Justyn Hirniak
Nauka religii na poziomie
elementarnym na Ukrainie
Studia Katechetyczne 5, 345-351
Ks. Justyn Hi rniak (kanonik honorowy, prob os zc z parafii Jamnica k. Stanis ła wo wa , G a li cj a Wschodnia),
N A U K A RELIGII N A POZI OM IE E L E M E N T A R N Y M N A UKRA IN IE
I. W p r o w a d z a n i e hi st or yc zn e
Pr z e d I wojną światową nauką religii we Wschod ni ej Ga li cj i k i e r o wały te same st os un ki prawne, co w całej A u s t ri i. Ola du ch ow ny ch i s t niały takie same mo żl iw oś ci do pracy w szkole, dysp on ow al i taką samą ilością go dz in w tygodniu, ot rz y m y w a l i podobne wy na gr od ze ni e. K a t e chizm w y da ny przez Episkopat A u s t r i a c k i w y pa rł w krótkim czasie ze szkoły wc ze śn ie j używane po dr ęc zn ik i. St ał o się to tym łatwiej, że z a
rządzeniem in sp ek t o r a t u sz k o l n e g o we Lwowie, który posiadał mo no po l na w y da wa ni e podręczników, po ukaz an iu się owego katechizmu z a p r z e s t a no wy da w a n i a p o d r ęc zn ik ów wc ze ś n i e j s z y c h . Go r l i w i katecheci p r z y s w a j a li sobie metody, które były już wó w c z a s w użyciu katechetów n i e m i e c kich.
Po w o jn ie daje się z a u w aż yć nie tylko sa mo dzielne wy si łk i m e t o d y - c z n o - d yd ak ty cz ne i zn aczny wz ro st go rl iw oś ci katechetów, lecz także wz mo żo ne za in te re so wa ni e ze strony l a i k ó w religijnym wy ch o w a n i e m m ł o
dzieży. Duży w p ł y w wy wa rł o tu d o ś w i a dc ze ni e polityczne. (...) Fakt, że ws zy s t k i e katolickie na ro dy w y ka za ły wy ją tk ow ą do jr za ło ść w o k r e sie po li ty c z n o - g o s p o d a r c z e g o zamętu, w s p a r ł znacznie na sz yc h d u c h o w nych. Dzisiaj w i ęk sz oś ć i n te li ge nc ji w r a z z ludem przyznaje się nie tylko og ólnie do wiary, ale wy ra źn ie do katolicyzmu. K a to li ck ie z w i ą z ki religijne rosną liczebnie i· a k ty wi zu ją swoją dz ia łalność. A u to ry te t b i s k u p ó w stoi dzisiaj wyżej niż poprzednio. To samo na st aw ie ni e p a n u je również na terenie szkoły. S z ko ła do ma ga się pilnej pracy i panuje zg or szenie, jeżeli du chowny czasem nie przyjdzie do szkoły.
Du chowni dają dzisiaj z siebie więcej niż przed wojną. Nie z a d a w a lają się tylko czystym t ł u m ac ze ni em prawd religijnych podczas zajęć, lecz kładą z d e c yd ow an y n a ci sk na wy ch ow an ie religijne. Nie ma ob ecnie prawie szkoły średniej czy ob yw at el sk ie j bez Soda li cj i M a ri ań sk ie j. Co więcej, owe zw iązki religijne można spotkać coraz częściej również w sz kołach wiejskich.
Ci em ną stronę tego ruchu stanowi Jednak chaos, jaki powstał przy redagowaniu p o d r ę c z n i k ó w szkolnych, i kt órego do chwili obecnej nie udał o się jeszcze opanować. Z godną pochwały gorl iw oś ci ą porównują k a techeci swoje m e to dy pracy z metodami pracy s w oi ch ko le gó w z Europy środkowej i Za ch o d n i e j . E n t u zj az mu ją się tzw. metodą monachijską itd. Nie za uw aż a się przy tym, że może ona odgr yw ać swoją rolę tylko p o d czas wykładu, j e dn ak nie podczas powtórki, która powinna być już k r ó t sza i bardziej docelowa. Z a c z ę t o wy dawać po dr ęc zn ik i szkolne, które zawierają raczej katechezy niż ma te ri ał dla uc zn ia do syst em at yc zn eg o uc zenia się prawd wi a r y i po ds ta w moralnych. Za mi as t wy da wa ni a k a t e chez z wy ko rz y s t a n i e m mate ri ał u z Biblii, hi storii Kościoła, l i tu rg i ki i innych d y sc yp li n pomocniczych, po częto tworzyć "Katechizm b i b l i j n y ” , "Katechizm h i s t o r y c z n y " dla star sz yc h klas szkoły elementarnej, książki, w kt órych o p o w ia da ni a biblijne nast ęp uj ą po sobie c h r o n o l o gicznie, b e z m o żl iw oś ci u t rz ym an ia prawdziwej sy st ematyki k a t e c h i z m o wych prawd wiary.
