KATARZYNA DŁUGOSZ-NIEDBALEC
Jakie wizerunki kobiet i mężczyzn są popularyzowane
w podręcznikach dla cudzoziemców?
Pewna studentka z Niemiec, rozwiązując ćwiczenie gramatyczne na zajęciach z ję- zyka polskiego, stwierdziła z oburzeniem: Znowu kobieta i mężczyzna mają ustalone funkcje: kobieta nie pracuje, zajmuje się domem, a mężczyzna wychodzi do pracy1.
Czy właśnie taki wizerunek kobiety i mężczyzny nakreślony jest w podręczni- kach do nauki języka polskiego dla cudzoziemców? Czy też zespół symboli, mitów, schematów myślowych i struktur językowych, które kształtują komunikację między ludźmi2 i równocześnie odzwierciedlają istniejącą polityczną i kulturową ideolo- gię związaną z płcią, ujawniają się w innym językowo-kulturowym obrazie kobiety i mężczyzny?
Wyobrażenie płci motywowane jest zarówno obiektywnymi właściwościami przedmiotów, jak i czynnikami subiektywnymi (psychospołecznymi). Zestaw takich cech tworzy stereotyp zawierający treści opisowe, afektywne oraz aksjologiczne:
system wartości, norm i ocen, wzorów osobowych i wzorów bycia3. Stereotypowe postrzeganie świata jest wynikiem interpretacji rzeczywistości w ramach społecz- nych modeli poznawczych. Stereotyp można określić, badając językowe wykładniki stereotypizacji, czyli znaczenie słów, semantyczne i słowotwórcze derywaty, fraze- ologię i przysłowia4.
Dzięki analizie tekstów czytanek i dialogów zawartych w pochodzących z lat 1963–1989 podręcznikach języka polskiego dla początkujących Anna Dąbrowska w artykule Czy istnieje w podręcznikach języka polskiego dla cudzoziemców wyraźny
1 Zajęcia odbywały się w semestrze zimowym 2006/2007 w Szkole Języka Polskiego i Kultury dla Cudzoziemców na Uniwersytecie Wrocławskim.
2 Nowa encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1997, t. 3, s. 9.
3 J. Bartmiński, J. Panasiuk (1993): Stereotypy językowe, [w:] J. Bartmiński (red.): Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2: Współczesny język polski, Wrocław, s. 365. Zob. też A. Mirga (1984): Ste- reotyp jako model „prawdziwego swojego” i „obcego”. Próba konstrukcji teoretycznej zjawiska stereotypu,
„Zeszyty Naukowe UJ”, nr DCCXXII, „Prace Etnografi czne”, z. 19.
4 J. Bartmiński, J. Panasiuk: op. cit., s. 373.
obraz Polski i Polaków? (Próba znalezienia stereotypów)5, korzystając z klasyfi kacji stereotypów Jerzego Bartmińskiego i Jolanty Panasiuk6, określa wizerunki Polek i Polaków jako przede wszystkim stereotypowe obrazy (w których cechy są poj- mowane jako realne i osadzone w ramie modalnej taki, jaki jest) i wzory (osadzone w ramie metatekstowej taki, jaki być powinien cechy są pojmowane jako wymaga- ne), a także wyobrażenia ideologiczne (obudowane ramą modalną: taki, jaki może być i jaki być powinien).
Podobny językowo-kulturowy obraz Polki i Polaka wyłania się z pracy magister- skiej Pauliny Kalinowskiej Obraz Polski i Polaków w podręcznikach do nauczania języka polskiego jako obcego wydanych przed 1989 rokiem7.
