Kobiece DOŚWIADCZENIE
OBOZU
KONCENTRACYJNEGO
Kobiety W LAGRACH
AKTYWNA KULTURA PAMIĘCI
A WORKING CULTURE OF MEMORY THE WOMEN’S CONCENTRATION CAMP EXPERIENCE
KATALOG WYSTAWY
About the Project
The idea behind the „A working culture of memory—The women’s con- centration camp experience” came to be in stages. First came difficult life experiences that, as it turned out, were easier to face under the para- doxically empowering influence of concentration camp texts. Then came a time of reflection on the women’s concentration camp experience and its recordings, which revealed themselves to be, on one hand, both important and interesting, on the other—shockingly little-known. What came soon after was a need to change this state, strengthened further by the reso- nance that lectures on women in the camps that I held at the Jagiellonian University caused (2016–2019). An authentic and vigorous enthusiasm among young people, especially women, about the experiences of the- ir grandmothers and great-grandmothers and the ways of relating their camp stories, was an important impulse for me.
One thing that stood out enough to become the project’s centerpiece were the one-of-a-kind virtually unknown drawings, created by female camp prisoners. They presented not only the known image of the camp, as an universe of violence, but also themselves, taking on the activities and poses of everyday camp life; their bodies, not always dressed, sick and exhausted. A historic commentary seemed to be a fitting response—one based on both literature and memories, in the form of fragments of for- mer prisoners’ own commentaries, drawing attention to aspects of their experiences ignored by macrohistory. A need for a modern interpretation came, in the form of art whose creators would communicate their own experience, ran through the filter of postmemory. The project was funded by the Ministry of Science and Higher Education and the University of Białystok Faculty of Philology.
O projekcie
Rolą naszego przedsięwzięcia „Aktywna kultura pamięci – kobiece do- świadczenie obozu koncentracyjnego” jest ułatwienie, szczególnie mło- demu pokoleniu, wyobrażenia i zrozumienia, czym było doświadczenie lagru dla kobiet. Projekt pozostaje pionierski w tym sensie, że wykorzystu- je kilka obszarów oddziaływania, łączących się w ekspozycję artystycz- ną i panel edukacyjny.
Część pierwszą tworzy wystawa archiwalnych rysunków wykonanych przez polskie artystki, więźniarki lagrów (prace te występują w ekspozycji opatrzone komentarzem w postaci fragmentów obozowych wspomnień) oraz prace malarskie, rzeźby, instalacje będące współczesną recepcją tego doświadczenia. Oddziaływanie o charakterze artystycznym dopeł- nia panel edukacyjny w postaci bezpośrednich warsztatów, pomogą one uporządkować spostrzeżenia i wrażenia z ekspozycji oraz przybliżyć szerzej nieznane aspekty kobiecych lagrowych losów.
Wystawa zaistnieje w białostockim Archiwum Państwowym w listopadzie 2020 roku. Całość zaprojektowana jest w sposób, który umożliwia trans- port, ponowny montaż i prezentowanie w innym miejscu; eksponowanie projektu „Aktywna kultura pamięci – kobiece doświadczenie obozu kon- centracyjnego” przewidziano również za granicą.
Zainteresowanych zapraszamy do kontaktu w tej sprawie.
Barbara Czarnecka i zespól realizujący:
artystka malarka: Joanna Dąbkiewicz-Luścińska artystka rzeźbiarka: Jolanta Karczewska-Mełnicka menadżerka projektu: Urszula Winiarska
Series of Three-Dimensional Works
created by Jolanta Karczewska-Mełnicka, our series of three-dimensional works, consisting of structures, installations and sculptures, is an attempt to express, through physical matter, the women's camp experience. The series uses matter as a form of language that allows to speak of women's camp stories in a symbolic way, reduced to just the context and a clash of concepts. Ideas pictured and presented by it include omnipresent de- ath, infertility, pseudo-medical experiments, the killing of infants, and the irrevocable devastation of the human being—not only in a physical sense.
The catalogue includes three out of eight objects presented at the exhi- bition: the installations "The Ashes" and "The Collar" and the sculpture "The Camp Shroud."
Jolanta Karczewska-Mełnicka
an absolvent of the Faculty of Fine Arts at UMK, Thorn. Received a diplo- ma in sculpture in prof. Adolf Ryszka in 1996. Winner of the ZPAP Thorn
"Creation of the Year" prize—2000, 2002; honourable mention in the ZPAP competition for the Medal of Thorn, a member of the "Professor Ryszka and his students" exhibition in the Wozownia Gallery in Thorn 1995, Young Creators Exhibit at the Arsenał Gallery in Thorn, Plaza Gal- lery—ZPAP 2018 r. works with three-dimensional installations, light ar- rangements, wood painting, artistic mosaics and the artistic education of children and youths.