Jako dowód na to, że system at yc zn e nauczanie katechizmu nie może b a zować na chro no lo gi cz ni e ułożonych o p o w i a d a n i a c h biblijnych, p r z y t o czę tutaj kilka fa kt ów z "Katechizmu b i b l i j n e g o " Jana Rudowicza (Lwów 1926). P y ta ni a 4 0 - 7 8 itd. wiążą się z na st ęp uj ąc ym i tematami:
40 - 4 2 - o b ie tn ic a Mesjasza,
43 - 4 5 - Bo ża w s ze ch wi ed za i ws ze ch ob en oś ć, 46 - piąte przykazanie Boże,
47 - B o ż a sprawiedliwość, 48 - Boże miłosierdzie, 49 - Opatrzność,
50 - Odda wa ni e czci Bogu, 51 - ok az ja do grzechu,
52-53 - usta no wi en ie i liczba sakramentów, 54 - św. .Eucharystia,
55-57 - Tr ój ca Pr zenajświętsza, 58-64 - modlitwa,
65-69 - mi ło ść Boga,
7 0 - piąte przykazanie Boże, 7 1 - Boża prawdomówność, 72 - miłość bliźniego,
73 - dopu sz cz en ie gr zechu przez Boga, 74 - mądrość Boża,
75-76 - cnoty i nadzieja,
77 - 7 8 - jeszcze raz o pr zy mi ot ac h Bożych.
Na le ży również wziąć pod uwagę okoliczność, że inaczej musimy po stępować podczas na uc za ni a historii biblijnej a inaczej katechizmu. Pierwsze ma za za danie przede w s zy st ki m w y ch ow an ie religijne. Nie c h o dzi tutaj o to, aby dz iecko nauczyło się dosłownie tekstu, lecz d o p u
szcza się swobodne op ow ia da ni e. J e s t eś my zadowoleni, jeżeli nasze o p o wiadanie b i b l i j n e pozostawi w dusz y u c zn ia pobożne us po sobienie. P r z e ciwnie do tego w na uc za ni u katech iz mu do ma ga my się od ucznia więcej pilności, bardziej d o kł ad ny ch i pr ec yz y j n y c h odpowiedzi. Ró wn oc ze sn e używanie obu meto d jest niemożliwe, dl at eg o jesteśmy często świadkami skąpych r e z u l t a t ó w nauki religii w czasie, gdy pojawiają się wr og ie sekty.
Wydaje się być koniecznie po tr ze bn ym powrót do sy st em at yc zn eg o nauc za ni a katechizmu. Tego za d a n i a p o dj ął się au to r nini ej sz eg o a r t y kułu. St op n i o w o op ra co wa łe m w latach 1928 -1 93 0 po dr ęc zn ik i dla p i e r w szych czte re ch klas szkoły elem en ta rn ej wg za sa dy ro zd zielenia n a u c z a nia B i bl ii i katechizmu. Oczy wi śc ie , Jest to tylko z e wn ęt rz ny podział przy powtórce mate ri ał u naucza ni a. Po dc za s w y kł ad an ia katech iz mu o d wrotnie, k a te ch et a musi po magać sobie także ma te ri ał em biblijnym, a przy na uc za ni u Bi blii trudnych m a te ri ał kate ch iz mo wy musi być p r z y g o towywany lub też przypominany.
Ola dwóc h p i er ws zy ch klas u ł oż ył em tzw. "Obrazy biblijne", na p o d stawie kt ór yc h cały mate ri ał może być wy cz e r p a n y w 50 lekcjach. Pod o d po wi ed ni mi ilustracjami, pr ze wa żn ie wg Dore, p r z e w i dz ia łe m tekst u- jęty w c z te re ch rymowanych zw ro tk ac h. 33 ob ra zy od noszą się do Biblii, 16 do d z i e j ó w ap os t o ł ó w i Kośc io ła , 1 do katechizmu.
