Jolanta Florczak, Wanda Lasota

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 1996, z. 434

()·11()

ZAWARTOŚĆ Cu. Mn, Zn, Fe W ZIOŁACH I MIESZANKACH ZIOŁOWYCH Jolanta Florczak, Wanda Lasota

Zakład Bromatologii Instytutu Badania Środowiska i Bioanalizy, Akademia Medyczna w Lodzi

WSTĘP

Zioła są bogatym źródłem substancji biologicznie aktywnych, bliższych człowiekowi niż związki syntetyczne. Wynika to z faktu, że wiele składników roślinnych wykazuje budowę chemiczną analogiczną lub zbliżoną do związków występujących w organizmie ludzkim.

Wśród roślin, które dostarczają surowców leczniczych znajdują się liczne gatunki pochodzące ze stanu naturalnego tzn. dziko rosnące lub uprawiane.

Ponad 400 gatunków roślin dziko rosnących w Polsce uważa się za lecznicze.

Krajowy przemysł zielarski wykorzystuje do swych celów ok. 100 gatunków roślin

dziko rosnących oraz ok. 60 pochodzących z uprawy.

Surowce roślinne służą w przemyśle zielarskim do wyrobu wielu środków

leczniczych. Najprostszymi z nich są zioła i mieszanki ziołowe.

Zioła pobudzają siły odpornościowe organizmu, dostarczając wielu związków

mineralnych i witamin. Ich działanie lecznicze zależy od zawartości w nich substancji czynnych.

Rośliny są głównym biorcą składników mineralnych z gleby, a jednocześnie

podstawowym ich źródłem w żywności i paszach. Ze względu na zróżnicowaną ich

zawartość w tkankach dzieli się je na makro- i mikroelementy.

Mikroelementami niezbędnymi do normalnego rozwoju i wzrostu są: miedź, cynk, mangan, żelazo.

Zawartość pierwiastków śladowych w roślinach ulega dużemu zróżnicowaniu w

zależności od stadium rozwojowego, odmiany i gatunku a także ich stężenia w siedlisku i warunków klimatycznych. W związku z istnieniem w Polsce stref ekologicznego zagrożenia niezbędne staje się kontrolowanie chemicznej zawartości

metali w roślinach leczniczych.

Celem pracy było określenie poziomu mikroelementów w 12 gatunkach ziół, pochodzących z różnych regionów Polski, a także w 19 rodzajach herbatek ziołowo­

owocowych

Nie są one traktowane jako potencjalne żródło tych pienviastków, jednakże często spożywane zasługują na uwagę.

MATERIAŁ I METODYKA

70n _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ J_.F~L~O~R~C~Z~A=K~._W_'._L~A~So_·~rA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Zioła i herbatki ziołowo-owocowe zakupiono w sklepach Herbapolu na terenie

Łodzi, producentów z: Białegostoku, Gdańska. Pruszkowa, Agropharmu - Tuszyn.

Lublina, Krakowa i Sosnowca.

Badano następujące gatunki ziół: kwiatostan lipy, rumianku. liść mięty

pieprzowej, pokrzywy i szalwi lekarskiej, ziele fiołka trQjbarwnego, bratka polnego.

dziurawca, skrzypu, rdestu ptasiego i melisy, a także herbatki ziołowo-owocowe między innymi z: dzikiej róży, aronii, czarnej porzeczki, hibiskusa. wieloowocową.

jabłkową, kwiatową.

Zioła i herbatki mineralizowano „na sucho" w piecu muflowym (w temp. 380°C - 450°C).

W roztworach podstawowych oznaczano poziom metali metodą spektrometrii atomowo-absorpqjnej za pomocą aparatu Pye-Unicam SP-192.

OMÓWIENIE WYNIKÓW

Wzrastające zainteresowanie ziołami i produktami zielarskimi, coraz częstsze

ich wykorzystywanie zarówno w lecznictwie, jak i gospodarstwie domowym stawia przed nimi wysokie wymagania jakościowe.

