"Pułapki społeczne", Elmer Hankiss, Warszawa 1986 : [recenzja]

Roman Łyczywek

"Pułapki społeczne", Elmer Hankiss,

Warszawa 1986 : [recenzja]

Palestra 32/4(364), 75-77

Nr 4 (3<S4)

73

p ro w in c jo n a liz m e m w ie lk o p o ls k im . S ło w n ik J ę z y k a P o ls k ie g o pod red. J. K a rło w icza , A. K ry ń s k ie g o i W . N ie d ź w ie c k ie g o , bę d ą c y p o d s u m o w a n ie m b a d a ń ję z y k o z n a w ­ c z y c h d o p o czą tku X X w ie ku , s y g n a liz u je pod ha s łe m „s k le p ” p iw n ic ę w p o to c z n y m z n a c z e n iu (T. VI, s. 144), g d y in ne o k re ś le n ia nie w c h o d z ą tu w grę . N a s. 8 7 z a ś a u ­ to rk a u ż y w a rz e c z o w n ik a „b a rk a rc z y k ” , któ ry nie je s t z n a n y an i S ło w n ik o w i K a rło w i­ c z a i in., ani S ło w n ik o w i p o ls z c z y z n y XVI w ie ku . Na s. 103 w y s tę p u je z w ro t „ty p s ztu k m a n ty c z n y c h ” . U K a rło w ic z a i in. w y ra z „m a n ty c z n y ” to p rz y m io tn ik o d „m a n ty k a ” (zrzę d n y, te try c z n y , nu d n y). N a to m ia s t wg S ło w n ik a p o ls z c z y z n y X V I w ie k u „m a n ty ­ k a ” to to rb a s ta n o w ią c a p o d w ó jn y w o re k (T. XII, s. 147). Ż a d n e z ty c h d w ó c h o k re ś le ń nie w c h o d z i w g rę n a tle ko n te k s tu au to rki. T a je m n ic ą w ię c a u to rk i p o z o s ta je , co m ia ­ ła on a tu na m yśli. I je s z c z e je d n o z a s trz e ż e n ie : na s. 119 w y s tę p u je o k re ś le n ie „p rz e d w y w o d e m ” (id z ie o s ta tu ty b is k u p a J a s trz ę b c a z 1 4 2 3 r., k tó ry z a c h ę c a ł do w s trz e m ię ź liw o ś c i s e k s u a ln e j „p rz e d w y w o d e m ” ). B yć m o że , że a u to rk a m ia ła tu na u w a d z e „p rz e n o s in y p a n n y m ło d e j z d o m u ” , ja k to o k re ś la S ło w n ik K a rło w ic z a i in., ale je ś li tak, to czy nie m o ż n a było w s p o s ó b b a rd z ie j z ro z u m ia ły d la d z is ie js z e g o c z y ­ te ln ik a te g o w y ra z ić ?

Z a p ro d u k o w a n e p rz e z a u to rk ę w n io s k o w a n ie w e d łu g fo rm u ły „z e w z g lę d ó w o c z y ­ w is ty c h ” (s. 127) je s t n ie n a u ko w e .

W e „W s tę p ie ” a u to rk a d z ię k u je za rad y i w s k a z ó w k i s z e re g u n a u k o w c o m (s. 13). C h y b a je d n a k nie d a ła im d o p rz e c z y ta n ia te k s tu s w e j pra cy, g d y ż in a c z e j dro b n e , le cz p rz y k re u s te rki w te k ś c ie d ru k o w a n y m nie o s ta ły b y się. B łę d y w w y ra z a c h o b ­ cych — to c h y b a ty lk o n ie d o p a trz e n ie , d la te g o nie b ę d ę ich c y to w a ł.

M im o p o tk n ię ć i u s te re k n a le ż y u z n a ć o m a w ia n ą k s ią ż k ę za c ie k a w ą i n a p is a n ą na in te re s u ją c y te m a t. M o ż n a ją p o le cić n a szym c z y te ln ik o m .

O g ó ln ą re fle k s ją je s t p o z y ty w n a z a d u m a nad tym , ja k d a le k o w z a k re s ie h u m a n iz a ­ cji ka ry św ia t i P o ls k a p o s u n ę ły się n a p rzó d w cią gu ty c h ok. 40 0 lat, a w y m ia r s p ra ­ w ie d liw o ś c i o d s z e d ł od w y d o b y w a n ia ze z n a ń p rz y u ż y c iu b ru ta ln e g o p rz y m u s u . Ja k d a le ce z m ie n iła się p s y c h ik a P olaka w c ią g u tych c z te re c h w ie k ó w , ja k s ta liś m y się b a rd z ie j w y ro z u m ia li i b a rd z ie j lu dzcy. I ja k d o s z liś m y w ko ń c u d o p o g lą d u , że p rz e ­ s tę p c ę m o żn a p rz y w ró c ić s p o łe c z e ń s tw u , a nie ty lk o z te g o s p o łe c z e ń s tw a e lim in o ­ wać.

adw. dr hab. Leszek Stugocki

2

E lm e r H a n k i s s : Pułapki społeczne, Warszawa 1986, Wiedza Powszechna.