Jolanta Karczewska-Mełnicka absolwentka Wydziału Sztuk Pięk- nych UMK w Toruniu, dyplom z rzeźby uzyskała w pracowni prof. Adolfa Ryszki w 1996 r. Na- groda ZPAP w Toruniu w konkursie
„Dzieło Roku” – rok 2000, 2002;
wyróżnienie w konkursie ZPAP na medal miasta Torunia, uczestniczka wystawy „Profesor Ryszka i jego uczniowie” Galeria Wozownia Toruń 1995 r., wystawa Młodych Twórców Galeria Arsenał Toruń 2001 r., Galeria Plaza – ZPAP 2018 r. Zajmuje się aranżacjami przestrzeni, projektowaniem oświe- tlenia, malarstwem na drewnie, mo- zaiką artystyczną oraz edukacją plastyczną dzieci i młodzieży.
Cykl form przestrzennych
wykonanych przez Jolantę Karczewską-Mełnicką to obiekty, instalacje i rzeźby, będące próbą wyrażenia poprzez materię obozowych do- świadczeń kobiecych. Materia pełni tu funkcję języka, który pozwala mówić o lagrowym losie kobiet w sposób symboliczny, zredukowany do kontekstu i zderzenia pojęć. Obrazuje wybrane z doświadczeń – wszech- obecność śmierci, ubezpładnianie, eksperymenty pseudomedyczne, uśmiercanie noworodków, a także nieodwracalność procesu dewastacji człowieka, nie tylko cielesnej.
Katalog zawiera trzy z ośmiu obiektów prezentowanych na wystawie – instalację „Popiół”, obiekt „Całun obozowy” oraz aranżację „Kołnierzyk”.
Kolnierzyk, Jolanta Karczewska-Mełnicka
Popiół, Jolanta Karczewska-Mełnicka
Całun obozowy, Jolanta Karczewska-Mełnicka
The Series of Paintings
created by Joanna Dąbkiewicz-Luścińska, is an attempt to picture the in- communicable world of the concentration camp and find a form that can at least provide an approximation of its reality. Paintings in the series are a personal representation of thoughts and feelings connected to the visu- alisation of the situation of women forced to live in concentration camps—
stripped of all intimacy, objectised and subjected to inhuman pseudo-me- dical experiments.
The catalogue includes three out of the full series of twelve paintings pre- sented at the exhibition: „24476”, „26557, 289903, 277651, 244890”
and „53667,58774”.
Joanna Dąbkiewicz-Luścińska
studied at the Faculty of Fine Arts in Thorn. She received her diploma in painting from Wojciech Sadley in 1994. She works with both paintings and drawings and is a member of Związek Polskich Artystów Plastyków (The Polish Artists' Association). She has taken part in many symposies and gatherings in: Bytów, Włodawa, Nove Mesto, Łagów, Czarny Piec, Celiny, Sława Śląska. Her art has been presented both on individual exhi- bitions and alongside others' works. Exhibitions have taken place in Byd- goszcz—BWA, 1998; Warsaw; at the Poster Museum in Wilanów, 1998;
Göttingen , 2001; Szczecin—XXII Modern Paintings Festival 2008; Nove Mesto—Dolenjski Muzej, 2009; Opole—the ZPAP Gallery 2009; Thorn—
Centre of Modern Art, The 622 Falls of Bung 2011, The ZPAP Gallery, 2011, 2014; the Nad Wisłą Gallery, 1992, 1999; Pod Aniołem 1994;
Tumult 1998; the NRD gallery, 2005; Dom Muz 2007, 2013; At the W.W Kozioł Gallery, 2012; Warsaw—SH Studio 2013; Łódź—Ars Nova Gal- lery 2015, Fabryka Sztuki 2016; Nidzica – the Pod Belką Gallery, 2015, Prague—the U Zlateho Kohouta Gallery, 2016; Piotrków Trybunalski—the Oda gallery, 2016; Göttingen—Alte Feuervache Gallerie 2018. She has received multiple awards in the Creation of the Year Artistic Journal of Thorn. Her art oscillates between the abstract and a figurative expression.
Cykl malarski
autorstwa Joanny Dąbkiewicz-Luścińskiej to próba ukazania świata la- grów niemożliwego do wyrażenia, usiłowanie znalezienia takiej formy, która jego rzeczywistość może choć trochę przybliżyć. Obrazy są tu osobistym zapisem przemyśleń i emocji, związanych z wyobrażeniem sytuacji kobiet zmuszonych do życia w obozach koncentracyjnych – odartych z intymności, uprzedmiotowionych, poddawanych nieludzkim eksperymentom pseudomedycznym.