Zioła są bogatym źródłem makro- i mikroelementów, z drugiej zaś strony mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia z powodu obecności pierwiastków toksycznych.

z

r

Zioła Herbatki ziołowo-owocowe

[mg/kg] [mg/kg]

cynku 3,2

-

-

miedzi 0,4 - 10,3 2,8

-

żelaza 2,6 - 130,7 29.0 - 78,9

manganu 17,9 - 106,5 36.8

-

ołowiu 0,0000 - 0,187 0,0000 - 0,1100

kadmu 0,0036

-

Zestawiono wartości minimalne i maksymalne mikropienviastków oznaczone w bd a anvc 1 z10 ac 1 1 er at 1 · 1 1 · h b k h " l ac ZIO OWO-OWOCO\\!YC I 1:

Gatunki ziół w wysokich i niskich poziomach metali

WYSOKIE mg/ki NISKIE mg/kg

CYNK ziele fiolka trójbarwnego 12,9 liść pokrzywy 3,2

Kraków Pruszków

liść mięty pieprzowej 12,8 kora kruszyny 4.0

Kraków Pruszków

MIEDŻ ziele skrzypu 10,3 liść pokrzywy 0.4

Białystok Tuszyn

ziele dziurawca 6,9 liść pokrzywy 0.5

Lublin Kraków

Viola Ex 0,7

ZAWARTOŚĆ Cu. Mn. Zn. Fe W ZIOLACH I MIESZANKACH ZIOLOWYCH ... 707 Tuszyn

ŻELAZO ziele fiolka trójbarwnego 130,7 Viola Ex 2,6

Kraków Tuszyn

liść szalwi 115,6 liść pokrzywy 19.7

Tuszyn Tuszyn

ziele rdestu ptasiego 95,7 liść pokrZ)""Y 17,8

Pruszków Pruszków

MANGAN liść mięty pieprzowej 106,5 ziele skrzypu 22,0

Pruszków Białystok

liść mięty pieprzowej 106,0 ziele bratka polnego 22,0

Kraków Białystok

Chamo Fix 77,6 liść pokrzywy 17,9

Lublin Pruszków

Melisa Ex 72,0

Tuszyn

Herbatki ziołowo-owocowe zawierają rozne ilości poszczególnych gatunków

ziół. O zawartości metali decyduje skład i ilość podstawowego składnika, a także źródło pozyskiwania surowca. Poziomy metali w herbatkach ziołowo-owocowych są

bardziej stabilne.

Zawartość pierwiastków waha się w przedziale:

[mi /kg]

cynku od 9,9 do 5,9

w herbacie złocistej (Kraków) w herbacie „Sabrina-tea" (Łódź)

miedzi od 13,7 do 2,8

w herbacie złocistej (Kraków) w herbacie „Hibiskus Ex"

(Tuszyn)

żelaza od 78,9 do 29,0

w herbacie ziołowej w herbacie „Sabrina-tea"

wieloowocowej (Gdańsk) (Tuszyn)

manganu od 125,0 do 36,8

w herbacie Tuszyńskiej w herbacie „Sabrina-tea" (Łódź)

Hibiskusowej w herbacie z dzikiej

róży o aromacie czarnej porzeczki

(Łódź)

Ze względu na wysokie poziomy niektórych mikroelementów (żelaza, manganu) w ziołach i herbatkach ziołowo-owocowych można je stosować w celu uzupełnienia

ewentualnych niedoborów pierwiastków w organizmie człowieka.

Ziołami bogatymi w żelazo są: liście szałwi, ziele fiołka trójbarwnego, ziele rdestu ptasiego. Przeciętna jego zawartość w roślinach wynosi 300 - 400 mg Fe/kg s.m.

Żelazo wchodzi w skład wielu bardzo ważnych enzymów obecnych w każdej żywej komórce. U człowieka jest najważniejszym składnikiem hemoglobiny.

708 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 1~.F~-L~O~R_C~'Z~A~K~'·-~-'-~t=,A~S~O~l~'A ~ - - - -

Inny metal -miedź jest regulatorem procesów utleniania i redukcji w roślinach

(w organizmie ludzkim jest niezbędna przy tworzeniu hemoglobiny). J~j zawartość w

roślinach jest na ogól niska i wynosi od kilku do kilkunastu mg Cu/kg s.m. Spośród

badanych ziół najwięcej miedzi zawiera ziele skrzypu.

Żródlem cynku może. być: ziele fiolka trójbanvncgo i liście mięty pieprzowej.