W klasie pierwszej ka te ch et a w y j a śn ia tylko obrazy i zada wa la się zw ykłym p o wt ar za ni em tego sa me go przez dzieci. J e dn ak ni ek tó ry ch ł a t w ie js zy ch w e r s e t ó w uczą się już teraz na pamięć. W prze ci wi eń st wi e do tego w drugiej klasie uczą się u c zn io wi e w s zy st ki ch te ks tó w na p a mięć. N a jł at wi ej nadaje się do tego k o n i e c z n a te rm in ol og ia k a t e c h i z mowa, jak np. gr ze ch pierworodny, łaska Boża itd.
Na podstawie owych "O br az ów b i b l i j n y c h " nauczanie w dw óc h p i e r w szych kl as ac h pr ze bi eg a łatwo i pr zy je mn ie . Cały Stary Testament u j ę ty w 7 z w r o t k a c h z 28 w e rs et am i może ka te ch et a powtórzyć w ciągu 5 m i nut. P o zo st aj e mu wiele czasu na sw ob od ne omówienie różnych problemów d o t y cz ąc yc h z a ch ow an ia się, dy sc yp li ny i na pr zy gotowanie do N a j ś w i ę t szego S a kr am en tu Oł tarza. Nie deprymuje się s ł ab sz yc h uc zn ió w z p o w o du o s ią ga ni a przez nich s ł ab sz yc h wy ników. Po zo st aj e także wiele c z a su na przygo to wa ni e uc zn ió w d o 1trudnej nauki katechizmu w następnej klasie. M o ż n a mianow ic ie zn ac zn ą częś ć m a te ri ał u pami ęc io we go opanować już w drugiej klasie.
Przy takiej me todzie nauc za ni a można łatwo już w piarwszej klasie przygotować dzieci do pobo żn eg o i go dn eg o przyjęcia Komunii św. Co prawda cz ęs to kwestionuje się u nas, czy uc zn io wi e klasy pierwszej po sł ugujący się wyżej wy mi en i o n y m i ś r o d ka mi pomocniczymi są do tego dost at ec zn ie dojrzali.
Dla klasy trzeciej zr ed ag o w a ł e m s y s t e m at yc zn y katechizm z w y ł ą c z e niem m a te ri ał u biblijnego. W swoi m o p r a co wa ni u op arłem się na Małym
katechizmie, który w roku 1894 wy da ny z o st ał przez Episkopat A u s t r i a c ki z małymi zm ia na mi odnośnie do sy st ematyki i u z up eł ni en ia treści.
Wyżej wy mi en io ny po dr ęc zn ik sk ładał się z pięciu części: l) wiara, 2) nadzieja i modlitwa, 3) mi łość i przykazania, 4) sakramenty i 5) pobożne życi e chrześ ci ja ńs ki e. Do tego Jeszcze dochodzi dodatek: p r z y gotowanie do spow ie dz i i Ko munii św. Jest jasnym, że takiemu p o d z i a ł o wi brak organicznej Jedności. Ja cały ma te ri ał po dz ie li łe m na tylko trzy części, wg trzech cnót teologicznych. Prze z to mój katechizm składa się z trzech rozdziałów: 1. wiara i Kościół, 2. na dzieja i m o dlitwa, 3. M i ło ść i z w ią ze k człowieka z Bo gi em (przez zachowywanie przykazań, pr zy jm ow an ie Ko mu ni i św. i pobożne życie). Wy st ęp uj ę tam również inne ujęcia n i ek tó ry ch definicji. W nauce o Ko ściele k a t o l i c kim zostały dodane dwa ważne pytania, a mianow ic ie o kompetencji K o ś cioła i o o b o w ią zk ac h wz gl ęd em niego. S z c z eg ól ni e wa żn ym jest, że w tym katechizmie, o d p o wi ed ni o do ws pó ł c z e s n e g o wi el k i e g o szacunku w o bec kultu eu ch ar ys ty cz ne go , podkreśla się częste przyjmowanie Komunii jako wyra z ch rz eś ci ja ńs ki ej miłości.
Tak ujęty kate ch iz m zo st ał przyjęty z og ólnym za do woleniem. W s z y stkie trzy g r ek o- ka to li ck ie kurie bi skupie za ak ce pt ow ał y go i z a l e c i ły do użytku w Ko śc ie le i w szkole. Po dr ęc zn ik ten w krótkim czasie ro zp owszechnił się na terenie nie tylko naszej prowincji kościelnej, ale także na em ig ra cj i w . Am er yc e Płn, Kanadzie, Braz yl ii i Jugosławii.
