Kontakt adinolowy z Barda

Kontakt adinolowy z Bardo

Adinole znane są z kontaktów gabra, diabazu, a zwłaszcza skał facji spilitowej. Są to skały metamorficzne powstałe pod wpływem wznoszą­

cych się gorących roztworów wodnych, bogatych w sole sodowe. Stano-

wią one najwyższe stadium metamorfozy kontaktowej.

Zmiany w skałach otaczających intruzję polegają początkowo na

twardnięciu osadów drobnO'klastycznych, gruP9waniu minerałów ciem- nych w gruzełkach (spilozyt) i dalej w pasmach (desmozyt). W bezpo-

średnim kontakcie O'bserwuje się skałę twardą, rogowcO'Wą, zazwyczaj barwy jasnO'szarej i ^D muszlowym przełamie. Taką skałę, złożoną wy-

łącznie

i

Z polskiego piśmiennictwa geologicznego opisów adinoli nie znamy.

Jedyn:ie J. ^!~arnooki 1(1'919, sUr. 90-91) wspomina ^Q illpka1c'h !kOlIlrtaiktJo- wych "przypominających wyglądem łupki adinolowe z Harcu", które

sypią się na polach, przy drodze wiodącej

z

domość tę powtarza St. MałkO'wski (1954, str. 23) zaznaczając, że "w przy- padku ekstruzywnego pochodzenia utworu diabazowego mogłyby to być

okazy POChO'dzące z jego spągu".

W ostatnich latach K. Birkenmajer· znalazł w egzO'tykach karpackich

skały, które na podstawie badań T. Wiesera należą do adinoli.

W czasie prac terenowych w r. 1955 ^znalazłem w ^Prągowcu pod Bar- dem, w kontakcie spągowym diabazu z łupkami ilastymi,Rkały przypo-

minające adinolel.

Strefa kontaktowa w Prągowcu osiąga grubość 50 cm. W bezpośrednim

kontakcie z diabazem zaobserwowałem skałę .o następujących własno­

ściach: twarda, barwy ciemnoszarej z niebieskawym odcieniem, ^D półtłu­

stympołysku, o przełamie płaskomuszlowym, podzielności kostkowej.

Płomień dmuchawki skałę tę nadtapia barwiąc się na żółto. Miąższość

maksymalna wkładki adinolowej wynosi 8 cm (tab!. I, fig. 1 a, b, c). Pod

warstewką tą znajduje się skała tej samej grubości co adinol, jasnoszara z odcieniem ^żółtawym i ciemnymi gruzełkami. Obie warstewki ^są bardzo nieregularne, dlatego że mają tendencję dO' wyklinowywania się.

Poniżej leżą prawie niezmienione twarde czarne łupki, zawierające wkładki szarogłazów miąższości 2 -:- 4 mm.

MikroskO'powo skały te wykazują następujący obraz: skała z bezpo,..

średniego kontaktu stanowi typ przejściowy (tab!. I, fig. 1 a, b) od adi ..

164 ^{Wacław Ryka}

'nolu właściwego do desmozytu. Składa się ona z agregatu kwarcowo- albitowego, charakterystycznego dla adinolu, równocześnie zaś ma re- likty, których kształt i ułożenie zbliżają ją do desmozytu. Relikty szkliwa widoczne są na fig. 2, 3 (tab!. I) jako ciemniejsze wydłużone plamy.

Podstawowym SkładniikLem minerailm.ym jlest chloryt. iN'iektóre z !reliktów

mają kształt soczewek wypełnionych kwarcem mozaikowym lub osob- nikowym, zastępowanym przez chloryt i piryt. Tło skały stanowi drobny agregat kwarcowo-albitowy. Ze składników dodatkowych- występują

blaszki zielonego biotytu.

Opisaną skałę poddano analizie chemicznej (tab. 1).