W katalogu znajdują się trzy z cyklu dwunastu obrazów prezentowanych na wystawie: „24476”, „26557, 289903, 277651, 244890”, „53667, 58774”.
Joanna Dąbkiewicz-Luścińska
studiowała na Wydziale Sztuk Pięknych w Toruniu.
Dyplom z malarstwa uzyskała w pracowni profesora Wojciecha Sadleya w 1994 r. Zajmuje się malarstwem sztalugowym i rysunkiem. Jest członkiem Związku Pol- skich Artystów Plastyków. Brała udział w sympozjach i plenerach w: Bytowie, Włodawie, Novym Mesto, Łagowie, Czarnym Piecu, Celinach, Sławie Śląskiej.
Swoje prace prezentowała na wystawach indywi- dualnych i zbiorowych, między innymi w Bydgosz- czy — BWA 1998; w Warszawie – Muzeum Plakatu
w Wilanowie 1998; Getyndze 2001; Szczecinie – XXII Festiwal Malarstwa Współczesnego 2008; Novym Mesto – Dolenjski Muzej 2009; Opolu-Galeria ZPAP 2009; Toruniu – Cen- trum Sztuki Współczesnej, 622 upadki Bunga 2011, Galeria ZPAP 2011, 2014; Galeria Nad Wisłą 1992, 1999; Pod Aniołem 1994; Tumult 1998; Galeria NRD 2005; Dom Muz 2007, 2013; Galeria autorska W.W Kozioł 2012; Warszawie – SH Studio 2013; Łodzi – Galeria Ars Nova 2015, Fabryka Sztuki 2016; Nidzicy – Galeria Pod Belką 2015, Pradze – Ga- leria U Zlateho Kohouta 2016; Piotrkowie Trybunalskim – Galeria Oda 2016; Getyndze – Galeria Althe Feuervahe 2018. Otrzymała liczne nagrody i wyróżnienia w Przeglądzie Twórczości Okręgu Toruńskiego Dzieło Roku. Jej twórczość oscyluje pomiędzy abstrakcją a figuratywną ekspresją.
24476, Joanna Dąbkiewicz-Luścińska technika-akryl na płotnie, 130 cm x 130 cm
53667, 58774, Joanna Dąbkiewicz-Luścińska technika-akryl na płótnie,180 cm x 130 cm
26557, 289903, 277651, 244890, Joanna Dąbkiewicz-Luścińska technika-akryl na płótnie, 180 cm x 130 cm
Barbara Czarnecka o projekcie
Pomysł projektu „Aktywna kultura pamięci – kobiece doświadczenie obozów koncentracyj- nych” rodził się etapami. Najpierw było trudne doświadczenie życiowe, z którym jak się oka- zywało, łatwiej było się zmierzyć pod paradoksalnie wzmacniającym wpływem obozowych lektur. Potem nastał czas refleksji nad kobiecym doświadczeniem obozów koncentracyjnych i jego zapisami, które odsłaniały się z jednej strony, jako ważne i ciekawe, z drugiej zaskaku- jąco słabo znane i upowszechnione. Zaraz potem pojawiło się poczucie konieczności zmiany tego stanu, pobudzane jeszcze silnym rezonansem, jaki wywołały wykłady o kobietach w la- grach, prowadzone przeze mnie na Uniwersytecie Jagiellońskim (2016-2019). Żywe i auten- tyczne zainteresowanie młodych, szczególnie kobiet doświadczeniem ich babek i prababek oraz sposobem relacjonowania lagrowych losów były dla mnie ważnym impulsem.
Jako clou projektu, kazały na siebie zwrócić uwagę zupełnie unikatowe i niemal nieznane ry- sunki wykonane przez więźniarki w lagrach. Prezentowały obóz nie tylko w znanej perspekty- wie, jako uniwersum przemocy, ale także je same, przy czynnościach i w pozach obozowej co- dzienności, kobiece ciała, nie zawsze ubrane, wycieńczone i chore. Zasadnym dopełnieniem wydał się komentarz historyczny – literacki i wspomnieniowy, fragmenty relacji obozowych byłych więźniarek, zwracające uwagę na przeoczone przez makrohistorię aspekty doznań więźniarek. Zaś potrzebną wykładnią współczesności stały się „głosy”, prace malarskie i in- stalacje artystek, które udostępniły odbiorcom tamto doświadczenie przepuszczone przez filtr postpamięci. Projekt sfinansowało MNiSW i Wydział Filologiczny UwB.
