Teresa Walczyk
Pejzaż impresjonistyczny we
wczesnej prozie S. N.
Siergiejewa-Ceńskiego
Studia Rossica Posnaniensia 13, 101-119
T E R E S A W A L C Z Y K
K a to w ic e
P E JZ A Ż IM P R E S J O N IS T Y C Z N Y W E W C Z E S N E J P R O Z IE S. N . S IE R G IE J E W A -C E Ń S K IE G O
N iew ą tp liw e zasługi dla rozw oju now ego pejzażu literack iego w prozie rosyjskiej przełom u w iek ów p o ło ży ł S. N . Siergiejew -C eński, którego obrazy p rzyrod y, p ow stałe w pierw szym d ziesięcioleciu tw órczości pisarza1, noszą ch arak terystyczn e p iętn o epoki. P ejzaż Ceńskiego je st pejzażem syn k retycz- n ym , łączącym w sobie elem en ty tra d y cy jn eg o realizm u z now atorstw em im presjonizm u i sym b olizm u .
Celem niniejszej pracy jest analiza problem u „im p resjon istyczn ości” p ej zażu w e w czesnej prozie Siergiejew a-C eńskiego dokonana poprzez zestaw ien ie literackiego pejzażu autora z im p resjon istyczn ym p ejzażem m alarskim . To zestaw ien ie w yd aje się m ożliw e i u zasadnione, albow iem d o ty c z y porów nania an alogiczn ych pod w zględem treści zjaw isk a rty sty c zn y ch — obrazów p rzy rody. P oza ty m fa k t, iż w łaśn ie im presjonizm m alarski d ał początek tem u , co ok reślam y jako „ sty l im p re sjo n isty czn y ” w literatu rze2, najpełniej realizu
1 M am t u n a u w a d z e u tw o r y p o w s ta łe w la ta c h 1900 - 1910.
2 P r o b le m „ s t y lu im p r e s jo n is ty c z n e g o ” w lite r a tu r z e je s t z a g a d n ie n ie m k o n tr o w e r s y jn y m i ja k d o tą d m a ło z b a d a n y m . W lite r a tu r z e i sz tu c e r o sy jsk ie j im p r es jo n izm n ie is tn ia ł ja k o s a m o d z ie ln y p rą d a r t y s t y c z n y , n ie m n ie j w ie le r e p r e z e n ta ty w n y c h c ec h p o e ty k i im p r es jo n izm u , k tó re j źró d eł n a le ż y sz u k a ć w m a la r s tw ie fr a n c u sk im d ru giej p o ło w y X I X w ie k u , o d n a jd u je m y w s z tu c e i lite r a tu r z e r o sy jsk ie j p r z eło m u w ie k ó w . M ów i s ię o im p r e s jo n iz m ie C z ec h o w a , B u n in a , L e w ita n a , K . K orow an a, R a ch m a n in o w ra, S k ria b in a . E k s p a n s ja p o e t y k i fr a n c u sk ie g o im p r e s jo n iz m u n a in n e d z ie d z in y sz tu k i (lite ra tu ra , m u z y k a , te a tr , rzeźb a ) p o z w a la n a ro zsze rz en ie z a k r esu p o ję c ia „ im p r e sjo n iz m ” i r o zu m ie n ie g o ja k o m e to d y p o s tę p o w a n ia a r ty s ty c z n e g o , o k r e ślo n e g o s p o so b u w id zen ia i p r z e d s ta w ia n ia r z e c z y w is to ś c i. P ie r w sz e p u b lik a c je n a t e m a t „ s t y lu im p r e s jo n is ty c z n e g o ” w’ lite r a tu r z e p o ja w iły s ię w N ie m c z e c h . P o r. n p . p r a ce R . H a m a n a i O. W a l- z e la (p o d a ję ic h r o s y js k ie w y d a n ia ): Р. Г а м а н , Импрессионизм в искусстве и ж и
зни, Москва 1907; О. В а л ь ц е л ь, Импрессионизм и экспрессионизм в современной Германии (1 8 9 0 - 1 9 2 0 ), p o d red . В. Ж ирмунского, П етербург 1922. W śr ó d n ie w ie lu
jąc}' się w op isie, u zasadnia potrzebę odw ołania się przy analizie pejzażu jako zjaw iska literack iego do zagad n ień zw iązan ych z teorią ta k różnej od litera tu ry d zied zin y tw órczości a rty sty c z n e j, jaką jest m alarstw o.