Tabela 1

"

AnaJiza 'chemiczna acUnolu z Barda

Skład cbemicżny 1

Procenty wagowe

1-' Stosunki molekul arne

SiO. 74,81 1246,

Ti02 0,34 4

Al.oa ' 10,52 102

Fe20. 1,58 10

FeO 2,22 31

MnO 0,14 2

CaO 1,50 27

MgO 1,32 33

Na 20 2,90 48

~O 1,28 12

P2O. 0,67 6,

H2O+ 3,02,

-

H2O - 0,75

-

Razem

I

.Na podstawcie wyJnJików anJaildlZ,,ooittroli z HairC'tL (taib. 21, arnJa3.; 3. 4, 5) i Mi;.

c'higlain {tab. 2, ,iaIn;ad. i2), IPrze.dstIaiwI'iOIIlJych :pI'1Z~ H. iR.IoseInbu.schai (1923), przeprowadzono badanie porównawcze. Porównanie stadium adinolowo- dle.smOlZytowego z, Barda i(ta:b. 2, an-aJl. 1) prnep1"Owadzorio !PO uprzednim przeliczeniu analiz na składy normatywne, podane w procentach mole- kularnych.

Wyniki badan optycznych stwierdzające, że warstewka z bezpośred­

niegokontaktu należy do stadium przejściowego od adinolu właściwego

,do desmozytu, zostały potwierdzone wynikami analizy chemicznej. Istot-

ne różnice w składzie skały z Barda, polegające na obniżeniu zawartości

albitu i zwiększeniu ilości kwarcu, wytłumaczone byt mogą mniejszym stopniem zaawansowania metasomatozy albitowej. Większa zawartość

ortoklazu i anortytu jest rezultatem obecności reliktów szkliwa w skale·

Natomiast wyliczona z analizy iloŚĆ hiperstenu, podobnie jak w pozosta-

łych analizach, wiąże się z zawartością chlorytu wadinolach.

Stadium spilozytowe zostało stwierdzone w warstewce jasnej z ciem- nymi gruzełkami (tab!. I, fig. 1 c, fig. 4, 5). Skała ta zbudowana jest z ma-

teriału drobnoklastycznego i różnych okruchów dochodzących do 0,3 mm.

---'"'''"'"---...

... _---= .·I

Materiał drobnoklastyczny składa się z kwarcu, albitu i chlorytu, nato- miast w skład okruchów wchodzą: kwarc osobnikowy i mozaikowy oraz

skaleń potasowy wykazujący przerosty pertytowe i niewyraźną budowę kratkową. Jako minerały towarzyszące w skale występują w większej ilości biotyt i w mniejszej - cyrkon, magnetyt, ilmenit i piryt. Istotna, lecz nietypowa jest . obecność ·zielonego szkliwa. Występuje' ono na ogół

w postaciach wyciągniętych i pozawijanych. Barwą i sposobem oszkle- nia przypomina szkliwo obecne w diabazie.

W skałach znajdujących się w tym stadium spilozytowym dostrzeżona ZI05tałJa :1lekstwra IbIlellroji taa1cia (Reibungsbrekzie), zaniikadąca, 'W stronę

diabazu wskutek zwiększonych przeobrażeń kontaktowych (metasomatoza

Tabela 2

Zawartość minerałów normatywnych w adinolaoh'

Symbole Nr analiz

I

minerałów

I

^I

^I

normatywnych ¹ .. 4 5

Q 53,6. . ^' .,30,2 18,5 31,4. ,25,6

C 2,0, -

-

-

Or 6;5 '. 1,0 . 4,1 3,1 3,3

, , Ab ,2ł,9 53,5 6,9,0 64,2 59,8

An 3,1 2,0 3,3 0,7 -

Nś

- ^-

Di - ^{6,0 0,6 .}

-

BN ^{,6,8. 5,4 4,5 " - 7,8}

Mt 1,3 0,6 -

- -

1l 0,5 0,7

- - ^-

Ap 1,3 0,3

- - -

Pr

- - - ^-

Ce ^~ 0,3 -

- -

I

albitowa). Tekstura brekcji tarcia i obecność szkliwa w stadium spilozy- towym jest rezultatem oddziaływania dynamicznego, jakiemu uległa powłoka szklista diabazu i sąsiadujące skały osadowe w czasie intrudowa- nia magmy. W czasie ruchu powłoka szklista zachowywała się początko­

