torom udaøo sieÎ zminimalizowac liczbeÎ powtoÂrzenÂ, ktoÂrych istnienie su- geruje spis tresÂci. W efekcie otrzymalisÂmy interesujaÎcaÎ lektureÎ, polecanaÎ zainteresowanym prawami czøowieka, szczegoÂlnie wykøadowcom i studen- tom prawa wyznaniowego.
WiesøawBar
Isidoro MartõÂn SaÂnchez, La recepcioÂn por el Tribunal Constitucional EspanÄol de la jurisprudencia sobre el Convenio Europeo de Derechos Humanos respecto de las libertades de conciencia, religiosa y de ensenÄan- za, Granada 2002, ss. 224.
Profesor prawa wyznaniowego (Derecho EclesõÂastico del Estado) w Universidad AutoÂnoma de Madrid Isidoro MartõÂn SaÂnchez przygoto- waø pozycjeÎ sÂwiadczaÎcaÎ o jego umiejeÎtnosÂci redagowania syntezy. Praca traktuje o recepcji przez Trybunaø Konstytucyjny Hiszpanii orzecznictwa bazujaÎcego na Europejskiej Konwencji Praw Czøowieka, a dotyczaÎcego wolnosÂci sumienia, religii i nauczania.
Struktura opracowania jest przejrzysta. Materiaø zostaø uporzaÎdkowa- ny w szesÂciu rozdziaøach merytorycznych, poprzedzonych Wprowadze- niem. Uzupeønia go Wykaz orzeczen cytowanych oraz Bibliografia.
We WsteÎpie (I, s. 1-7) Autor wskazaø racje podjeÎcia tematu, z finaøo- wym stwierdzeniem, zÇe do dnia ukazania sieÎ tej pozycji nie byøo innej w hiszpanÂskiej literaturze prawnej, zajmujaÎcej sieÎ w sposoÂb systematyczny i kompletny tytuøowym zagadnieniem (s. 7). BazeÎ zÂroÂdøowaÎ opracowania oproÂcz Konstytucji KroÂlestwa Hiszpanii i aktoÂw prawa mieÎdzynarodowe- go odnoszaÎcych sieÎ do wolnosÂci sumienia, religii oraz edukacji stanowiøy wyroki Europejskiego Trybunaøu Praw Czøowieka (w liczbie 25), decyzje Europejskiej Komisji Praw Czøowieka (øaÎcznie 50), orzeczenia Trybunaøu SprawiedliwosÂci WspoÂlnoty Europejskiej (13), 2 wyroki Trybunaøu Kon- stytucyjnego Republiki Wøoskiej, 1 orzeczenie Trybunaøu Konstytucyjne- go Niemiec oraz rozstrzygnieÎcia Trybunaøu Konstytucyjnego Hiszpanii (øaÎcznie 49) i SaÎdu NajwyzÇszego (3). Wykaz literatury obejmuje 99 pozycji w jeÎzykach hiszpanÂskim, wøoskim, francuskim, angielskim i niemieckim pochodzaÎcych od 78 autoroÂw.
Ze wzgleÎdu na tresÂc wyrazÂne saÎ dwie czeÎsÂci: pierwszaÎ stanowiaÎ roz- dziaøy oznaczone II, III i IV (generalia), drugaÎ ± zagadnienia szczegoÂøowe (rozdz. V-VII).
W rozdziale II (s. 9-41) przedstawiono syntezeÎ ochrony wolnosÂci su- mienia, religii i kultury w systemie Rady Europy zaroÂwno od strony nor- matywnej (m.in.: Europejska Konwencja Praw Czøowieka z 1950 r., ze szczegoÂøowaÎ analizaÎ art. 9 i 14; Europejska Konwencja o Ekstradycji z 1957 r. ± art. 3; Europejska Konwencja o Ochronie Danych Osobowych z 1981 r. ± art. 6; Konwencja o Ochronie MniejszosÂci Narodowych z 1995 r.