We wszystkich podręcznikach wydanych w latach 1958–1989 w Polsce i w NRD jest powielany głównie– tak bardzo krytykowany przez niemiecką studentkę – ste- reotyp kobiety niepracującej zawodowo, ale zajmującej się domem. Kobiecie przypi- suje się przede wszystkim takie role społeczne jak: bycie matką, żoną i nauczycielką, która pracuje cały dzień (Kul.: 66). Do podstawowych zajęć kobiecych należy przy- gotowanie posiłków. Kuchnia jest dumą pani Kowalskiej (Szym.: 94) a pani Kowalska jest dobrą gospodynią (Bart.: 30), dlatego też gotuje dla całej rodziny, robi zakupy (przede wszystkim żywnościowe), zajmuje się dziećmi oraz sprząta mieszkanie, zmywa naczynia i pierze ubrania. Mimo tak wielu obowiązków domowych, braku czasu na własne hobby pracowita kobieta nie buntuje się, nie narzeka na rutynę swojego życia. Wręcz przeciwnie: zgadza się z mężem i nie polemizuje z jego opinią, bo dzięki przyjemnym warunkom pracy oraz miłemu i kochanemu mężowi (Szym.:
123) staje się coraz ładniejsza i młodsza. Może stąd jest tyle ładnych i eleganckich kobiet, których stroje są bardzo wyszukane, niezwykle kobiece, podkreślające natu- ralny wdzięk ciała (Mar.: 157). A przecież Polki ciągle nie mogą się zdecydować, w co się ubrać. Ponadto odejmują sobie lat, odchudzają się, są gadatliwe, ciekawskie, zawsze chcą mieć rację i bardzo lubią dostawać drogie prezenty (Bart.: 83–85).
Wyraźnie różne zachowania i zainteresowania kobiet i mężczyzn ilustruje scen- ka z poczekalni dworcowej: Mężczyźni palą papierosy, kobiety rozmawiają, a dzieci drzemią albo płaczą (Dam.: 2). Kiedy kobiety są zajęte plotkowaniem (Mar.: 38), rozwiązywaniem własnych problemów (Dam.: 101) i narzekaniem na pogodę, na małe mieszkanie, na stary telewizor, na wszystko (Grala: 29), mężczyźni mówią o najnowszych wydarzeniach na świecie i o polityce (Dam.: 101).
5 A. Dąbrowska (1998): Czy istnieje w podręcznikach języka polskiego dla cudzoziemców wyraź- ny obraz Polski i Polaków? (Próba znalezienia stereotypów), [w:] J. Anusiewicz, J. Bartmiński (red.),
„Języka a Kultura” 12: Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne, Wrocław.
6 J. Bartmiński, J. Panasiuk: op. cit., s. 371–372.
7 P. Kalinowska (2003): Obraz Polski i Polaków w podręcznikach do nauczania języka polskiego jako obcego wydanych przed 1989 rokiem, praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. Anny Dąbrowskiej, Wrocław.
Mężczyźni przede wszystkim pracują zawodowo i kiepsko radzą sobie z pro- wadzeniem domu (Kar.: 98–99). Nie potrafi ą i nie lubią gotować: – Nie martw się, Pawle! – Dobre chęci też są ważne. A na imieniny kupię ci książkę kucharską (Budz.:
193–194). Jeżeli idą na zakupy, to kupują głównie garderobę lub doradzają swoim żonom: Oni też pomagali swoim paniom wybrać wiosenny kostium (Kul.: 137–138).
Przepracowani mężczyźni są bardzo zmęczeni, często chorują i muszą chodzić do le- karza, a to przyprawia ich o dodatkowy stres: Choremu mężczyźnie trudno dogodzić.
Zastrzyku boi się jak ognia (Bisko: 99). Polacy nie są obdarzeni tylko negatywnymi cechami. Mężczyźni w Polsce potrafi ą być szarmanccy, bo całują kobietę w rękę, podają jej płaszcz i przepuszczają w drzwiach (Köt.: 91). Charakteryzuje ich także niebywała estyma w stosunku do kobiet. Kobieta w Polsce ma rzeczywiście prawa równe mężczyźnie (Mar.: 156).
Podobny wizerunek kobiety i mężczyzny jest prezentowany w podręcznikach wydanych po 1989 roku, który był początkiem dużych zmian sytuacji politycznej, wzrostu zainteresowania cudzoziemców Polską i nauką języka polskiego. W latach 90. XX w. niemal przy każdym polskim uniwersytecie powstały szkoły języka pol- skiego.
Paulina Kalinowska przeanalizowała pięć podręczników pochodzących z lat 1993–2001. Ukazany w tych książkach (nieco zmieniony) stereotypowy obraz ko- biety i mężczyzny jest zapewne wynikiem przemian politycznych, gospodarczych i społecznych, pociągających za sobą zmiany w świadomości, które znajdują od- zwierciedlenie w języku. W największym zakresie uwidacznia się to w zasobie leksy- kalnym, ze względu na konieczność nazwania nowych pojęć, przedmiotów i zjawisk.