Władze szkolne, b e z podania przyczyn, nie ze zw o l i ł y na używanie tego katechizmu. Je dn ak był on w sposób milc zą cy tolerowany w szkole aż do początku bi eż ą c e g o roku szkolnego. N a jn ow sz e rozporządzenie i n spektoratu szkolnego w y łą cz ył o ten katechizm z użytku szkolnego. Wnie si on y pr zeciw tej decyzji protest kurii biskupiej w Stanisławowie, która ów podręcznik specja ln ie poleciła, nie przy ni ós ł do chwili o b e c nej ża dnego rezultatu.
Dla klasy czwartej wy da łe m "Krótkie historie biblijne St arego i N o we go Testament.u" z in te gralnym tekstem biblijnym. Stanowią więc one
powrót do da wnych metod z tą różnicą, że w Starym Te st am en ci e o b i e t n i ce mesjańskie zo stały ujęte sy st ematycznie i żywo zo stało pr ze d s t a w i o ne oczekiwanie na Me sj as za . W Nowy m Te st am en ci e gruntowniej niż p o przednio pr ze dstawione zo stało ustanowienie i założenie Ko ścioła k a tolickiego.
Jeśli chodzi o przyjęcie tej Biblii przez katechetów, władze k o ś cielne i szkolne, było ono takie samo jak przyjęcie katechizmu. Oba podręczniki są w tej chwili wyłączone z legalnego użytku w szkołach elementarnych.
Na polecenie pr ze wi el eb ne go księdza biskupa op ra co wa łe m wreszcie w roku 1932 'plan na uc za ni a religii w szkole podstawowej. Plan ten z o stał następnie op ub likowany w oficjalnym piśmie diec ez ja ln ym i uznany za ob ow ią zu ją cy na terenie diecezji st an is ławowskiej. Uwzględnia on
tylko cztery niższe klasy szkoły el ementarnej, ponieważ klasy wyższe należą już właściwie do szkoły średniej i tylko w miastach osiągają no rmalną frekwencją. Na w s ia ch natomiast władze szkolne mniej e g z e k w u ją o b ow ią ze k szkolny, z drugiej zaś strony lud nie pr zy wi ąz uj e w i ę k szego z n ac ze ni a do dalszego kszt ał ce ni a młodzieży. '
Choć opraco wa ne przeze mnia podręczniki, jak już wspomniałem, sp otkały się z więk sz ym uznaniem, nie za ni kł o używanie katechizmu b i blijnego. W roku 1933 uk az ał się nowy podręcznik pod tytułem "Boża nauka", który poszerza jeszcze system katechizmu bi bl ij ne go poprzez w p ro wa dz en ie przez au to ró w (komisja 7 ka te chetów) do opow ia da ń d o d a t kowo różnych napomnień mo ra ln yc h a nawet pieśni kościelnych.
Tak więc ni ep or oz um ie ni e nie zo st ał o jeszcze całkowicie p r z e z w y ciężone .
I I . Uw ar u n k o w a n i a ze wn ęt rz ne nauc za ni a religii; M e to dy i plany
N a uc za ni e religii odbywa się, jak kiedyś w dawnej Austrii, w o r g a nizmie szkoły z państwowym z o b o w i ą z a n i e m do 2 godzin w tygodniu. T e o retycznie trwa ono 7 lub 6 lat, Je dn ak w praktyce, jak już było wyżej powiedziane, nie przekracza 4 lat nauczania.
Do n a uc za ni a religii powołany jest w pierwszym rzędzie d u s z p a s terz, o ile pr ze ci w konkretnej os obie władze szkolne nie wy rażają sprzeciwu. Jeśli taki przy pa de k zaistnieje, pozostaje kurii biskupiej możność de le go wa ni a innej osoby duchownej, ewentualnie udzielenie misji nauc za ni a religii s p ec ja ln ie pr zy go to wa ne mu do tego n a u c z y c i e l o wi, lub też w godzinach w o ln yc h zbie ra ni e dzieci w tym celu w k o ś c i e le. Jest zrozumiałe, że w tym drugim wypadku, u c ze st ni ct wo i w n a s t ę p stwie tego wyniki nauc za ni a są mniejsze.