± art. 4, 7-8; Rekomendacja nr 1178 z 5 lutego 1992 r. o Sektach i Nowych Ruchach Religijnych z 5 lutego 1992 r.; Rekomendacja Zgromadzenia Rady Europy nr 1202 z 2 lutego 1993 r. o Tolerancji w SpoøeczenÂstwie Demokratycznym; Rekomendacja nr 1396 z 27 stycznia 1999 r. o Religii i Demokracji oraz Rekomendacja nr 1412 z 22 czerwca 1999 r. o Nielegal- nej DziaøalnosÂci Sekt), jak tezÇ orzecznictwa (Europejski Trybunaø Praw Czøowieka, z uwzgleÎdnieniem dorobku Komisji Praw Czøowieka przed wejsÂciem w zÇycie Protokoøu 11 z 11 maja 1994 r., jak tezÇ Komitetu Mi- nistroÂw).
Z rozdziaøu III (s. 43-81) poznajemy zwiaÎzki mieÎdzy systemem ochro- ny praw fundamentalnych Rady Europy i Unii Europejskiej. PodkresÂlono brak katalogu praw fundamentalnych w traktatach wspoÂlnotowych, jak tezÇ podano projekt takowego. OczywisÂcie ta czeÎsÂc zwiaÎzana jest ze stanem istniejaÎcym w chwili przygotowania ksiaÎzÇki. W czeÎsÂci prezentujaÎcej ochro- neÎ saÎdowaÎ wskazuje sieÎ na znaczenie Trybunaøu SprawiedliwosÂci WspoÂl- not Europejskich w interesujaÎcej nas materii ± od poczaÎtku lat szesÂcÂdzie- siaÎtych, ktoÂrego rola poczaÎtkowo byøa odrzucana przez Trybunaøy Kon- stytucyjne Niemiec i Wøoch, gdyzÇ istniejaÎcy porzaÎdek wspoÂlnotowy nie chroniø adekwatnie ± ich zdaniem ± praw gwarantowanych w konstytu- cjach tych panÂstw. By potwierdzic swaÎ kompetencjeÎ, Trybunaø w wyro- kach wskazywaø racje; tak np. w sentencji z 11 listopada 1969 r. wywodziø je z zasad generalnych prawa wspoÂlnotowego, 28 pazÂdziernika 1975 r.
wprost odwoøaø sieÎ do Europejskiej Konwencji Praw Czøowieka.
MieÎdzy prawami chronionymi przez teÎ KonwencjeÎ i Trybunaø znajdu- je sieÎ wolnosÂc religijna. W sentencji z 4 grudnia 1974 r. Trybunaø wypo- wiedziaø sieÎ w sprawie czøonkini KosÂcioøa ScjentologoÂw Holenderki Van Duyn, ktoÂra chciaøa pracowac w kolegium tego KosÂcioøa w Wielkiej Bry- tanii, ale odmoÂwiono jej prawa wjazdu z racji ochrony porzaÎdku publicz- nego. SkarzÇaÎca wysteÎpowaøa o anulowanie zakazu wjazdu, powoøujaÎc sieÎ
na prawo do wolnego przepøywu siøy roboczej oraz na zakaz dyskrymina- cji z przyczyn narodowosÂciowych. PosÂrednio jednak sprawa dotyczyøa kwestii posiadania przekonan religijnych oraz ograniczen w wyrazÇaniu ich, wynikajaÎcych z motywoÂw troski o porzaÎdek publiczny, a okresÂlonych w prawie kraju. ZÇaÎdanie skarzÇaÎcej zostaøo odrzucone.
W 1976 r. przy okazji rozstrzygania skargi Vivien Prais na termin konkursu na stanowisko we WspoÂlnotach Europejskich, przypadajaÎcy w sÂwieÎto zÇydowskie, z powoøaniem na art. 9 i 14 Europejskiej Konwencji Praw Czøowieka, Trybunaø orzekø, zÇe wolnosÂc religijna ± tak jak jest ure- gulowana w tej Konwencji ± nie stanowi czeÎsÂci praw podstawowych uzna- nych w porzaÎdku wspoÂlnotowym, jednak na podstawie zasad generalnych tegozÇ winna byc zachowana zasada roÂwnego dosteÎpu bez wzgleÎdu na przekonania religijne. Ponadto wolnosÂc religijna nie oznacza tylko prawa do nierealizowania czegos przeciwnego wøasnym przekonaniom, ale tezÇ obowiaÎzek podjeÎcia przez wøadze wspoÂlnotowe sÂrodkoÂw koniecznych do efektywnego z niej korzystania.