Jego zawartość w roślinach mieści się w granicach 10 - 100 lub więcej Zn/kg s.m. i

zależy od szeregu czynników (gatunek rośliny, warunki glebowe i inne). Cynk w roślinach wpływa na syntezę substancji wzrostowych. Bierze udział w syntezie białka.

U człowieka wpływa na produkcję insuliny oraz wchodzi w skład wielu ważnych

enzymów.

W mangan obfitują: liście mięty pieprzowej, rumianek, melisa, z herbatek:

Tuszyńska Hibiskusowa, herbatka z dzikiej róży. Met~! ten aktywuje szereg enzymów zarówno w roślinach jak i w organizmie ludzkim.

Poziom metali zależy przede wszystkim od gatunku i rodzaju surowca zielarskiego, a także od miejsca pochodzenia (regionu Polski, w którym zbierano

zioła).

Potwierdza się spostrzeżenie, że produkty pochodzące z terenów o wysokim stopniu zanieczyszczenia środowiska - krakowskie, katowickie - zawierają duże ilości

pienviastków toksycznych: kadmu, ołowiu. Wynika z tego wniosek, że zioła należy zbierać na obszarach oddalonych od ośrodków przemysłowych i dużych szlaków komunikacyjnych.

Poziomy kadmu i ołowiu w badanych produktach zebranych na terenac~

rolniczych (o niskim skażeniu -białostockie, lubelskie) -są znacznie niższe.

Zawartość oznaczanych mikroelementów nie odbiega zasadniczo od wartości

podanych przez Bąkowskiego i Kossona.

Według polskiego ustawodawstwa zawartość metali szkodliwych dla zdrowia (w warzywach w tym również w ziołach) nie powinna przekraczać: 1,0 mg Pb/kg suszu;

O, 1 Cd/kg suszu; 50,0 mg Zn/kg suszu; 20,0 mg Cu/kg suszu.

Biorąc pod uwagę dopuszczalne wartości można stwierdzić, że analizowane próby ziół i herbatek ziołowo-owocowych pod względem zawartości cynku i miedzi

odpowiadają wymaganiom.

Należy podk~eślić, że zioła nasycają organizm solami mineralnymi i pierwiastkami mikrośladowymi, są skarbnicą witamin i aktywnie biologicznych

związków oczyszczających organizm.

LITERATURA

1. Bąkowski J., Kosson R.(1988). ,,Zawartość makro- i mikropierwiastków w suszach warzyw i ziół".

Materiały z konferencji naukowej, Toruń 14-15 marca 1988. ,,Stan i pr1:yczyny skażenia żywności

metalami"

2. Endler Z., Markiewicz K., Michalczyk J. (1991). ,,Zawartość metali ciężkich w liściach i owocach dzikiej róży", Wiadomości Zielarskie 6

3. Janicki K., Rewerski W. (1991). Medycyna naturalna, PZWL Warszawa

4. Kabata-Pendias A.. Pendias H. (1979). ,,Pierwiastki śladowe w środowisku biologicznym",

Wydavvnictwa Geologiczne, Warszawa

5. Polakowska M. (1982). ,,Leśne rośliny zielarskie", PWRiL, Warszawa

6. Gertig H. (1994). ,,Jakość żywności a zdrowie człowieka", cz. II. Zmiany dotyczące ustawodaw-

ZAWARTOŚĆ Cu. Mn. Zn. Fe W Zł OLACH I MIESZANKACH ZIOLOWYCH ...

stwa żywnościowego, AM. Pozna11

7. Kuźniewski K., Hajden B., Radwan-Pytlewska K., Szulkowska-Wojaczek K. (1993). ,,Wpływ

zanieczszcze11 komunikacyjnych na rosliny lecznicze". Herba Polonica, tom. X.XXIX, 3 8. Endler Z .. Michalczyk J., Markiewicz K. ( 1987). ,,Wpływ spalin pojazdów samochodowych

709

na kumulację toksycznych metali w liściach, kwiatach i owocach głogu (Crategus monogyna Jacq.) Herba Polonica". tom X.XXII!, 4

STRESZCZENIE

Zioła oprócz ciał czynnych, obfitują w witaminy, prowitaminy, substancje mineralne, pierwiastki śladowe i inne składniki niezbędne dla organizmu człowieka.