Jeśli proboszcz nie może fizycznie podołać w y k o ny wa ni u tej pracy w s z k o ła ch swojej parafii i jeśli liczba godzin lekcji religii o s i ą g nie 24, państwo jest zobo wi ąz an e w danej mi ej sc ow oś ci us ta no wi ć etat katechety z państwowym w y na gr od ze ni em , w tej samej wysokości, Jakie otrzymują pozostali nauczyciele. W roku 1935 było z a t r u d ni on yc h 24 s a m o d z i e l n y c h k a te ch et ów przy li czbie 4 2 2 parafii z 1. 01 5. 46 7 wiernymi.
Na u k a religii młodzieży gr ek o- ka to li ck ie j odbywa się, z ma ły mi w y jątkami, w języku ukraińskim, w odró żn ie ni u od w y z n an ia m o j ż es zo we go i pr awosławnego, które w tym celu posługują się Ję zykiem państwowym.
Przy użyciu tzw. "katechizmu bi bl ij ne go ", którym posługuje się więcej niż połowa katechetów, nie mo ż n a prawie mówić o z r ó ż n i co wa ni u metod n a uc za ni a w p o s z cz eg ól ny ch klasach; np. autorzy "Bożej na uki" twierdzą, że ich po dr ęc zn ik wy st a r c z y dla pięciu w y żs zy ch klas, p o n i e w a ż na po czątku można brać tylko łatwiejsze fragmenty, a następnie można ten m a t e ri ał stop ni ow o rozszerzać. Z tego punktu w i d z en ia można
mówić tylko o jednej metodzie, a mianowicie bi bl lj no -k at ec he tyc zn ej z dodatkiem cz ęś ci m a te ri ał u z liturgiki.
Tr zy ma ją c się planu, jaki za leciła kuria b i sk up ia w St anisławowie, można podzielić mate ri ał nauc za ni a w n a s t ęp uj ąc y sposób:
Klas a pierwsza
1 Jr^mes_tr: Na podstawie "O brazów b i b l i j n y c h " stworzenie św ia ta i człowieka, aniołowie, gr ze ch pierworodny i o b ie tn ic a Mesjasza. - Zn ak krzyża. Ojcze nasz, mo dlitwa do An io ła Stróża, - Ze śpie wn ik a k o ś c i e l nego: krótkie od po wi ed zi liturgiczne.
2 trymestr: N a r o d z i n y Chrystusa, pokłon pasterzy i Mędrców, u c i e czka do Egiptu, powrót i życie w Nazarecie, chrzest Chrystusa, n i e k t ó re cuda (uzdrowienia, wskrzeszenia). Os ta tn ia Wi ec z e r z a i u s t a n o w i e nie Na jś w i ę t s z e g o Sa kr a m e n t u Ołtarza, pojmanie Chryst us a, u k r z y ż o w a nie, złożenie w grobie i zmartw yc hw st an ie . - Zd ro wa ś Maryjo, niektóre popularne kolędy.
3 £rymest_r: U k az yw an ia się Chrystusa, u s t a no wi en ie sa kr a m e n t ó w chrztu i pokuty. Wn ie bo ws tą pi en ie , Zesł an ie Ducha świętego, kazanie Piotra i zało że ni e Kościoła, Ko munia pi er ws zy ch chrześcijan, t e c h ni cz nie pr zy gotowanie do spow ie dz i i Komunii świętej, es ch at ol og ia . - O d dawanie czci Trójcy Przenajś wi ęt sz ej , główne prawdy wiary, p r z y k a z a nie miłości. - Pieśni: pieśń wielkanocna, pieśń ku czci Maryi.
Cel główny stanowi przygo to wa ni e do pierwszej Ko mu ni i świętej. W praktyce osiąga ten cel jedna trzecie katechetów, z których n i e k t ó rzy mniej zdolne dz ie ci od suwają na okres Jednego roku od przyjęcia Ko munii świętej. W i ęk sz oś ć ka te ch et ów dopuszcza u c z n i ó w do Komunii św. do piero w drugiej klasie, niek tó rz y w y ją tk ow o do piero w klasie t r z e ciej .
Klasa druga
Po dstawy nauczania: te same "Obrazy bi bl i j n e " bez w y j ą t k ó w i u c z e nie się na pamięć ca łości rymowanego teks„tu.
1 traînes_t_r: Po wt ór ze ni e materiału wcześniej w y uc zo ne go na pamięć. Stworzenie świata i świę to wa ni e niedzieli, stworz en ie człowieka, raj z na tu ra ln ym i i ponadn at ur al ny mi darami, kuszenie i gr ze ch pi er w o r o d ny, sk rucha i obie tn ic a wy ba wi en ia , sakrament chrztu, potop, 10 pr zy kazań Bożych. - M o dl it wa przed spowiedzią. - Pieś ń wi el kopostna.