Z kolei w 1988 r. przy okazji rozstrzygnieÎcia w sprawie wniesionej przeciwko holenderskiemu wymiarowi sprawiedliwosÂci przez Niemca Steymanna, czøonka wspoÂlnoty Bhagwan w Holandii, do ktoÂrej sieÎ prze- nioÂsø i wykonywaø najpierw na jej rzecz pewne prace fizyczne, Trybunaø stwierdziø, zÇe wyznania saÎ podmiotami zasad porzaÎdku wspoÂlnotowego w zakresie wolnego wyboru miejsca zamieszkania, podroÂzÇowania, sÂwiad- czenia usøug i zakazu dyskryminacji.
Trybunaø uwzgleÎdniaø reguøy generalne porzaÎdku unijnego wedøug art. 6.2 Traktatu Nicejskiego, jak tezÇ dorobek w zakresie ochrony wol- nosÂci religijnej, zawarty m.in. w Europejskiej Konwencji Praw Czøowieka i Protokoøach, Paktach ONZ z 1966 r. oraz w konstytucjach panÂstw czøon- kowskich Unii Europejskiej, stanowiaÎcych czeÎsÂc wspoÂlnotowej tradycji konstytucyjnej.
W drugiej i trzeciej czeÎsÂci tego rozdziaøu ukazano etapy pracy nad katalogiem praw fundamentalnych w Unii Europejskiej i ochrony tychzÇe w ramach wøasnego systemu, jak tezÇ skutki braku synchronizacji mieÎdzy Trybunaøami w Strasburgu i Luksemburgu.
Znaczenie Europejskiej Konwencji Praw Czøowieka i jurysprudencji Trybunaøu strasburskiego dla porzaÎdku prawnego Hiszpanii jest przed- miotem rozwazÇan rozdziaøu czwartego (s. 83-105). System prawny Hisz- panii zostaø otwarty na regulacje mieÎdzynarodowe w art. 10.2 Konstytucji, wedøug ktoÂrego Powszechna Deklaracja Praw Czøowieka i inne traktaty saÎ
kryterium, wedøug ktoÂrego nalezÇy interpretowac prawa fundamentalne i wolnosÂci gwarantowane w konstytucji. Znaczenie tego przepisu podnioÂsø Trybunaø Konstytucyjny w sentencji z 15 czerwca 1981 r. (21/1981). W poÂzÂ- niejszych precyzowaø, zÇe chodzi nie tylko o traktaty mieÎdzynarodowe, ale takzÇe decyzje ± saÎdowe i pozasaÎdowe ± organoÂw powoøanych przez strony tychzÇe, a nawet rezolucje i rekomendacje organizacji mieÎdzynarodowych, ktoÂrych Hiszpania jest stronaÎ. W efekcie mozÇna powiedziecÂ, m.in. za Trybunaøem Konstytucyjnym (sentencja 22/1981), zÇe w tresÂci art. 10.2 konstytucji miesÂci sieÎ takzÇe jurysprudencja Europejskiego Trybunaøu Praw Czøowieka. W hiszpanÂskim prawie nie ma jednak unormowan do- tyczaÎcych egzekwowania wyrokoÂw Europejskiego Trybunaøu Praw Czøo- wieka. SaÎd NajwyzÇszy w sentencji z 20 listopada 1996 r. orzekø, zÇe orze- czenia Trybunaøu ¹nie majaÎ bezposÂredniego skutku w systemie prawa hiszpanÂskiegoº. Wielokrotnie podnosiø to Trybunaø Konstytucyjny; Autor przytacza wiele sentencji, jak tezÇ ich krytykeÎ w nauce. Na konÂcu tego rozdziaøu stwierdza, zÇe wykonywanie orzeczen organoÂw sprawiedliwosÂci w Strasburgu w odniesieniu do prawa do wolnosÂci religijnej nie nastreÎ- czaøo Hiszpanii wieÎkszych problemoÂw.