The role of the „A working culture of memory: the women’s concentration camp experience”
project is to provide, especially for young people, an easier conceptualisation and understan- ding of what the concentration camp experience was for women. Our project is, in a way, a pioneering one, working in multiple areas of influence, combined into an art exposition and an educational panel. The first part is comprised of a gallery of archived drawings created by Polish artists – female camp prisoners (the drawings accompanied by fragments of camp memories, as a form of commentary) as well as an exposition of modern artistic representations of the experience (paintings, sculptures, installations). The art exhibition is accompanied by an educational panel in the form of workshops, so as to help both to arrange observations and experiences and bring to light largely unknown aspects of women’s experiences in the camps.
The exposition is to open in the Białystok National Archive by November the 27th 2020. The de- sign of the project is intended to allow for transport, reconstruction and presentation elsewhere;
About the Author
Barbara Czarnecka, habilitated doctor., biologist (Master's Degree at Nicolaus Copernicus University) and literary scientist (Master's Degree, doctorate and habilitation at NCU), working at the Department of In- terdisciplinary Studies of the University of Białystok Faculty of Philology.
She has performed research first on the literature and anthropology of the second emigration (Ruchomy na szali wagi. Lechoń homotekstualny, Nicolaus Copernicus University Press 2014), then on records of the wo- men's concentration camp experiences. Her book “Kobiety w lagrze. Za- pis doświadczenia”, (Jagiellonian University Press 2018) was the starting point of much currently held research on the problematic anthropology of women; another book about women in concentration camps is currently in preparation. Initiator and leader of the „An active culture of memory—the women's concentration camp experience” project.
“Tadeusz Borowski was not a woman and did not express the women's experience of the concentration camp—this statement shows no provo- cative nature anymore. It can be said without doubt today that women's concentration camp narratives differ from those of men. As they require an at least partially different, not „universal” interpretative angle, they are still an understated and underrepresented area of research.
On one hand, out of many women's experiences, those that come to mind first are those that are, in an easily understandable way, linked to the psychobiological sphere of women (menstruation, pregnancy and birth, motherhood, shaved hair, forced nudity), on the other—their interpretative openness is strictly connected with a risk of forming simplified explana- tions and presenting obvious, long-known and well-documented exam- ples.” From the “Introduction”
O autorce projektu
dr hab. Barbara Czarnecka
biolożka (magisterium UMK) i literaturoznawczyni (magisterium, doktorat i habilitacja UMK) zatrudniona w Zakładzie Badań Interdyscyplinarnych Wydziału Filologicznego UwB. Badania prowadziła najpierw w dziedzinie literatury i antropologii drugiej emigracji (Ruchomy na szali wagi. Lechoń homotekstualny, Wy- dawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 2014), potem w obszarze kobiecych zapisów lagrowego doświadczenia. Książka Kobiety w lagrze. Zapis doświadczenia, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiel- lońskiego 2018 stanowi punkt wyjścia do obecnie prowadzonych badań naukowych w dziedzinie pro- blemowej antropologii feministycznej; kolejna książka dotycząca kobiet w obozach koncentracyjnych znaj- duje się w przygotowaniu. Pomysłodawczyni i kierow- niczka projektu „Aktywna kultura pamięci – kobiece doświadczenie obozu koncentracyjnego”.
„Tadeusz Borowski nie był kobietą i nie wyraził kobiecego doświadczenia obozu koncen- tracyjnego – to stwierdzenie nie ma już znamion prowokacji. Nie ulega dzisiaj wątpliwości, że kobiece narracje lagrowe różnią się od męskich, a ponieważ wymagają do pewnego stopnia odmiennej, nie zaś « uniwersalnej » optyki interpretacji, wciąż stanowią niedoważo- ny albo wyparty przedmiot badań.
Z jednej strony spośród wielu kobiecych doświadczeń niejako automatycznie na pierwszy plan wysuwają się te, które w zrozumiały dla każdego sposób łączą się ze sferą kobiecej psychobiologii (menstruacja, ciąża i poród, macierzyństwo, golenie włosów, przymusowa nagość), z drugiej jednak – ich interpretacyjna otwartość związana jest z ryzykiem ułatwio- nych wyjaśnień i wskazywania przykładów oczywistych, od dawna będących w czytelni-
https://wuj.pl/ksiazka/kobiety-w-lagrze
Archived Artworks
Artworks, created by female prisoners of concentration camps, are the heart of our project. Our exhibition offers a chance to see over seventy drawings and paintings by Maja Berezowska, Maria Hiszpańska, Jadwi- ga Simon-Pietkiewicz, Halina Ołomucka and Janina Tollik. Works by the last two aforementioned artists, presented by us, were created mostly after the war.