K r y ty c y i h isto ry c y litera tu ry , b ad ający przedrew olucyjną tw órczość Ceń- sk iego, zgodnie stw ierdzają istn ien ie w jego prozie elem en tó w sty lu im presjo n isty czn eg o , chociaż problem ow i tem u pośw ięcają n iew iele uw agi. W iąże się to z k ry ty c zn ą oceną w czesn ego etap u rozw oju prozy p isarza, pozostającej pod w p ływ em idei m od ern isty czn y ch , za jej „odejście od rea lizm u ” , „dekadenckie n a stro je” , „przesadną orn am en talizację s t y lu ” 3. P . P łu k sz, autor m onografii o tw órczości C eńskiego4, charakteryzując pierw sze u tw o ry pisarza, staw ia go w szeregu tw órców rosyjsk iego im presjonizm u — przed staw icieli prozy B . Zaj- cew a i O. D ym ow a oraz w poezji I. A n n ien sk iego i K . B a lm o n ta . P łuksz zwraca uw agę na e le m en ty im presjonizm u w pejzażach C eńskiego, dostrzegając je głów nie w su b iek tyw n ości w id zen ia zjaw isk przyrody. K ry ty c z n ie u sto su n k o w uje się do sty lu opisów p ełn ego asocjacji, zask ak u jących porów nań, hiperboli, określając je jako d aninę złożoną przez pisarza d ek a d en ty zm o w i5. Inaczej o c e n ia im presjonizm C eńskiego A. W ołk ow 6, trak tu jąc go jako ch ara k tery sty czn ą cechę sty lu pisarza, w zbogacającą jego ob razy przyrody różnorodnością k o lo rów, zm ienną nastrojow ością, em ocjonalnością. W śród p ublikacji pośw ięcon ych ch arak terystyce w czesn ego etap u tw órczości C eńskiego na uw agę zasługuje a rtyk u ł M. Surpina7, w k tórym w stopniu bardziej o b iek tyw n ym i w yczerpującym p rzedstaw iono problem im presjonizm u w prozie pisarza. A utor pracy, a n a lizu jąc n ow atorskie p oszu k iw an ia Ceńskiego w zakresie środków w yrazu, zauw aża p od ob ień stw o opisów p rzyrod y u C eńskiego i G orkiego8, tk w iące w „im presjo- n isty c z n o śc i” sty lu p isarzy. M. Surpin zestaw ia jed n ocześn ie pejzaż literack i Ceńskiego i G orkiego z pejzażem m alarskim , dostrzegając an alogię rozw iązań
z a słu g u ją n a s tę p u ją c e p u b lik a cjo : Краткая литературная энциклопедия, p o d red. А . С ур кова, t. З, Москва 1966, s. I l l - 114; Типологические соответствия литературы и изоб разительного искусства, p o d rod. С. Барды, В. Данчева і in ., Киев — О десса 1975; И. К о р е - ц к ая, Импрессионизм в поэзии и эстетике символизма. W : Литературно-эстетические концепции в России конца XIX — начала X X века, Москва 1975, s. 207 -2 5 1 ; Импрессиони сты, их современники, их соратники. Живопись. Графика. Лит ература. М узы ка, p o d red . A. Ч егодаева, В. Прокофьева, И. Даниловой, Москва 1976 (sz k ic e W . S z o r a , A . A u ik s ta , W . L e w ik , E . J e w n in e j). 3 Р о г. n p . : История русской литературы, t. 10, Москва 1954, s. 600 - 606; История русской литературы, p o d red . Д . Благого, t. 3, Москва 1962, s. 793. 4 П. П л у к ш , C. H. Сергеев-Ценский — писатель, человек, Москва 1975. 5 I b id ., s. 8 - 80. 8 А. В о л к о в , Русская литература X X века. Дооктябрьский период, Москва 1966, я. 2 5 8 - - 301. 7 М. С у р п и н , О реалистической прозе 10-х годов (А/. Горький и С. Н. Сергеев-Ценский). W : Горьковские чтения 1 9 6 4 -1 9 6 5 . Горький и русская литература начала X X века, Москва 1966, s. 258 - 301. 8 C h od zi о p o w ie ść М. G o rk ieg o Ż y c ie M a tw ie ja K o ż e m ia k in a (1 9 1 2 ).