Przypadki, ktoÂre zaistniaøy, saÎ przedstawione w trzech ostatnich roz- dziaøach. Rozdziaø piaÎty (s. 107-145) zawiera najpierw kroÂtkaÎ prezentacjeÎ koncepcji i tresÂci wolnosÂci religijnej na podstawie art. 10.2, 14 i 16 Kon- stytucji, Ustawy Organicznej 7/1980 w interpretacji Trybunaøu Konstytu- cyjnego. PrzedstawiajaÎc problematykeÎ granic wolnosÂci religijnej, wskaza- no na art. 16.1 Konstytucji, ktoÂra gwarantuje manifestowanie przekonan religijnych bez ograniczenÂ, z wyjaÎtkiem koniecznych dla zachowania po- rzaÎdku publicznego chronionego przez ustawy, oraz na art. 3.1 Ustawy Organicznej WolnosÂci Religijnej, uzalezÇniajaÎcym sposoby korzystania z tej wolnosÂci od zachowania prawa innych do wolnosÂci religijnej i kultu. Try- bunaø Konstytucyjny, dokonujaÎc interpretacji tych unormowanÂ, cytowaø zaroÂwno EuropejskaÎ KonwencjeÎ Praw Czøowieka, jak tezÇ jurysprudencjeÎ Trybunaøu, podkresÂlajaÎc ¹absolutnaÎ syntonieκ art. 9 Konwencji i prawa wewneÎtrznego Hiszpanii. Podobnie jak Europejski Trybunaø, prawie w kazÇdej sentencji wskazywaø na rozroÂzÇnienie prawa do posiadania prze- konan od prawa do ich manifestowania. Zmuszony byø roÂwniezÇ okresÂlac zakres porzaÎdku publicznego i jego elementy konstytutywne. W zgodzie z art. 9 Konwencji stwierdziø m.in., zÇe porzaÎdek publiczny jako granica w korzystaniu z wolnosÂci religijnej nie mozÇe byc interpretowana jako klauzula prewencyjna wobec mozÇliwych zagrozÇenÂ, bo w takim przypadku
sama staøaby sieÎ najwieÎkszym zagrozÇeniem dla korzystania z prawa do tej wolnosÂci. CytujaÎc orzeczenia Europejskiego Trybunaøu w sprawach Hoff- manna i Kokkinakisa ± w odniesieniu do metod uzÇywanych przez sekty, ktoÂre mogaÎ zagrazÇac wolnemu rozwojowi osobowosÂci ± Trybunaø Kon- stytucyjny stwierdziø, zÇe ¹nie mozÇe byc traktowane jako przeciwne Kon- stytucji wyjaÎtkowe dziaøanie prewencyjne, zawsze gdy jest ukierunkowa- ne bezposÂrednio na ochroneÎ bezpieczenÂstwa, zdrowia i moralnosÂci pu- blicznej wøasÂciwej dla spoøecznosÂci demokratycznej, uzasadnione elemen- tami ryzyka, a poza tym zastosowane sÂrodki beÎdaÎ proporcjonalne i adek- watne dla osiaÎgnieÎcia celoÂw chronionychº. Najtrudniejszym zagadnie- niem jest ograniczenie manifestowania przekonan z przyczyn moralnosÂci publicznej jako elementu etycznego, wspoÂlnego spoøecznosÂci, jednak kon- kretyzujaÎcego sieÎ w okresÂlonym czasie i miejscu.
Innym trudnym zagadnieniem jest okresÂlenie koniecznosÂci ¹metod i sÂrodkoÂw uzÇytych do ochrony porzaÎdku publicznego w spoøeczenÂstwie demokratycznymº. W 1977 r. Europejska Komisja Praw Czøowieka stwierdziøa, zÇe nie mozÇna tego wyrazic w terminach absolutnych, lecz nalezÇy brac pod uwageÎ, ¹czy takie (ograniczenie) jest proporcjonalne do osiaÎgnieÎcia doÂbr legalnie chronionych, natureÎ interesu publicznego i stopien ochrony koniecznej w konkretnym przypadkuº. Rok wczesÂniej Europejski Trybunaø w sprawie przeciwko Wielkiej Brytanii stwierdziø, zÇe panÂstwa strony Konwencji korzystajaÎ z prawa do wøasnej oceny, ale nie do dowolnej interpretacji, ktoÂra w sytuacjach konfliktowych podlegac beÎdzie kontroli tego Trybunaøu. Wedøug Trybunaøu Konstytucyjnego KroÂlestwa Hiszpanii, sprawdzajaÎc, czy sÂrodki ograniczajaÎce byøy wøasÂciwe, nalezÇy badacÂ, czy byøy usprawiedliwione oraz czy zachowano zasadeÎ proporcjo- nalnosÂci; jednoczesÂnie Trybunaø uznaje margines interpretacyjny, jaki przysøuguje seÎdziom i saÎdom.
