń s k i

P a m iętn iki, II s. 90.

70 ARM W ar. F -f-5 t. II s. 155.

71 Jeszcze w pierw szej Rodzinie M arii istn ia ła szw alnia, o k tó rej pisał F eliński 28 IV 1857 r., że dobrze pro sp eru je. ARM W ar. F -c-4; F -f-3 s.

i dziewczęta z zew nątrz. Należycie ustaw iona od początku in sty ­ tucja rozw ijała się nadal i w ciągu kilku la t zyskała sobie sławę najlepszego zakładu wychowawczego w stolicy Rosji. S tanisław P taszycki stw ierdził, że do czasu założenia w P etersb u rg u Tow a­ rzystw a Dobroczynności w 1884 r. w zakładzie Rodziny M arii na 14 Linii skupiała się cała „dobroczynna i patriotyczna działalność p u b ­ liczna społeczeństwa polskiego w P etersb u rg u 72.

N iebaw em złączono z zakładem B ractw o O patryw ania Ubogich Kościołów. Członkinie b ractw a zbierały się w każdy czw artek na Mszę w kaplicy zakładu, a potem przez k ilk a godzin haftow ały pa­ ram en ty liturgiczne. Z w ykonanych ornatów i kap robiono w y sta­ wy, część aparatów spieniężano dla powiększenia funduszu b ra c ­ tw a, część zaś rozdaw ano za pośrednictw em konsystorza między

ubogie kościoły 73.

5. F o r m a c ja w e w n ę t r z n a z g r o m a d z e n ia

Nie posiadam y źródłow ych wiadomości o kształtow aniu się w 1. 1857—1862 życia w ew nętrznego w śród sióstr Rodziny M arii. Póź­ niejsze dopiero w spom nienia s. H elm an, oparte na tra d y c ji i n ie­ znanych dziś m ateriałach podały, że pierw sze siostry „były pełne sam ozaparcia”. „Zdawało się — pisała Helm anów na — że w szyst­ kie siostry są św ięte”, że „miłość m iędzy siostram i była w ielk a”, tym bardziej że „na początku nieraz i chleba brakow ało” i t d . 74 N iew ątpliw ie ta k było. Sam F eliński podkreślał, że siostry Rodzi­ ny M arii stały na wysokim poziomie. Sąd ten tym bardziej jest m iarodajny, że w ypow iedział go założyciel w W arszawie, gdy m iał okazję porów nać swoje zgrom adzenie z różnym i w arszaw skim i za­ konnicam i 7S.

Pom ijając zjawisko, że w każdej społeczności zakonnej panu je najw iększa gorliwość w jej początkach, bezstronnie trzeb a stw ier­ dzić, że do ta k ubogiego, prym ityw nego w sw ych urządzeniach i na dodatek niepew nego jeszcze zgrom adzenia nie mogło pociągać dziewcząt, a potem sióstr nic innego, ja k tylko w ew nętrzne powo­ łanie, chęć dążenia do doskonałości chrześcijańskiej poprzez pracę nad opuszczoną dziatw ą i staruszkam i. Ta w łaśnie w ew nętrzna po­ staw a sióstr g w arantow ała w w ielkim stopniu nie ty lk o rozwój 25—6; F -f-5 t. I s. 77—9; Bibl. OO. P ija ró w w K r. rk p s ks. K aro la D ębińskiego, Z przeszłych chw il, II s. 38—9.

72 ARM W ar. F -c-4: L ist F -go do m a tk i z 12 II 1858; S. P t a s z y c k i , Z m oich w sp o m n ień znad N e w y . W: Z m u ró w św. K a ta rzyn y , 56—7.

73 F e l i ń s k i , P a m iętn iki, I I s. 91—2. Podobne b rac tw o istniało w W arszaw ie przy kościele sa k ra m en tek .