P ejzaż im p re s jo n is ty c zn y w prozie S . N . Siergiejew a-C eńskiego 103
w zakresie k olorystyk i p ejzaży, przestrzen i, zależności rysunku od ośw ietlen ia, św ia tło cien ia itp .
M alarskiem u w idzeniu rzeczyw istości w prozie C eńskiego sprzyjała sz cze góln a b liskość dróg rozw ojow ych p ejzażu literack iego i m alarskiego w końcu X I X i na p oczątk u X X w iek u , zm ierzających w zasad zie w kierunku w y z n a czo n y m przez sztu k ę im p resjon istów . W czesn e u tw ory Ceńskiego pow stają w okresie w zm ożonego zain teresow an ia sp ołeczeń stw a rosyjskiego osiągn ięciam i francuskiego m alarstw a. D zięk i zbiorom P . S zczukina i I. M orozowa, za p o czą t kow an ym w' pierw szych la ta ch X X w ieku, R osja staje się p ań stw em p osiad ają cym jedną z n ajw sp an ialszych kolekcji orygin aln ego m alarstw a francuskich im presjonistów . Ich d zieła inspirują rozwój w m alarstw ie rosyjskim początku X X w ieku tzw . ,,now ego s ty lu ” 9 z p an u jącym w nim n iep od zieln ie pejzażem . Cechy „now ego s ty lu ” są w znacznym stop n iu k on tyn u acją sform ułow anych w la ta ch 1870 - 1880 założeń francuskiego im presjonizm u (chodzi tu głów nie o zasadę p riorytetu obrazow ości nad ep ick ością, ze w szy stk im i jej k on sek w en cjam i dla problem u przestrzen i, p ersp ek ty w y , koloru, śwuatła). W yd aje się n aturalne, iż literack a tw órczość C eńskiego uległa wr jakim ś stop n iu sp op u laryzow aniu przez m alarstw o francuskie i rosyjsk ie im p resjon istyczn em u w i dzeniu przyrody. W liczn ych w yp ow ied ziach pisarz niejednokrotnie w spom ina o sw oich zain teresow an iach m alarstw em , podkreślając ich w p ływ na w łasną tw órczość prozatorską:
В м олодости меня пророчили в вундеркинды: писал стихи, рисовал, „подавал надежды” в музыке. Пришел в литературу от живописи 10.
Именно живопись определила м н огое в моих писательских средствах, в м оем новатор стве, которое критикам того времени „резало глаза” 11.
l)u ż y w'pływ na k szta łto w a n ie się m aniery pisarskiej kSiergiejewa-Ceńskiego w yw arła n iew ą tp liw ie d łu goletn ia znajom ość z w y b itn y m m alarzem rosyjskim I. R e p in e m 12, którego tw órczość rozbudziła w pisarzu zain teresow an ie sztu k a m i p la sty cz n y m i i ugruntow ała w iedzę w ty m zakresie. Ceński b y ł częstym gościem wystaw' m alarskich. W yp ow iad ając się na tem a t 37 w y sta w y pie- riedw iżników ostro k ry ty k u je m alarstw o, k tóre „raz n a za w sze” odkryło „ b ia ły śnieg i czarną k row ę” 13. Bunt przeciw ko epigonskim trad ycjom sztu k i
9 O p o e t y c e „ n o w e g o s t y l u ” w m a la r s tw ie r o s y js k im p is z e A . F io d o r o w -D a w y d o w , n ie je d n o k r o tn ie p o d k r e ś la ją c je g o z w ią zk i z im p r e s jo n iz m e m . P o r . А. Ф е д о р о в - Д а в ы - д о в , Природа стиля. Живопись. W : А. Ф едоров-Давы дов, Русское и советское искусство. Статьи и очерки, Москва 1975, s. 141 - 183. О n o w y c h te n d e n c ja c h w r o sy js k im m a la r s tw ie p e jz a ż o w y m p r z e ło m u w ie k ó w ta k ż e in n y z b ió r s z k ic ó w te g o ż a u to ra : Русский пейзаж конца X IX — начала X X века. Очерки, Москва 1974. 10 Н . П о л я н о в , Д ом ик в Алуште, „О гонек” 1945, пг 4 3 , s. 14. 11 C y t. w g: П. П л у к ш , С. Н. Сергеев-Ценский — писатель, человек, o p . c i t . , s. 78. 12 Р о г. C. H. С е р г е е в - Ц е н с к и й , М ое знакомство с И. Репиным. Воспоминания. W : С . Н . Сергеев-Ценский, С обрание сочинений в десяти том ах, t. 3, Москва 1 9 5 5 ,8 .6 2 7 -6 6 5 . 13 С. Н. С е р г е е в - Ц е н с к и й , 37-ая выставка передвижников, „ Л еб ед ь ” 1909, nr 1, в. 43.