Isidoro MartõÂn SaÂnchez nie pominaÎø zagadnienia wolnosÂci religijnej a praw obcokrajowcoÂw w Hiszpanii, ktoÂrych podstaweÎ okresÂla art. 13.1 Konstytucji: ¹obcokrajowcy korzystac beÎdaÎ w Hiszpanii z wolnosÂci pu- blicznych gwarantowanych w tym tytule, w zakresie okresÂlonym przez traktaty i ustawyº. Trybunaø Konstytucyjny orzekø w tej materii niekon- stytucyjnosÂc zdania w art. 7 Ustawy Organicznej 7/1985, w ktoÂrym zapi- sano koniecznosÂc uzyskania autoryzacji zgromadzenÂ, wskazujaÎc zÇe art.
21.1 Konstytucji uznaje prawo zgromadzen pokojowych i bez broni, bez jakiegokolwiek odniesienia do narodowosÂci korzystajaÎcych z takiego uprawnienia.
InteresujaÎcym zagadnieniem, stosunkowo szeroko potraktowanym, jest relacja mieÎdzy wolnosÂciaÎ religijnaÎ a wykonywaniem wøadzy rodziciel- skiej. Europejska Komisja Praw Czøowieka daøa pewne reguøy podstawo- we, rozwija je jurysprudencja Europejskiego Trybunaøu Praw Czøowieka i Trybunaøu Konstytucyjnego Hiszpanii. Dodac trzeba, zÇe Autor kwestieÎ teÎ juzÇ podejmowaø wczesÂniej, m.in. podczas IX Kongresu MieÎdzynarodo- wego Prawa Wyznaniowego w Bilbao. Na bazie decyzji Komisji oraz orzeczen trybunaøoÂw przyblizÇa tezÇ rozumienie i gwarancje prawne wspoÂl- notowego wymiaru wolnosÂci religijnej; natomiast o karnej ochronie wol- nosÂci religijnej tylko wspomniaø.
TresÂciaÎ rozdziaøu szoÂstego (s. 147-185) jest recepcja przez Trybunaø Konstytucyjny Europejskiej Konwencji Praw Czøowieka, jurysprudencji i decyzji organoÂw Rady Europy w materii sprzeciwu sumienia. Kolejno poznajemy kwestie: sprzeciw sumienia a wykonywanie søuzÇby wojskowej i zasteÎpczej; sprzeciw sumienia a aborcja; sprzeciw sumienia a leczenie (za- biegi) medyczne; sprzeciw sumienia a obowiaÎzek przysieÎgi; sprzeciw sumie- nia a rodzaj czy dni pracy; sprzeciw sumienia a obowiaÎzek uczestniczenia w programowym wykøadzie uniwersyteckim. Z uwagi na charakter publi- katora tej recenzji przypatrzmy sieÎ ostatniemu rodzajowi objektoroÂw. Orze- czenie Trybunaøu Konstytucyjnego 359/1985 dotyczy zÇaÎdania studentki zwolnienia z obowiaÎzku uczestniczenia w wykøadach z prawa kanonicznego, gdyzÇ naruszaøo to ± wedøug skarzÇaÎcej ± jej prawo do wolnosÂci religijnej i ideologicznej. Po odrzuceniu wniosku przez DyrekcjeÎ GeneralnaÎ Naucza- nia Uniwersyteckiego oraz Ministra Edukacji, a wreszcie przez SaÎd NajwyzÇ- szy, sprawa trafiøa do Trybunaøu Konstytucyjnego z powoøaniem sieÎ na naruszenie art. 14, 16 i 17.3 Konstytucji KroÂlestwa Hiszpanii. Trybunaø po analizie tychzÇe w zwiaÎzku z art. 18 Powszechnej Deklaracji Praw Czøowieka oraz art. 9.1 Europejskiej Konwencji Praw Czøowieka uznaø, zÇe ¹obowiaÎzek panÂstwowy studiowania prawa kanonicznego, by otrzymac publiczny tytuø akademicki, nie ogranicza w zÇaden sposoÂb wolnosÂci wyznania lub wypowie- dzi, przekonan religijnych, filozoficznych lub moralnych, ani nikomu nie narzuca obowiaÎzku deklarowania swej ideologii czy wierzenÂ, jak tezÇ nie jest formaÎ ograniczania jakiejkolwiek osoby w jej przekonaniach religijnychº.