Stałe poszerzenie słownictwa jest nieodłącznym elementem rozwoju języka8.
We wszystkich omawianych podręcznikach w obu stereotypach płci łączą się zarówno sądy orzekające, jak i powinnościowe. Inaczej, niż miało to miejsce wcześ- niej, pracę zawodową podejmują przedstawiciele obu płci, ale zajęciami domowy- mi trudnią się głównie kobiety, przede wszystkim babcie. To one zajmują się goto- waniem, przygotowywaniem posiłków, zakupami i wychowaniem wnuków: Ojciec pracuje cały dzień. Bardzo rzadko jest w domu. Matka pracuje w szpitalu i w pogoto- wiu ratunkowym. Jest ciągle zmęczona i zdenerwowana [...] moja babcia Ewa pracuje cały dzień w domu. Gotuje obiady, sprząta, pierze, robi zakupy (Męd.: 55). Mężczyźni nie angażują się w sprawy domowe, nie oferują pomocy, bo większość mężczyzn ma wciąż tradycyjny pogląd na temat małżeństwa: mąż jest głównym żywicielem, a żona powinna opiekować się nim i pozostawać w domu (Baj.: 59). Natomiast kobiety chcą przede wszystkim, aby ich związek był partnerski. Chcą mieć męża, który jest dobrym przyjacielem i ojcem, który utrzymuje rodzinę (Baj.: 59). W oczach cudzoziemców,
8 A. Butcher, B. Guziuk-Świca (2000): Leksyka a rzeczywistość pozajęzykowa – zmiany zachodzące w ostatnich latach (na przykładzie słownictwa wybranego z podręczników do nauczania języka polskiego jako obcego), [w:] J. Mazur (red.), Słownictwo współczesnej polszczyzny w okresie przemian, Lublin, s. 101–108.
Polki są atrakcyjne i eleganckie, zaś Polacy są otwarci, tolerancyjni, ambitni, dobrze wykształceni, chcą się uczyć i studiować (Ciech.: 77).
Czy podobny językowo-kulturowy obraz można odnaleźć w podręcznikach ję- zyka polskiego dla cudzoziemców, wydanych pod koniec XX i na początku XXI w.?
Aby uzyskać odpowiedź na postawione pytanie, zostały poddane analizie teks- ty ciągłe (czytanki), ćwiczenia gramatyczne i dialogi zamieszczone w trzech pod- ręcznikach przeznaczonych do nauki języka polskiego na poziomie: początkującym – Ludzie, czas, miejsca. Język polski na co dzień Joanny Ciechorskiej; progowym – Z polskim na ty Ewy Lipińskiej; średnio zaawansowanym – Kiedyś wrócisz tu...
Ewy Lipińskiej i Elżbiety G. Dąmbskiej.
W każdej z omawianych książek kobieta, która pełni różne role społeczne (ko- leżanka, studentka, przyjaciółka, klientka, sąsiadka), ma wiele zarówno pozytyw- nych, jak i negatywnych cech. Kobieta jest często wesoła, sympatyczna, ambitna, inteligentna, dobrze wykształcona, pozbawiona zawiści: Helena zawsze cieszy się sukcesami przyjaciół (Dąm.: 24). Ukazywana jest jako osoba, która potrafi wszyst- ko załatwić: Gdzie diabeł nie może, tam babę pośle (Dąm.: 125) i romantyczna: Ewa szła przez łąkę, zbierała kwiaty i śpiewała ludowe piosenki (Lip.: 63) oraz wrażli- wa i emocjonalna: Ta melodia zawsze chwyta... za serce moją babcię; Potraktowała tę sprawę typowo po kobiecemu (Dąm.: 228, 219). Kobieta często pomaga innym, jako wolontariuszka opiekuje się chorymi osobami, jako babcia opowiada bajki (Dąm.: 276, 156):
Organizuje pomoc dla Polaków w Kazachstanie, dla ludzi na południu Polski, [...] dla uchodźców z Kosowa.
(Ciech.: 193)
Zajmuje się chorymi córkami.
(Lip.: 39)
Starsza kobieta to często osoba kultywująca tradycję i odznaczająca się dużą mą- drością życiową:
Tylko moja babcia mówiła do mnie czasem po polsku. Znałem też kilka polskich potraw: bigos, pierogi, barszcz.
(Ciech.: 174) Słyszeliśmy dużo na temat mądrości życiowej twojej babci.