realistycznej i zain teresow an ie now atorstw em sztu k i m alarskiej im presjonistów określiły charakter środków a rty sty czn eg o w yrazu w prozie C eńskiego om a w ian ego okresu.
Stosu n ek C eń sk iego-artysty do przyrody d eterm in u ją św iatopoglądow e założenia im p resjon izm u 14, które zad ecyd ow ały o now ym w id zen iu n atu ry ta k w m alarstw ie, jak i w literatu rze. Im presjonizm przejął od realizm u lat p ięćd ziesią ty ch -sześćd ziesią ty ch X I X wr. zasadę ścisłego zw iązku sztu k i z n a turą, praw dziw ego od tw arzan ia rzeczyw istości. R ea lizm rozum iał p o stu la t praw dy i o b iek ty w izm u jako w ierne n aśladow anie u o góln ion ych praw n a tu ry . Im presjonizm praw dę rzeczyw istości św iata p ojm ow ał jako praw dę osob istego dozn an ia, w ym agając od a r ty sty u jaw nienia poprzez d zieło sztu k i w łasnego w id zen ia n atu ry. T ak p o ję ty su b iek tyw izm doznań b y ł wr przekonaniu im presjonistów sp ełnieniem o b iek tyw n ego p ozn an ia16. W ty m różnym p o jm o w aniu prawrd y i ob iek tyw izm u w odtw arzaniu rzeczyw istości tkw i zasadnicza różnica m ięd zy tra d y c y jn y m pejzażem realistyczn ym i pejzażem im p resjo n isty czn y m . P ejzaż r ea listy c zn y jest naślad ow an iem , kopiow aniem obrazu natury; pejzaż im p resjo n isty czn y , a k cen tu jący in d yw id u aln ość w id zen ia ar t y s ty , dopuszcza jego in terp retację, zaw iera elem ent k rea cy jn y , jest tw o rze niem nowej jakości.
P rzejęcie przez C eńskiego im presjonistycznej zasad y p riorytetu su b ie k ty w n ego doznania w przedstaw ianiu obrazu przyrody ilustruje n a stęp u ją cy opis:
Над рекою пухлыми клочьями проворно полз утренний туман, насквозь пронизанный солнцем и потому желтый, слоистый, почти живой, испуганный внезапно рожденны м светом и бегущий. Тыкался в берега, согнувшись, прятался в липовый молодняк, чуть слышно шур ша листьями, забегал дальш е в лес за толстые дубовые клоды. Разрываясь, клубясь, сги баясь снова, уже оторванный от реки, уже высящий, лохматый, протискивался в узкую раму леса и пропадал за поворотом . Река под ним начинала улыбаться подслеповато, широко и важно, как дети, когда они хотят и никак не могут проснуться. А лес по обеим сторонам пел — пел неуверенными голо 14 W y c z e r p u ją c e in fo r m a c je d o ty c z ą c e z a ró w n o s fe r y ś w ia to p o g lą d o w e j i e s t e t y c z n e j im p r es jo n izm u m a la r s k ie g o , ja k i te c h n ik i m a la rs k ie j im p resjo n istó w ' z a w ie r a ją n a s t ę p u ją ce o p r a co w a n ia : J . G u z e , I m p r e s jo n iś c i, W arszaw ra 1973; Западноевропейское искусство
второй половины X I X века. Сб. статей, Москва 1975; Импрессионисты, их современники, их соратники, o p . c it. (sz k ic e A . C zeg o d a jew a , W . P r o k o fie w a , E . L e w ita n a , Ł . G u r o w a ,
E . M a tu s o w s k ie j, N . W o r k u n o w e j, G. P o sp ie ło w a ); Z. K ę p i ń s k i , I m p r e s jo n iz m , W a r s z a w a 1976; te g o ż a u to ra : I m p r e s jo n iś c i u źródeł sw y c h o b ra zó w , W r o cła w — W a r sz a w a — K ra k ó w — G d a ń sk 1976; S. J a r o c i ń s k i , I m p r e s jo n iz m w m a la r s tw ie X I X w ie k u i je g o
rola w k u ltu rze w sp ó łc zesn ej. W : S . J a r o c iń s k i, D e b u s s y a im p r e s jo n iz m i s y m b o liz m ,
K ra k ó w 1976.