Trybunaø argumentowaø, zÇe prawo kanoniczne wchodzi w corpus iuris oraz zÇe wiele innych dyscyplin prawnych obejmuje studium tekstoÂw i teorii praw- nych, ktoÂrych substrat ideologiczny jest rozpoznawalny.
W ostatniej czeÎsÂci merytorycznej (s. 187-212) rozwazÇana jest proble- matyka edukacji oraz wychowania religijnego. Po definicji wolnosÂci na-
uczania przedstawiono prawo rodzicoÂw do edukacji dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi oraz kwestieÎ nauczania w szkoøach religii baÎdz materii alternatywnych. Zagadnienia te saÎ nie- zwykle zÇywe w Hiszpanii po objeÎciu rzaÎdu przez socjalistoÂw w 2004 r.
i prowadzonej przez nich polityki edukacyjnej.
Prezentowana publikacja zostaøa starannie wydana w serii Religia, prawo i spoøeczenÂstwo (tom 6). Odznacza sieÎ uporzaÎdkowaniem zagad- nienÂ; ze wzgleÎdu na tresÂc alternatywaÎ moÂgøby byc podziaø na dwie czeÎsÂci, w kazÇdej po 3 rozdziaøy.
Pewien niedosyt powstaje przy lekturze rozdziaøu piaÎtego (par. 6), traktujaÎcego o karnej ochronie wolnosÂci religijnej. Zainteresowanym taÎ problematykaÎ polecam ksiaÎzÇkeÎ Javiera Lareny Beldarraina pt. La libertad religiosa y su proteccioÂn en el derecho espanÄol (s. 159-186).
LektureÎ i wøasne poszukiwania moÂgøby czytelnikowi uøatwic peøniej- szy opis bibliograficzny zÂroÂdeø, przynajmniej w wykazie Jurisprudencia citada. Z kolei w przypisach mogøyby sieÎ znalezÂc odniesienia do zÂroÂdeø ponadregionalnych prawa mieÎdzynarodowego.
Mimo tych zastrzezÇen trzeba podkresÂlic konsekwencjeÎ Autora, by tresÂc odpowiadaøa tytuøowi rozprawy. MozÇe byc ona znakomitaÎ i pozÇytecz- naÎ lekturaÎ dla studentoÂw prawa, szczegoÂlnie zainteresowanych prawem konstytucyjnym i wyznaniowym, jak tezÇ seÎdzioÂw roÂzÇnego szczebla.
WiesøawBar
Ricardo GarcõÂa GarcõÂa, La ComisioÂn Asesora de Libertad Religiosa. Sus antecedentes, precedente, discusioÂn parlamentaria y regulacioÂn actual, Madrid 2003, ss. 270.
W 2003 r. w Madrycie w wydawnictwie Edisofer ukazaøa sieÎ interesu- jaÎca monografia o hiszpanÂskiej Komisji Doradczej WolnosÂci Religijnej.
Podtytuø wyrazÇa trafnie caøaÎ zawartosÂc opracowania, zasøugujaÎcego niewaÎt- pliwie na miano monografii; ukazuje ona bowiem przeszøosÂcÂ, poprzednicz- keÎ, dyskusjeÎ parlamentarnaÎ i uregulowania aktualne.
Autor ± profesor Universidad AutoÂnoma de Madrid ± jest przekona- ny, zÇe ¹faktor religijny, w swej istocie, znajduje sieÎ u korzenia ewolucji