Our gallery of archived art boasts a variety of styles, techniques and the- mes, yet all of its artefacts are connected by one thing: their depiction of women in the environment of camp violence.
Another thing yet is the absolute uniqueness of those works, most of them created in secrecy and at the cost of endangering their authors’ lives in the extreme camp conditions. Their documentary value is also undisputed. At the same time, the dramatic history behind each and every of those dra- wings and paintings does nothing to diminish their artistic value. Empathy and sensitivity bring order to the absolutely incomparable rhythms and imperatives of our presented artworks.
Archiwalne prace plastyczne
Sercem projektu są prace plastyczne wykonane w obozach koncen- tracyjnych przez więźniarki. Na ekspozycji można zobaczyć ponad siedemdziesiąt rysunków i akwarel autorstwa Mai Berezowskiej, Marii Hiszpańskiej, Jadwigi Simon-Pietkiewicz, Haliny Ołomuckiej, Janiny Tol- lik. Pokazywane przez nas prace dwu ostatnich z wymienionych tutaj ar- tystek zostały wykonane głównie po wojnie.
Archiwalna galeria plastyczna projektu jest bardzo różnorodna pod względem stylu, podejmowanych technik i prezentowanych tematów, ale wszystkie artefakty łączy tutaj jedno: pokazują kobiety w warunkach obozowej przemocy.
Rzeczą niejako osobną jest absolutna unikatowość tych prac, w większo- ści wykonanych w ukryciu i z narażeniem życia w skrajnych warunkach lagru. Ich wartość dokumentalna także nie podlega dyskusji. Jednocze- śnie dramatyczna historia, która wpisana jest w każdy z tych rysunków, każdą z akwarel nie podważa ich artyzmu. Empatia i przenikliwość po- rządkują ten zupełnie z niczym nieporównywalny rytm i imperatyw pre- zentowanego na wystawie obrazowania.
Szmuksztyk, Jadwiga Simon-Pietkiewicz, 1944, akwarela, ołówek, papier, 14,5 x 21 cm,
nr inw. Dep. 282, Muzeum Niepodległości w Warszawie
Maria Grabowska. Strikerinka, Jadwiga Simon-Pietkiewicz, 1944, kredka, papier,22 x 16,7 cm
nr inw. Dep. 314, Muzeum Niepodległości w Warszawie
Antonina Marcówna, Maja Berezowska, 1943, akwarela, ołówek, papier, 16,2 x 12,5 cm,
nr inw. Dep. 315, Muzeum Niepodległości w Warszawie
Praca w fabryce amunicji, Maria Hiszpańska-Neuman, 1944, tusz, ołówek, papier, 21 x 13,6 cm,
Chora noga, Maria Hiszpańska-Neuman, 1944, ołówek, papier, 20,1 x 13,7 cm,
nr inw. Dep. 334, Muzeum Niepodległości w Warszawie
W samotności, Jadwiga Simon-Pietkiewicz, 1943, ołówek, papier14,5 x 9,8 cm,
nr inw. Dep. 304, Muzeum Niepodległości w Warszawie
Siedząca kobieta /La femme assize/ Halina Ołomucka, rysunek, karton, tusz, węgiel, pastele, werniks,
29,4 cm x 19,8 cm,
PMO-I-2-1763, Państwowe Muzeum Auschwitz Birkenau
Zupa, Halina Ołomucka, obraz, płótno, olej, 73 cm x 54 cm, PMO-I-1-766, Państwowe Muzeum Auchwitz Birkenau
Kuratorka merytoryczna: dr hab. Barbara Czarnecka Kuratorki artystyczne: Joanna Dąbkiewicz-Luścińska
Jolanta Karczewska-Mełnicka Menadżerka projektu Urszula Winiarska
Tłumaczenie: Jan Czarnecki Realizacja filmowa i dźwiękowa Ewa Ślusarczyk
Projekt katalogu: Dorota Maya Helman Zdjęcia (s. 6-9, 12-14): Jacek Chmielewski
Podziękowania dla Centrum Sztuki Współczesnej w Toruniu za udostępnienie miejsca do realizacji ścieżki dźwiękowej.
Wszędzie błoto, Janina Tollik, Oświęcim 1946, obraz – płótno, olej, 93cm x 151 cm, PMO-I-1-158, Państwowe Muzeum Auschwitz Birkenau