(Dąm.: 158).
Bywa jednak, że kobieta staje się mniej sympatyczna, niezdecydowana: Zakupy z Justyną – to koszmar! Jest najbardziej niezdecydowana z moich koleżanek (Lip.:
52). Patrzy na świat i ludzi albo bardzo naiwnie: Świata nie widzi za tym swoim Ma- rianem, a z niego taki lekkoduch i nicpoń (Dąm.: 209) albo bardzo nieufnie: Halina nigdy nie ufała Agacie, a od niedawna nie wierzy też Maćkowi (Lip.: 163).
Będąc żoną, kobieta często staje się zazdrosna i despotyczna:
Zazdrościła nam wszystkiego.
(Ciech.: 162)
Od dnia ślubu Wacek przestał chodzić na mecze, nie spotyka się z kolegami – wszystkie wieczory spędza w domu. Pewnie żona trzyma go pod pantofl em.
(Dąm.: 61) Wrócił późno i bardzo niejasno tłumaczył się żonie.
(Dąm.: 197)
Jako gaduła kobieta często kłamie: Tak kłamała, aż sama się w tym pogubiła (Dąm.: 287); jest niedyskretna: Nie mów Aldonie o swoich planach, jeśli nie chcesz, aby całe miasto o nich wiedziało – ona ma strasznie długi język (Dąm.: 146); i narze- kająca: Potem narzekała, że jest głodna (Lip.: 165). Stąd może anegdota:
– Słyszałem, że odziedziczył pan sto tysięcy dolarów. Co na to pańska żona?
– Zupełnie straciła mowę!
– Mój Boże, w czepku się pan urodził. Tyle szczęścia naraz!
(Lip.: 58)
W rodzinie najczęściej kobieta pełni funkcję żony i matki, a także babci: Musisz tę sprawę omówić z babcią – wiesz przecież, że w naszej rodzinie to ona gra pierwsze skrzypce (Dąm.: 266). Jednak w porównaniu ze stereotypem sprzed 1989 r. kobieta nie tylko prowadzi dom, wychowuje dzieci, ale przede wszystkim bardzo dużo pra- cuje zawodowo najczęściej jako nauczycielka, sekretarka, bibliotekarka, pielęgniar- ka czy aktorka. Także niektóre profesje wykonuje częściej niż mężczyzna, np. bycie modelką, jasnowidzem: Współczesny polski jasnowidz to znacznie częściej kobieta niż mężczyzna (Dąm.: 117).
Niekiedy kobieta bywa architektem, prawniczką, panią inżynier, dyrektorem, a nawet panią premier. W każdym przypadku kobieta powinna być zadowolona z pracy (Dąm.: 48), bo zaangażowała się w tę pracę sercem i duszą (Dąm.: 282):
Chcą uczyć się i studiować, bo konkurencja jest duża. Młode Polki chcą mieć rodzinę, ale naj- pierw chcą studiować. Kobiety w Polsce chcą mieć zawód. Chcą pracować. Najpierw praca, potem dzieci.
(Ciech.: 75)
Gdy kobieta zdecyduje się już na założenie rodziny, wówczas w domu sprząta, pierze, gotuje i piecze:
Cały tydzień moja żona gotuje obiady, więc w niedzielę ja ugotuję obiad.
(Ciech.: 173)
Pani Julia robi pyszną zupę pomidorową.
(Lip.: 57)
Moja ciocia wspaniale gotuje.
(Dąm.: 217)
Bardzo dobre jest ciasto, które upiekłaś.
(Dąm.: 255)
Robi także duże zakupy (Ciech.: 173), które czasami sprawiają jej przyjemność:
Kupowanie dla Barbary jest lepszą rozrywką niż kino czy wyjście do restauracji (Lip.:
217).
Posiadanie rodziny i dobrej pracy jest źródłem zadowolenia: Mam troje dzieci.
Mój mąż jest dziennikarzem. Pracuje w telewizji. Mam dobrą pracę. Jestem zado- wolona (Ciech.: 84). Jednak kobieta, która dużo pracuje, wychowuje dzieci (Ciech.:
126) i ma na głowie cały dom (Dąm.: 18), jest niezwykle zapracowana: Mam bardzo dużo pracy (Ciech.: 117); niewyspana, zmęczona: Wracam do domu bardzo zmęczo- na (Ciech.: 28); zmartwiona: Mama często się martwi i denerwuje (Lip.: 147), Ona zawsze się czymś martwi (Dąm.: 193) i znerwicowana:
Była bardzo zdenerwowana i uderzyła go w twarz.