2 tr^m®.®iL: Zw ia st o w a n i e Maryi, kiedy i jak powinniśmy się modlić, narodzenie Jezusa i adoracja, uc ieczka do Egiptu, śm ie rć Hóroda, p o wrót do Nazaretu, d w u n a s to le tn i Jezus w świątyni, z a ch ow an ie się w kościele, Jan Ch rz ci ci el , chrzest Chrystusa, o Tr ój cy świętej, cuda Chrystusa, b ł o g os ła wi en ie dzieci, w s kr ze sz en ie Ła zarza, O s t a tn ia W i e czerza, nauka o N a j ś w i ę t s z y m Sa kr amencie Ołtarza, Jezus w Ogrodzie Oliwnym, zdrada Judasza, sąd przed Piłatem, biczowanie. Droga K r z y ż o
wa i uk rzyżowanie, śmierć Ch ry s t u s a i złożenie do grobu, z m a r t w y c h wstanie. - M o d l i t w a przed Ko munię Swiętę. - Kolędy, litu rg ic zn e uw i e l bi en ie T r ój cy świętej.
3 _trymest_r: U k az yw an ia się Ch ry st us a, Sakrament chrztu, Ur z ę d n a u c z yc ie ls ki A p os to łó w, Sakrament pokuty, św. Pi ot r jako ap ostoł i G ł o wa Kościoła, W n i e b o w s t ę p i e n i e , Z e s ł an ie Ducha świętego. Pi ot r głosi k a zania i chrzci. Sakrament pokuty w czasach apostolskich, Ko m u n i a święta w cz asach apostolskich, ch rz eś c i j a ń s k a wiara na Ukrainie, pierwsi m ę cz en ni cy ukraińscy, sc hi zm a i św. Dozafat, sęd ostateczny, A n i o ł Stróż. - Na pamięć: n i c e js k o - k o n s t a n t y n o p o l i t a ń s k i sy mb ol wiary, p r z y ka za ni a kościelne, 7 sa kr am en tó w, 5 w a r u n k ó w dobrej spowiedzi, g r zechy główne i cnoty główne, gr zechy cudze, rzeczy ostateczne.
Cel podstawowy: za ch ęt a do częstej, w miarę możliw oś ci c o t y g o d n i o wej Ko munii.
Klasa trzecia
Cel: wyuc ze ni e na pamięć sy st e m a t y c z n e g o katechizmu. N a c i s k p o ł o żony na system powtórek. W ni es pr z y j a j ę c y c h waru nk ac h można z r e d u k o wać m a t e ri ał do nauki o Kościele i o mi łości ch rz eś ci ja ńs ki ej w róż nych jej odmianach, to z n a c z y za ch ow y w a n i e przykazań, przy jm ow an ie s a k r a m e n t ó w św ię ty ch i pobożne życie. - M i n i s t ra nt ur a i śp ie w w rycie gr eckim licznych pieśni liturg ic zn yc h. - Ws pó ln a m o d l i t w a przed i po lekcji religii, jako przygo to wa ni e lub krzewienie zw yc za ju wspólnej modlitwy w rodzinie.
Klas a czwarta
Sy st e m a t y c z n a Bi bl ia z po dk r e ś l e n i e m Bożej miłości i s p r a w i e d l i wości. S z cz eg ól ne uwzglę dn ie ni e o b ie tn ic me sj ań sk ic h. W Nowy m T e s t a mencie powinno być podkreślone na uc za ni e Ch ry s t u s a i kazania, n a s t ę p nie usta no wi en ie sakramentów, z a ło że ni e K o ś c io ła i je go pierwotna h i storia.
Зако środki do w y ch ow an ia re li gi jn eg o poleca się: kult E u c h a r y s tii, mi ni st ra nt ur a, śp i e w kościelny, od wi edzanie chorych, zb ió rk a p i e niędzy na biednych, na misje i St ol ic ę świętę, br at er sk ie na po mi na ni e upad ły ch w s p ó ł u c z n i ó w i wres zc ie aktywne cz ło nk os tw o w S o da li cj i M a riańskiej.
* ■*
N a uc za ni e liturgiczne dokonuje się tylko ok azjonalnie. S y s t e m a t y cznie w y st ęp uj e ono dopiero w w y ż s zy ch kl asach szkoły elemen ta rn ej .