15 P o g lą d y te fo r m u łu je w swTo im p r o g r a m ie a r t y s t y c z n y m C. M o n e t, jed en z tw ó r c ó w i n a jb a rd zie j k o n s e k w e n tn y p r z e d s ta w ic ie l im p r e s jo n iz m u . P o r. Z. K ę p i ń s k i , I m p r e s j o
P ejzaż im p re sjo n isty c zn y w prozie S . N . Siergiejew a-C eńskiego 105
сами начинающих новый день птиц, неясным ш орохом и ш ум ом листьев, яркими зелеными фонариками, зажженными на верхушках.
( Бабаев, 4 8 6 )1в
K o n te k st, w jakim u m ieszczo n y zo sta ł w p ow ieści krajobraz w skazuje na to , iż je st on w całości d a n y z p u n k tu w id zen ia ty tu ło w e g o bohatera utw oru, p oru czn ik a B abajew a. T reść opisu sta n o w i jed yn ie to , co bohater w danej chw ili postrzega. P ejzaż słu ży przekazow i em ocji, jakich doznaje porucznik w k o n ta k cie z naturą, co zw iązan e jest z su b iek ty w n ą deform acją zaw artego w op isie zantropom orfizow anego obrazu przyrody. „P o w szed n ie” zjaw iska i e le m e n ty n a tu ry (m gła, rzeka, las, słońce) z o sta ły pokazane tak , jak je w idzi i p ercyp u je bohater. B ezpośredniość i su b iek ty w n o ść doznań podkreśla d o d atk ow o ek sp on ow an ie w obrazie ty c h zjaw isk, które odbierane są zm ysłam i p ostrzegającego, tzn . dźw ięku, koloru, zapachu, ruchu. P rzed staw ion y opis uk azu je przyrodę jako p ulsującą życiem w ieczn ą zm ienność (efekt te n p o tę gu ją w ędrujące m gły, w yw ołu jące złu d zen ie drgań n aw et sta ty czn y ch e le m en tó w p ejzażu). K rótk i czas sta w a n ia się dnia rozłożony został na szereg zm ien iających się u lo tn y ch chw il, n io są cy ch z sobą coraz to in n y obraz ty c h sa m y ch elem en tó w opisu. P ejzaż C eńskiego zaw iera w ięc w sobie podstaw ow e, ch a ra k tery sty czn e dla m alarstw a im p resjon istyczn ego zjawiska: utrw alanie w obrazie najbardziej su b teln y ch i zm ien n y ch m om entów w życiu przyrody, z a k lęteg o w niej w ieczn ego ruchu i w ew n ętrzn ego napięcia, osob istego w raże n ia , ja k ie w yw iera na obserw atorze przyroda, a naw et w yk orzystan ie u lu b ion ego m otyw u im p resjon istów — w ęd ru jących m gieł, jako głów nego ob iek tu p rz e d sta w ie n ia .