(Lip.: 60)
Po tych wszystkich przykrościach i niepowodzeniach Katarzyna jest kłębkiem nerwów.
(Dąm.: 248)
Ciągle nie ma na nic czasu albo ma go bardzo mało (Ciech.: 84), stąd często i długo choruje (Dąm.: 98,196), boli ją serce, głowa i oczy. Wtedy najczęściej leczy się sama:
Gdy jestem przeziębiona, leczę się sama.
(Lip.: 150)
Kiedy babcia źle się czuje, bierze aspirynę.
(Dąm.: 304)
Bywa jednak, że idzie do lekarza, a potem bierze antybiotyki: Elwira musi brać antybiotyki przez tydzień (Lip.: 58).
Zdenerwowana i roztargniona często gubi różne przedmioty: klucze, parasolkę, paszport, kolczyki. Dlatego kobieta marzy o wakacjach, urlopie, randce, dyskotece czy teatrze:
Będziemy kąpać się w czystym morzu, opalać się na pięknej plaży, jeść w dobrej restauracji, spa- cerować w nocy po plaży.
(Ciech.: 144)
Marzy o dalekich podróżach, pieniądzach i romantycznej miłości.
(Lip.: 137)
A kiedy ma już odrobinę wolnego czasu, wówczas albo śpi, albo spędza go bardzo pracowicie: czyta książki, zaprasza przyjaciółkę, podróżuje, odwiedza znajomych i zwiedza miasta, chodzi po górach, na basen, tańczy, biega i medytuje (Ciech.: 38, 147). Robi to, co lubi: szyje, jeździ konno, chodzi do pubu, do kina, słucha muzy- ki, gotuje (Ciech.: 28), tańczy, spaceruje i bierze udział w wycieczkach rowerowych (Lip.: 181). Rozwija także swoje umiejętności: jazdę samochodem, znajomość języ- ków obcych, oraz zainteresowania: historią, polityką, sportem, malarstwem, litera-
turą (Ciech.: 28, 56), teatrem, kinem i modą: Kobiety zawsze interesowały się modą (Dąm.: 63).
Niekiedy kobieta kolekcjonuje szklane kulki i kaktusy (Dąm.: 116, 154). Od czasu do czasu organizuje sobie damski wspaniały wieczór (Lip.: 118), podczas którego poddaje się różnym zabiegom kosmetycznym: Zosia ufarbowała sobie włosy na rudo (Dąm.: 258).
Dlatego też najczęściej płeć piękna prezentuje się jako młoda (25–40-letnia) wysoka, piękna, ładna osoba atrakcyjna i elegancka (Ciech.: 75), modnie ubrana, często w wytwornej sukni (Lip.: 84). Polki są ładne, oryginalne, jest tu wiele intere- sujących twarzy (Dąm.: 53) Niekiedy ubiera się jakby miała dopiero 20 lat, bardzo młodzieżowo (Dąm.: 283,290) i Porusza się, jakby była modelką (Dąm.: 289). Częś- ciej jest szczupła: Ta pani jest szczupła, młoda, sympatyczna (Ciech.: 40), Panowie patrzyli z zachwytem na zgrabną modelkę (Lip.: 60) niż gruba, chociaż 30% kobiet należy do ludzi otyłych (Dąm.: 78):
Marysia ma kłopoty z nadwagą i dlatego nie lubi stawać między Teresą i Dorotą, które są bardzo szczupłymi dziewczynami.
(Lip.: 45)
Pięknej kobiecie najczęściej towarzyszy żyjący przeciętnie osiem lat krócej niż jego rówieśnik w krajach zachodnich (Dąm.: 77), młodo wyglądający mężczyzna, który jest wysoki, przystojny, wysportowany (Lip.: 185), ubrany elegancko: w najlep- szy garnitur, najnowsze buty (Lip.: 53), ponieważ dla mężczyzn też jest ważna szero- kość krawatów, krój kołnierzyka koszuli, szerokość spodni [...] (Dąm.: 56).