wo plastycznie, na co wskazują pozawijane. jej formy płynięcia. Główny

etap zmian kontaktowych, tj. metasomatoza albitowa, nastąpiła już

'po.

ustaniu ruchów różnicowych (metasornatoza posttektoniczna), mających za płaszczyznę poślizgu powierzchnię graniczną diabazu i skał otacza-

:jących.

Poza Prągowcem, innego kontaktu adinolowego na terenie niecki bar-

dziańskiej dotychczas nie udało mi się znaleźć, mimo że diabaz' znany jest tuz paruodsłoriię6. Ostatnio w wykonanych wierceniach na tym terenie nie stwierdzono ^również kontaktów diabazu tego typu.·

Prof. DrA. Gawłowi i Doc. Dr T. Wieserowi dziękuję za' pomoc i wskazówki, jakie otrzymałem podczas opracowywania tematu.,.

Ż~Petrogmfjd . i GeOcheinii ta.

~dnia6 ,lutego Hl57 r. _. ^. ~. ^.

166 Wacław Ryka

" ,. PISMlENNICTWO

CZARNOCKI J. (1919) -stratygrafia i tektonika GóI1 Świętokrzyskich. Pr. Warsz.

Tow. Nauk. nr 28. Warszawa.

MALKOWSKI St. (1954) - O prze(jawach wulkanizmu w dziejach geolOgicznych . Gór SwdętokrzY'Sk;Lch. Aclageal. pol. 4. n4" l. str. l-52 Warszawa.

ROSENBUSCH H., OSANN A. (1923) - Elemeilte der Ges'teinslehre. stuttgart.

Wacław RYKA

ADINOL CONTACT IN BARDO (SWIĘTY KRZYZ MOUNTAINS) --S!1mmary

Alteroo lfiJne cLasbLc sediJInentB 60 cm. Ithiok were diSlcovered liJn tJhe iP!rągOlWiec

ravine near iBar.do(Święty iKrzy,ż .. MountaiIlB) on łhe bottom of diaibase intru.sion.

The rock could be examined ddrectly on the contact (fig. l a, Ib) It is daIK, grey, hal'd, has a flat conchoidal fracture and 'of CU'bic jointin,g. It melta slightly at tha. blowing tPiIPe giving a yellow flame. Under tłili3 thin coating a rock 01 -a light greyish tint (fi-g. 2, 3) with dalit knots appears. Its ,thicknes,s ;reaches up toB ,am. sim!ill.alril,y (to .'Ihe ooatiJng Ifl"om l1lhe -dilreC't IOO1IltaJCt. Benealtih, extend aIlm06t uuaUered hard blaek shales with Jgł"ęywaoke dnterealatioIlB.

The miICIrosooPiJc eXlamiinla,tion -yields iIbllowlilng lI"es.ul1ls: tbe rook !f,rom Ithe diJrecl

·contact· ibelongs to a transitory_ type - from the adinole lProper to desmosite (fig. 2, 3). It consiJsts of an quartz-albite aggregate characterlstic to wnole (the quantity of nonnative albite, as calculated trom analysis, amounting to 24,9%).

Nevertheless it contaiIlls relics the iSha[pe and arrangement' ot which makes the rock simi1ar to desmOBite. The prinoipal mineral of the irelics eomponent is chlorite. Some of łhem have tbe shape of fOl"merly quartz-fi11ed leIl5es, in wruch qua,rtz ireplaced by chlorite and pyrite.This specimen bas bean analysed. The normative composition ot the BaMo rock has bean compared with the COID!PUted l\Illiic:ltijglllIl (Iplate I, ,fig. 2) ISIIld lLM"i: :- 1(P1Jalte \I, filg.3, 4, ~) I2dJilnole 1D00000000alti,ve compositions. Chamical data in weight .percenta have !been given by iH. lRosenbusch (1923).