Produkty zielarskie np. susze ziołowe, mieszanki oraz sporządzone z nich wyciągi wchodzą w

skład leków pochodzenia roślinnego. Stosowane są również w kuchni w postaci sałatek wiosennych i zup jarzynowych.

Surowce zielarskie pochodzą zarówno z roślin dziko rosnących jak i uprawianych.

Rośliny lecznicze występują w różnych zbiorowiskach, a ich skład wiąże się ściśle z klimatem,

glebą, sposobem uprawy, stopniem zanieczyszczenia środowiska, właściwie przeprowadzonym zbiorem i suszeniem.

Ze względu na doniosłą rolę jaką spełniają składniki mineralne, a szczególnie - mikroelementy w wielu procesach życiowych celowym wydaje się określenie ich poziomów w różnych ziołach i mieszankach.

Przedmiotem bada11 były następujące gatunki ziół: kwiatostan lipy, rumianku, liść mięty pieprzowej, pokrzywy, szalwi lekarskiej, ziele fiolka trójbarwnego, bratka polnego, dziurawca, skrzypu, rdestu ptasiego a także herbatki ziołowo-owocowe między innymi: z dzikiej róży, aronii, czarnej porzeczki, hibisl...7.lsa, wieloowocowa, jabłkowa, kwiatowa.

Zioła i herbatki zakupiono w sklepach Herbapolu na terenie Łodzi. Pochodziły one z różnych

regionów kraju z Białegostoku, Pmszkowa, Agropharnm -Tuszyn, Lublina, Krakowa i Sosnowca.

Materiał badany mineralizowano „na sucho" w piecu muflowym (w temp. 380°C - 450°C).

W roztworach podstawowych oznaczono poziom: żelaza, miedzi, cynku, manganu metodą

spektrometrii atom owo-absorpcyjnej za pomocą aparatu Pye-Unicam SP-I 92.

CONTENT OF Cu, Mn, Zn, Fe rN HERBS AND HERBAL COMPOUNDS Jolanta Florczak, Wanda Lasota

Institute of Environmental Research and Bioanalisis Food Sciences Łódź

Summ ary

Apart from active components, herbs abound with vitamins, provitamins, minerał substances, vestigia! elements and othcr constituents which are indispensable to human organism.

Herb products, c.g. dried hcrbs, compounds, as well as extracts made from them, enter into vegctable medicamcnts. They are used in cooking in the froms of early vegetable salads and vegetable soups.

Unprocessed hcrbs used in further production come from both wild and cultivated plants.

Medical plants can be found in various plant communities and their composition has close connection with climate, soiul, way of cultivation, degree of enviromental pollution, appropriate crop gathering and proper drying.

Considcring crucial importance of minerał elements, especially microelements, in numerous life processes, it seems advisable to ascertain their amounts in defferent herbs and compounds.

7 1 0 ~ - - - - -- - ---~J~.F~LO~R~C=Z=AK=·~W~·~L~A=S~O~T~A~---

The following species of herbs have been studied: !inden and camomile intlorcscence;

peppermint, nettle and sage leaL herb of hearrs-ease. pansy. St-.lolurs-wort. horsetail. knot-grass; also herba! and fruit teas, among others briar tea. arnm fruit tea, black currant tea. hibiscus tea as well as multifruit tea. apple tea and flower tea.

Herba! products and teas have been purchased in „Herbapol" stores in ^Lódź. They were manufactured in various parts of the country - Białystok. Pruszków, Agropharm-Tuszyn, Lublin.

Kraków and Sosnowiec.

The studied samples were mineralized „in dry manner'' in a muftle stove (in temp. 380°C to 450°cC).

In the basie solutions the amounts of iron (Fe), coppei (Cu), Zinc (Zn) and mangancse (Mn) were estimated by the method of atom-absorption spectometry, by means of the Pye-Unicam Sl'-192 apparatus.

Jolanta Florczak, Wanda Lasota Akademia Medyczna w Łodzi

Zakład Bromatologii Instytutu Badania Środowiska i Bioanalizy Ul. Muszyńskiego I

90-151 Łódź

; 1

j

l