Bywa jednak, że mężczyzna waży za dużo, bo bardzo lubi jeść: Lekarz powiedział, że jestem stanowczo za gruby i muszę pozbyć się nadwagi (Dąm.: 158, 274), a także jest niechlujnie ubrany: Ubrałbyś się jakoś ładniej; Znowu włożyłeś krawat, który nie pasuje ci do marynarki (Dąm.: 88, 255).
Mężczyzna w analizowanych podręcznikach odznacza się wieloma przymiota- mi. Jest otwarty, tolerancyjny (Ciech.: 75), miły, sympatyczny, dobry, szczery, mądry, zdolny, dowcipny: Przez całą drogę opowiadał najśmieszniejsze anegdoty, jakie kiedy- kolwiek słyszeliśmy (Lip.: 52); towarzyski: Brakuje mi tylko towarzystwa (Ciech.: 131) a także jest uprzejmy i bezinteresowny, bo pomaga innym, np.:
Podał rękę starszej kobiecie wsiadającej do tramwaju.
(Dąm.: 90)
Zajmuje się narkomanami i ludźmi bezdomnymi.
(Ciech.: 193)
Co prawda jest sympatyczny, ale ma rogatą duszę – trudno się z nim dyskutuje i chyba ciężko się z nim żyje (Dąm.: 282). Dużo pije piwa lub wina i wtedy jest agre- sywny: często kłóci się z żoną (Lip.: 193); Bywamy też, niestety, chamskimi brutalami, pełnymi agresji (Dąm.: 241).
Oprócz nałogów związanych z piciem, paleniem papierosów, jedzeniem słody- czy czy komputerem: Sieć to było moje drugie życie (Lip.: 217), mężczyzna lubi ry- zykować, szybko jeżdżąc samochodem lub stawiając wszystko na jedną kartę (Dąm.:
266,303). Do tego często jest egocentryczny: Jacek zawsze uważał się za pępek świata (Dąm.: 210); niepunktualny: Trochę się spóźni (Lip.: 163); niesłowny i nieszczery:
Dużo obiecuje, ale z realizacją jest gorzej.
(Dąm.: 126)
Kamil obiecywał narzeczonej złote góry, ale niedawno wyznał jej, że jest żonaty.
(Lip.: 163)
Jako osoby inteligentne i ambitne mężczyźni jednocześnie studiują i pracują (Ciech.: 195) na uniwersytecie, politechnice, akademii medycznej lub ekonomicz- nej, bo chcą dobrze zarabiać. Chcą mieć ładne duże mieszkanie, dobry samochód i atrakcyjny urlop. Chcą bawić się i podróżować (Ciech.: 75). Gdy mają pieniądze, mogą także realizować inne swoje zamierzenia, np. dawać kobietom różne prezenty, szczególnie w postaci kwiatów, oraz zapraszać je na lody, kolację, imprezę, spacer do parku (Ciech.: 117, 118, 121).
Przeciętny mężczyzna ma dzisiaj dwie prace (Ciech.: 126). Mimo że dużo i in- tensywnie pracuje i wraca późno do domu, jako mąż i ojciec dwójki dzieci anga- żuje się w stopniu większym niż w podręcznikach wcześniej wydanych w zajęcia domowe. Najczęściej wyrzuca śmieci (Ciech.: 60), czyści buty (Dąm.: 112), odkurza dywan, myje samochód (Lip.: 63,37), robi zakupy spożywcze i ubraniowe. Zdarza się, że przygotowuje deser, bawi się z synkiem i prasuje koszule lepiej niż żona (Lip.:
89):
W wyniku matczynej edukacji młodzi mężczyźni – gdy się już bardzo postarają – w ciągu ty- godnia są w stanie poświęcić niecałe dwie godziny na gotowanie, niecałą godzinę na mycie naczyń i dwadzieścia minut na prasowanie.
(Dąm.: 259)
Nierzadko, gdy mężczyzna nie pracuje, zapada na zdrowiu i jest to poważna cho- roba. Charakterystyczne objawy to nerwowość i rozdrażnienie (Dąm.: 260). Jednak częściej robi to, co lubi, czyli gra w tenisa, jeździ na rowerze, podróżuje i spotyka się z przyjaciółmi, słucha muzyki, zajmuje się fotografowaniem (Lip.: 181), literaturą, teatrem i fi lmem (Ciech.: 29); kolekcjonuje stare monety i fotografi e, znaczki pocz- towe (Lip.: 57, 62).