The rock in spilositestage has !been identified in the thin 1ight coating with dlallik: iklDIo1B (filg. 11 Ie, plalle l, ~ 1.1:, 5). It fuslbu:illlt of ifi1ne tCiIJastk m!llterlilaJ.and loose crumbs. The fine ciastic material COIlSis!ls of quartz, albite . and chlorote, wbile the crumJbs lI."ep!'eIse!l/IJ ql\lJafI'ltz atnd lPo.1laiSs5.1Um lfeldlspa1l" IShowing jpel"thilte Iilntelr!growths and undistinct reticular structure; The accOtnpany.!.ng mineralsare:biotite, zircon, IllIa.!1J!letilte, lhlmend!te and p,yrite. The tplI"esence Off g;reen ~ss atP1Peaa:'lia:lig 1ri. llItreched and wrapPed shape is confirmed, without bedng typka!. In rocks, in spilosite stage, a cru.sh breccia texture haB been observed. Its presen.ce, as well as tb,e presence of glass in the spHosite stage, is a resułt of a dynamic-action affecting

.:168 .

.L.

Fig. l. Fl'agment sk.ałykontaiktowej !Ze spągu intruzj~ diabazu z Prągowea pod Bardem. Wielkość lIIaIturalna.

a) Skda cienma; III !gIÓry przedstaIwia istaddum adino1ow:o-desmo2JytJowe;

b)sk.aŁa ciemna z jamyml gI'U2lełikami; przer.lstawia siaddum priZejśeiowe;

c) skała jasna z ciemnymi gruzełkami; należy do \Stadium 'spilozytowego.

~ent ol IC'OIlłIlact lI'odk from the Ibottom af rthe diaJbase ,in1muslo.n at Prągowiee nealI' Bardo. Natura! size.

a) dIaxtk ;rock, IbelOll~ng to the adiooll.e-dewnOlS!ite stalge; b) ldaIlk !I'0Ckl wiltil

~It d1.odJs jbelonging to i1lhe Itransd,f,ory stage; ,c) J:iight iroC!k: dark cloc:Is be- longing 11;0 the spilOS>i te sta.ge~·

Fig. 2. Obraz milkroskopowy sikałY przeds'lla,wiająeej stadium adinolowo-desmo- zytowe (fig. ,llB!). NiIIrole OOwtnol~łe. P<>Więks:zenie 30 x, ;

Microscopic piaflu!I'e of rock belongilD.g to the adinole-desmosite stage (fig. la). Ndcols IParallel. Enlargement 30 x.

Fig. 3. Sk.aQIaj iPl'zeldstawiooa.1D.:aJ lffiIg. 2. N:illrol.e sikrzyrowane. PowdęklSzenie 30 x.

Rock as on fig. 2. Niools crossed. EnlalI'gement 30 x.

Fig. 4. Obraz mikroskopowy skały przedstaiWlającej stadium spilozytowe, uwi- docznione ll1a fig. le. Nikole równoległe. Powdększenie 30 X;.

Md<croscopie picture of :rock ibelonging 'to the 'spi}osite stage, as on fig. le.

Nicols para1lel. Enlargement 30 x.

Fig. 5. Skała przedstawiooa na fig. 4. Nioole skT.zyżO!Wan~ Pow~ęk!lzenie 30 x.

T.he .rock shown OID. .ti;g. 4. łNiroiIs crossed!. 'Enlm1gement 30 x.

TABLICA I

- a

- b

- c

Fig. 1

Fig. 2

Fig. 3

Fig. 4

Wa·cław