P od w s p ó ln y m ty tu łe m „P u ła p k i s p o łe c z n e ” tłu m a c z u d o s tę p n ił c z y te ln ik o w i p o ls ­ kie m u trz y ka p ita ln e s z k ic e w ę g ie rs k ie g o uczo n e g o . T e trz y s z k ic e to : „P u ła p k i s p o łe ­ c z n e ” , „K o ru p c ja ” o ra z „W s p ó ln o ty -k ry z y s i b ra k ” . W s z y s tk ie trz y o p ra c o w a n ia z a ­ s łu g u ją na u w a g ę i w a rte s ą s ta ra n n e g o p rz e c z y ta n ia , s z c z e g ó ln ie c h y b a p rze z p ra w ­ ników .

-76.

Nr 4 (364)

g o to w y c h z a g a d n ie ń , a p rz y k ła d y , u o g ó ln ie n ia i sza c u n k i c z e rp ie z e s to s u n k ó w w ę ­ g ie rs k ic h , z b liż o n y c h w z n a c z n y m sto p n iu d o s to s u n k ó w w P olsce.

W a rto ś ć p ra cy H a n k is s a w y n ik a nie ty lk o z a k tu a ln o ś c i te m a ty k i, a le — w g łó w n e j ch yb a m ie rze — ze spo sob u ich w yłożenia, analizy sum iennej, pro w a dzon ej be z ja k ic h ­ k o lw ie k te n d e n c ji lu b a p rio ry c z n y c h z a ło że ń . C z y te ln ik p o ls k i z n a jd z ie p rz y te j le k tu ­ rze n ie je d n ą o k a z ję d o s k o n fro n to w a n ia o b s e rw a c ji z te re n u W ę g ie r z d o ś w ia d c z e n ia ­ m i p o ls k im i.

M ia n e m p u ła p k i s p o łe c z n e j H a n k is s n a z y w a „a u to m a ty z m , ja k i w y tw o rz y ł s ię w w y ­ niku z łe g o , s a m o lu b n e g o ro z w ią z a n ia d y le m a tu s p o łe c z n e g o , k tó ry p ro w a d z i d o re ­ z u lta tu s p rz e c z n e g o z z a m ia ra m i p o d e jm u ją c y c h d e c y z ję ” . C ie k a w e b y ło b y w ie d z ie ć , c z y A u to r u ź ró d e ł p u ła p k i s p o łe c z n e j w id z i p o trz e b ę łą c z n e g o w y s tę p o w a n ia ob u w a ­ d liw y c h c e c h ro z w ią z y w a n ia d y le m a tu , c z y te ż w y s ta rc z y is tn ie n ie je d n e j z nich . To o s ta tn ie — w y d a w a ło b y s ię — je s t tra fn e , ro z s z e rz a z a ś z n a c z n ie m o ż liw o ś ć p o w s ta ­ w a n ia p u ła p e k s p o łe c z n y c h . Z p rz y ta c z a n y c h p rz e z A u to ra p rz y k ła d o w y c h p u ła p e k , p ra w n ik a n a jb a rd z ie j z a in te ­ re s o w a ć m o ż e „d y le m a t w ię ź n ia ", p o le g a ją c y n a m o ż liw o ś c i ta k ty c z n e g o ro z e g ra n ia g ra n ic o d p o w ie d z ia ln o ś c i m ię d z y d w o m a , p o z o s ta ją c y m i pod ty m s a m y m za rz u te m w ię ź n ia m i. D o d a ć m o ż n a , że sa m s p o s ó b p rz e d s ta w ie n ia te g o d y le m a tu c h a ra k te ry ­ z u je d o ś ć s c e p ty c z n y s to s u n e k A u to ra d o o s ią g a ln o ś c i tzw . p ra w d y m a te ria ln e j.

P is z ą c o „w s p ó ln o ta c h ” , ich k ry z y s ie i bra ku , H a n kiss w s p o s ó b b a rd z o o b ra z o w y p rz e d s ta w ił lo s w s p ó ln o t w ę g ie rs k ic h „n a p rz e ło m ie lat c z te rd z ie s ty c h i p ię ć d z ie s ią ­ ty c h , (g d y) w y d a w a ło się na m , ż e w s z y s tk o d a się z a p la n o w a ć , w y k o n a ć i s k o n tro lo ­ w a ć c e n tra ln ie ” . O p is u je n a s tę p n ie , ja k w s p ó ln o ty na tej w ie rz e o p a rte z o s ta ły z n is z ­ c z o n e , ja k p u s tą p o ich z n ik n ię c iu lu kę w y p e łn iły z a s tę p c z e m e c h a n iz m y rynku i z a le ­ ż n o ś c i p e rs o n a ln y c h .