Powyższa analiza sposobu przedstawiania obu płci w podręcznikach do nauki języka polskiego dla cudzoziemców ujawnia uwarunkowane kulturowo prototy- py9 kobiety i mężczyzny, najbardziej znane polskiemu środowisku: biały dorosły człowiek płci żeńskiej oraz biały dorosły człowiek płci męskiej. Tak określonym naj-
9 Prototyp nalezy rozumieć jako centrum kategorii, najlepszy egzemplarz danej kategorii lub zespół cech właściwych owym centralnym obiektom lub sytuacjom. Za R. Grzegorczykowa (1998):
O rozumieniu prototypu i stereotypu we współczesnych teoriach semantycznych [w:] J. Anusiewicz, J. Bartmiński (red.), op. cit., s. 113.
lepszym przykładom kategorii płci żeńskiej i męskiej odpowiadają stereotypowe10 wizerunki, czyli zbiory społecznie ustabilizowanych w danym czasie i przestrzeni konotacji: przekonań i wyobrażeń utrwalonych językowo w postaci derywatów, po- łączeń wyrazowych i frazeologizmów.
Najbardziej spójny stereotypowy obraz kobiety i mężczyzny został zaprezento- wany w przeznaczonym dla cudzoziemców na początkowym poziomie znajomości języka podręczniku Ludzie, czas, miejsca, ponieważ we wstępnej fazie nauki języka obcego niezbędne jest pewne uproszczenie i uporządkowanie przedstawianej rze- czywistości. Aby nawiązać kontakt językowy i kulturowy, uczący się języka polskie- go musi poznać stereotypy przyjęte w kulturze polskiej społeczności.
Proces rozpoznawania obu płci dzięki zbiorowi cech konotowanych nie zostaje zakłócony przez przypadki zamieszczone w podręczniku przeznaczonym dla pozio- mu średnio zaawansowanego:
Mamusia denerwowała się, że nie chcę jeść albo że nie siusiam do nocnika. I biła. Gdy nie miała pod ręką pasa, waliła sprzętami kuchennymi, książkami.
(Dąm.: 29) Teściowa jest przekonana, że w najmniejszym stopniu nie odpowiada wizerunkowi złej teściowej – konfl iktowej, stale dobrze i najlepiej doradzającej i do końca życia cierpiącej z powodu bolesnej
„utraty” syna.
(Dąm.: 259)
Zgodnie ze stereotypową logiką wyjątku11, opartą na koncepcji typowości, wy- jątki potwierdzają regułę, ugruntowują stereotypowe myślenie: typowa kobieta jako matka jest bardzo opiekuńcza, natomiast jako teściowa – konfl iktowa, wszechwie- dząca i zazdrosna o syna.
Należy jednak zauważyć, że pod wpływem nowej sytuacji politycznej, gospodar- czej i społecznej po 1989 r. następują powolne przeobrażenia stereotypowego wi- zerunku kobiety i mężczyzny. Ze względu na to, że modele i schematy poznawania świata nie są uniwersalne, zmienia się przede wszystkim treść stereotypu. Kobiety odważnie przejmują wszystkie obowiązki w domu (Dąm.: 260) i inicjatywę w rela- cjach z mężczyznami, podejmują profesje dawniej typowo męskie:
Kobieta w samochodzie rajdowym przestaje powoli dziwić, jak nie dziwi już kobieta bokser, cię- żarowiec, piłkarz czy kulturysta.
(Dąm.: 221)
Coraz więcej samotnych pań odrzuca fałszywą skromność i próbuje pomóc swemu szczęściu.
(Dąm.: 259–260)
10 Stereotyp – zbiór cech identyfi kujących, ulegających zmianom w czasie i przestrzeni. Za: G. Ha- brajska (1998): Prototyp – stereotyp – metafora, [w:] J. Anusiewicz, J. Bartmiński (red.), op. cit., s. 118.