74 ARM W ar. F -f-5 t. I s. 72—3.

75 ANiepSz. P. 5. 1. I. 157: L ist D arow skiej do o. H. K ajsiew icza z 7 V II 1862, w k tó ry m D. przytacza w ypow iedź Felińskiego o Rodzinie M arii.

samego zakładu, ale rów nież decydow ała o ascetycznym poziomie zgromadzenia. Nie m ożna tw ierdzić, aby nie było i trudności. Nie­ k tóre kandydatki, zorientow aw szy się, że życie w Rodzinie M arii w ym aga wielkiego sam ozaparcia, w ystępow ały. Były też chyba w ypadki, że i Feliński usuw ał osoby nieodpowiednie. Do końca 1858 r. 10 k an d y d atek opuściło zgromadzenie. Ale ten w łaśnie fa k t ostrożnej selekcji asp iran tek decydow ał o należytym poziomie sióstr pozostałych w zgrom adzeniu. N iezm iernie w ażnym też czynnikiem była gorliw a opieka założyciela, któ ry z tego powodu naw et re ­ zygnow ał z w akacyjnego w ypoczynku i na ogół nie opuszczał P e ­ tersb u rg a 7e. Raz tylko w y b rał się n a W ołyń i do W ilna, ale też w spraw ach Rodziny M arii. Ks. F eliński od początku był k ap ela­ nem zgrom adzenia, n ajp ierw nieoficjalnym , a po otw arciu k ap li­ cy w dom u w y n ajęty m przez M eyendorffow ą urzędowym , m iano­ w anym przez konsystorz arc y b isk u p i77. On też b y ł zapew ne s ta ­ łym spow iednikiem sióstr.

Z b ra k u źródeł n ie można także nic powiedzieć o pierw otnym now icjacie w zgrom adzeniu. W każdym razie od początku siostry składały śluby, oczywiście pryw atne. Ks. Feliński, pisząc o utw o­ rzonych w P etersb u rg u przez w. księżnę H elenę Paw łów nę i księż­ nę B oratyńską stow arzyszeniach sióstr dla działalności ch a ry taty w ­ nej, w yraźnie przeciw staw ił je siostrom Rodziny M arii, podkreśla­ jąc, że nie m a w tych stow arzyszeniach żadnych ś lu b ó w 78. B yły zatem śluby w Rodzinie M arii. J a k w każdym, ta k i w tym zgro­ m adzeniu śluby stanow iły głów ną dźw ignię postępu w ew nętrzne­ go zakonnic i zespalały je w jeden zw arty organizm . P rac a sióstr w prow adzonym zakładzie była p rzep latan a każdego dnia wspól­ nym i m odlitw am i w edług ułożonego z góry planu. W szystkie n a­ bożeństw a w zakładow ej kaplicy odpraw iał ks. Feliński, on też głosił do sióstr konferencje i rekolekcje 79. N atom iast bezpośrednie kierow nictw o życiem i pracam i zakonnic spoczywało w rękach s. F lo ren ty n y Dym m an, k tó ra od założenia placów ki w Iłłukszcie stała się głów ną przełożoną zgromadzenia.

Gdy po konsekracji biskupiej w yjeżdżał F eliński 31 I 1862 r. z P etersb urga, Rodzina M arii liczyła już 30 sióstr, opiekujących się 80 dziew czętam i-sierotam i, 18 staruszkam i, 15 chorym i w ufundo­ w anym przez N aryszkinę szpitalu i przeszło 20 p o d rz u tk a m i80. Dodać tu trzeba jeszcze kilka sióstr oraz grupę dziewcząt i n ie­

78 A RM W ar. Г -с-4: L isty F -go do m a tk i z 14 V III i 29 X II 1858 oraz z 16 VI 1859.

77 A RM W ar. F -c-4: L ist F -go do m a tk i z 14 IX 1858, w któ ry m p i­ sał o św ieżej sw ej nom inacji.

78 F e l i ń s k i , P a m iętn iki, II s. 91.

79 ARM W ar. F -c-4: L ist F -go do m a tk i z 29 X II 1858; F -f-5 t. I s. 31—2.