P rz e d s ta w ia s y tu a c je c z a s e m z e s w a d ą lite ra cką , ja k ś w ia d c z y o ty m c h o ć b y taki u stę p pra cy: ,,(...)z a o p a trz e n io w c y , ż e g lu ją c y po b u rz liw y c h w o d a c h m ię d z y w y s p a - m i-p rz e d s ię b io rs tw a m i ja k ś m ia li kap rzy, s p a d a ją c y ja k s o k o ły n a p o ż ą d a n e łu p y , p o ­ te m z a ś w ra c a ją c y d o m a c ie rz y s ty c h p o rtó w , g d z ie — ja k z w y c ię s k ie g o F ra n c is z k a D ra k e a lu b p o k o n a n e g o s ir W a lte ra R a le ig h a — c z e k a ją ich fa n fa ry i ty tu ły ksią ż ę c e lub w ie ż a T o w e r i s z a fo t” . A ż p o tru d n o ś c i w p o w s ta w a n iu no w ych , ż y w o tn y c h , a n ie m a rk o w a n y c h w s p ó ln o t s k rz y s ię o m a w ia n a p ra c a od p o ró w n a ń z in n y m i krajam i. T rz e c i z e s e jó w , d la w s p ó łc z e s n e g o p ra w n ik a n a jc ie k a w s z y , to s tu d iu m o koru pcji. W b u d z ą c e j ta k w ie le e m o c ji s fe rz e p rz e s tę p c z o ś c i H a n k is s p o ru s z a się z o g ro m ­ n y m s p o k o je m , d z ię k i c z e m u m o ż e u ja w n ić i s c h a ra k te ry z o w a ć w ie le z ja w is k to w a ­ rz y s z ą c y c h k o ru p c ji, któ ry c h z re g u ły s ię n ie d o s trz e g a lu b o k tó ry c h s ię za p o m in a .

A u to r w s k a z u je trz y p o d s ta w o w e w a ru n k i ro z p rz e s trz e n ia n ia s ię koru p cji: — p o w s ta n ie d o b ra w s p ó ln e g o , p o d le g a ją c e g o p o d zia ło w i,

— p o ja w ie n ie się o só b , u p ra w n io n y c h d o p o d z ia łu ty c h dó br,

— p o w s ta n ie s y s te m u d z ie le n ia , a k c e p to w a n e g o , le cz ła m a n e g o w p ra k ty c e . P rz e n o s z e n ie w h is to rii p ra k ty k ła p o w n ic z y c h je s t p rz e d e w s z y s tk im d z ie łe m u rz ę d ­ n ikó w , z któ ry c h n a jw c z e ś n ie js z y m i byli s ę d z io w ie w B a b ilo n ie i E gipcie.

In ic ja to ra m i a k tó w ko ru p c ji, w e d łu g H a n kissa , b y w a ją g łó w n ie u rz ę d n ic y (co nosi c e c h y w y m u s z e n ia ), p rz e d s ię b io rc y (z m ie rz a ją c y d o u z y s k a n ia p o z y c ji m o n o p o li­ s tó w ) i p o lity c y (d ą ż ą c d o z d o b y c ia lu b u trz y m a n ia w ła d z y ). A u to r w s k a z u je tu cie ką

-Nr 4 (364)

77

w e s p rz ę ż e n ia z w ro tn e : w ła d z ę p o lity c z n ą ta k ż e m o ż n a p rz e k u p ić np. p o s łu s z e ń ­ s tw e m , lo ja ln o ś c ią , ró ż n y m i u s łu g a m i. W k o n k lu z ji w s z y s c y s k o ru m p o w a n i s p rz e d a ją s w ą p o z y c ję c z y te ż w ła d z ę w y n ik a ­ ją c ą z p o zycji. K o ru p c ja p ro w a d z i d o d e fo rm a c ji s p o łe c z n e g o p o d z ia łu d ó b r. D o ś ć n ie o c z e k iw a n y , a le p rz e k o n y w a ją c y w y p ro w a d z a z te g o H a n k is s w n io s e k : k o ru p c ja m o ż e b y ć p rz e jś ­ c io w o z ja w is k ie m e k o n o m ic z n ie i s p o łe c z n ie k o rz y s tn y m , w s z c z e g ó ln o ś c i w te d y , gdy s k o s tn ia ła b iu ro k ra c ja s ta je s ię z a in te re s o w a n a w o p ó ź n ia n iu b ie g u s p ra w i p o ż ą d a ­ n y c h p rz e m ia n .