11 Podstawową funkcją stereotypu jest funkcja poznawcza, która wiąże się z pozytywną rolą schematów kognitywnych w przetwarzaniu informacji. Za U.M. Quasthoff (1998): Etnocentryczne przetwarzanie informacji. Ambiwalencja funkcji stereotypów w komunikacji międzykulturowej,[w:]
J. Anusiewicz, J. Bartmiński (red.), op. cit., s. 19.
Natomiast mężczyzna zaczyna być postrzegany jako wiecznie nieobecny w domu mąż i ojciec, dla którego praca zawodowa staje się najważniejsza:
Mąż biznesmen to gatunek dochodzący (nie mylić z pomocą domową), dolatujący, dojeż- dżający – co jest rodzajem pośrednim pomiędzy marynarzem a inkasentem [...] biegle posługuje się komputerem, choć w domu nie naprawi żelazka; wspaniale mówi o celach i zamierzeniach, ale nie potrafi pomóc dziecku w wypracowaniu, perfekcyjnie wypełni zeznania podatkowe, ale nie ma pojęcia, ile kosztuje kostka masła.
(Dąm.: 260)
Wraz ze zmianami rzeczywistości pozajęzykowej, a także samego języka na- stępują przeobrażenia ludzkich postaw, sposobu myślenia i wartościowania, które odzwierciedlają się w stereotypach stanowiących element wspólnego języka i kodu kultury służącego komunikacji społecznej12.
Wykaz źródeł
Baj. – Ewa Bajor, Eliza Madej (1999): Wśród ludzi i ich spraw. Kurs języka polskiego jako obcego dla humanistów, Łódź.
Bart. – Barbara Bartnicka, Wojciech Jekiel, Marian Jurkowski, Danuta Wasilewska, Krzysztof Wrocławski (1984): Uczymy się polskiego, Warszawa.
Bisko – Wacław Bisko, Stanisław Karolak, Danuta Wasilewska, Stanisław Kryński (1966): Mówimy po polsku. A beginners’course of Polish, Warszawa.
Budz. – Kazimiera Budzianka, Halina Olczak, Elżbieta Wróblewska (1974): Język polski dla cudzo- ziemców. Skrypt dla słuchaczy Studium Języka Polskiego dla Cudzoziemców, Łódź.
Ciech. – Joanna Ciechorska (2001): Ludzie czas, miejsca. Język polski na co dzień, Gdańsk.
Dam. – Norbert Damerau (1991): Langenscheidts praktisches Lehrbuch Polnisch, Berlin.
Dąm. – Ewa Lipińska, Elżbieta Grażyna Dąmbska (2001): Kiedyś wrócisz tu..., wyd. 3, Kraków (wyd.
1, 1997).
Grala – Maria Grala, Wanda Przywarska (1979): Z polskim na co dzień. Cours moyen de langue polo- naise pour les francophones, Warszawa.
Kar. – Stanisław Karolak, Danuta Wasilewska (1985): Zaczynam mówić po polsku. Polnisch für An- fänger, Warszawa.
Köt. – Alina Köttgen (1990): Spotkania. Ein Polnischlehrwerk für Erwachsene. Lehrbuch, Mün- chen.
Kul. – Jan Kulak, Władysław Łaciak, Ignacy Żeleszkiewicz (1963): Język polski (skrypt dla cudzo- ziemców), Łódź.
Lip. – Ewa Lipińska (2003): Z polskim na ty, Kraków.
Mar. – Waldemar Martyniuk (1984): Mów do mnie jeszcze. Podręcznik języka polskiego dla średnio zaawansowanych, Kraków.
Męd. – Stanisław Mędak (1997): Chcę mówić po polsku. Polish for the beginners, Warszawa.
Szym. – Mieczysław Szymczak (1958): Materiały do lektoratu języka polskiego, cz. 1, Warszawa.
12 J. Panasiuk: O zmienności stereotypów, [w:] J. Anusiewicz, J. Bartmiński (red.): op. cit., s. 97.
Literatura
Bartmiński J., Panasiuk J. (1993): Stereotypy językowe, [w:] J. Bartmiński (red.): Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2: Współczesny język polski, Wrocław.
Anusiewicz J., Bartmiński J. (red.) (1998): „Języka a Kultura” 12: Stereotyp jako przedmiot lingwistyki.
Teoria, metodologia, analizy empiryczne, Wrocław.
Mirga, A. (1984): Stereotyp jako model „prawdziwego swojego” i „obcego”. Próba konstrukcji teoretycznej zjawiska stereotypu, „Zeszyty Naukowe UJ”, nr DCCXXII, „Prace Etnografi czne”, z. 19.
Nowa encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1997.
Schaff A. (1981): Stereotypy a działanie ludzkie, Warszawa.