S tą d p ły n ie i p e w ie n s c e p ty c y z m A u to ra w sto s u n k u d o „w c ią ż o d n o w a o d ż y w a ją ­ c e j p o k u s y , b y k o ru p c ję w y p a lić o g n ie m i ż e la z e m ” .

H a n k is s nie a k c e p tu je te g o , ale p rz y ta c z a p o g lą d , że „k ru c ja ty a n ty k o ru p c y jn e p o ­ d e jm o w a n e s ą p rz e z a p a ra t w ła d z y z p o w o d u lę ku p rze d p lu ra liz a c ją w ła d z y ” , uw aża , ż e „k o ru p c ja je s t c h o ro b ą , ta k ja k c h o ro b ą s p o łe c z n ą je s t a lk o h o liz m lu b p la g a s a m o ­ b ó js tw i ta k ja k ta m ty c h c h o ró b , nie m o ż n a je j le c z y ć o b ja w o w o ” .

O c e n ia ją c k o ru p c ję ja k o w ie lk ie zło , które, n ie s te ty , p rz e z d łu ż s z y c z a s to w a rz y ­ s z y ć b ę d z ie n a s z y m s p o łe c z e ń s tw o m , o s trz e g a H a n k is s p rz e d „o g n ie m i ż e la z e m ", któ re s p o w o d o w a ły b y d a ls z e is tn ie n ie koru pcji, p rz y b ie ra n ie p rz e z n ią n o w y c h fo rm i ż ło b ie n ie s o b ie n o w y c h ka n a łó w . P o w o łu ją c s ię n a s u g e s ty w n y p rz y k ła d p ro h ib ic ji w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h , s tw ie rd z a , że „k a ż d y z a k a z n ie p o trz e b n ie o g ra n ic z a ją c y dy- n a m iz m y g o s p o d a rc z e i s p o łe c z n e d o s ta rc z a c o ra z to n o w y c h b o d ź c ó w k o ru p c y jn e g o o m ija n ia z a k a z u ” .

G le b ą n ie z b ę d n ą d o s z e rz e n ia s ię ko ru p c ji je s t n ie d o b ó r, je g o w ię c lik w id a c ja b ę ­ d z ie n a js k u te c z n ie js z ą b ro n ią w a lk i z k o ru p cją . D o cza su , g d y trw a ć b ę d z ie n ie d o b ó r, trz e b a d ą ż y ć d o ro z d z ia łu n ie w y s ta rc z a ją c y c h d ó b r c z y u s łu g w m y ś l je d n o z n a c z n y c h i s k u te c z n y c h reg uł, z a p e w n ia ją c o p ty m a ln e w a ru n k i d la a k ty w iz a c ji i re a liza cji re g u ł w y d a jn o ś c i i o tw a rte g o w y ś c ig u e fe k ty w n o ś c i.

C ie k a w y , c h o ć b liż e j n ie u m o ty w o w a n y je s t p rz y ta c z a n y p rz e z H a n k is s a s z a c u n e k , że w r.1 9 7 7 w o b ie g u k o ru p c y jn y m na W ę g rz e c h m ia ło się z n a jd o w a ć 3 ,5 % łą c z n y c h d o c h o d ó w lu d n o ś c i.

P ra w d o p o d o b n ie re z u lta te m d o ś ć s w o b o d n e g o d o b o ru p rz e z tłu m a c z a trz e c h o p ra ­ c o w a ń je s t fa k t, ż e w p ra c y H a n k is s a nie z a z n a c z y ło s ię w d o s ta te c z n e j m ie rz e z ja w i­ sko w ie lo s tro n n y c h p o w ią z a ń ró ż n y c h p ro c e s ó w , ro z w ija ją c y c h s ię w s p o łe c z e ń s tw ie . S ta ły m n ie b e z p ie c z e ń s tw e m d la o c e n i d e c y z ji je s t le k c e w a ż e n ie ro z le g ło ś c i tych p o ­ w ią z a ń , a w ię c i z ło ż o n o ś c i s k u tk ó w p o d e jm o w a n y c h d e c y z ji.

B y ło b y rz e c z ą b a rd z o in te re s u ją c ą p o d d a ć p o d o b n e j, z p u n k tu w id z e n ia m e to d o lo ­ g ic z n e g o , a n a liz ie s z e re g d a ls z y c h p ro b le m ó w z z a k re s u p ra w a karn e g o .

Roman Łyczywek

3

S te fa n P a w ł ó w : Osigurjawane na grażdanite prawo na zasztita w nakazatielnija proces na NRB, Izdatełstwo na Bałgarskata akademija na naukite, Sofia 1986, s. 355