P r z y ję te przez pisarza św iatop ogląd ow e założenia im presjonizm u (su b iek ty w izm w id zen ia, im p resjo n isty czn y sensualizm , kult ruchu i zm ienności) d eterm in u ją w ybór środków a rty sty czn eg o obrazow ania. W pejzażu Ceńskiego, w k tó r y m pisarz, rezygn u jąc z tra d y cy jn ej epickości, dokonuje redukcji w i dzian ego, przez co treścią obrazu sta je się n ie zjaw isko w całej swej k on k ret ności i m aterialn ości, lecz jego w rażenie, o p ty czn a iluzja, problem w yrazu n o w y ch treści nabiera dużej w agi. W prozie C eńskiego, podobnie jak w obra zach im p resjon istów , n ie a trak cyjn ość w yszu k a n eg o m otyw u lecz arty sty czn o - -form alna in terp retacja w ielekroć pow ielan ego prostego tem atu stanow i o n o w ato rstw ie i oryginaloności obrazów p rzyrod y. P isarz śm iało korzysta tu z t y pow o m alarskich efek tów , trak tu jąc p ejzaż literacki jako sw o isty odpow iednik obrazu m alarskiego. N ie będ zie przesadne tw ierdzenie, iż jego pejzaże są „ m a lo w a n e” słow em .
Im p resjo n isty czn e dążen ie do sy n te ty c z n e g o przekazu zjaw iska przyrody
lł С. H . С е р г е е в - Ц е н с к и й , Собрание сочинений в десяти т омах, t. 1, Москва 1955. W s z y s tk ie c y t a t y te k s tó w lite r a c k ic h p o d a ję w e d łu g te g o w y d a n ia , u k a z u ją c w n a w ia sie , t y t u ł o r y g in a łu i str o n ę .
jako w rażenia realizow ano w m alarstw ie głów nie poprzez kolor, którego za d aniem b y ło uzew nętrznić a u ten ty czn o ść i bezpośredniość dozn an ia. W krajo brazach C eńskiego kolor n a le ż y do zjaw isk szczególn ie ek sp on ow an ych . N ie w ątp liw ą z a ch ętą do porów nyw ania k o lo ry sty k i jego opisów p rzyrod y z obra zam i im presjonistów stan ow i fa k t posłu giw an ia się przez pisarza term inologią zw iązaną z tech n ik ą m alarską. Są to n iezw yk le często pow tarzające się, n ie k ied y w ręcz n ad u żyw an e słowa: plam a (w od n iesien iu do barw), odcień, n azw y różnorodnych, często w yszu k a n y ch kolorów i ich su b teln y ch odm ian (np. in d y- gow e to n y ), św iatło, cień, św iatłocień . N agrom adzenie tego rodzaju p ojęć, w y w o łujących skojarzenie z obrazem m alarskim , u w yd atn ia jeszcze bardziej p la sty c z ność wddzenia.
Oto jed en z liczn y ch przykładów bogatej k o lo ry sty k i p ejzaży Ceńskiego:
Вечерами трава вдоль дороги меж ду хлебами становилась г о р я ч е й , к р а с н о - о р а н ж е в о й , а б е л ы е жуки в ней с и н и м и , точно окунуло их в жидкую с и н ь к у . И з-за скомка нной около горизонта кучи л и л о в ы х облаков, уже утопивших солнце, лучи прорывались в одиночку то здесь, то там и звонко раскланивались с полями. Какие нежные становились поля, все махровы е, мягкие, и з ж е л т а - р о з о в о - г о л у б ы е ! (Печаль полей, 3 4 9 )17
P o w y ż sz y c y ta t dow odzi, iż kolor, p od staw ow y środek p rezen tow an ia w szy stk ich przed m iotów i zjawdsk w sztu ce im presjonistów , tak że w p ejzażu C eńskiego sp ełn ia tę w ażną funkcję. W szy stk ie ele m e n ty opisu zostają kolejno w łączane w ram y twrorzonego obrazu poprzez określenie ich koloru, k tó ry sta je się jak g d y b y w izy tó w k ą danego przedm iotu („горячая, красно-оранжевая трава” , „синие жуки”, „лиловые облака” , „изжелта-розово-голубые поля”).
W te n sposób og ó ln y nastrój pejzażu, jego p od w yższon a em o cjo n a ln o ść zostały o sią g n ięte dzięki w yk orzystan iu typ ow ych m alarskich efek tó w k o lo ry sty czn y ch .
P rzy jrzy jm y się kilku k olejn ym opisom :
На лесной опушке б е л ы м и п я т н а м и вкропились в т ё м н у ю з е л е н ь м олоды е то п о л и ... (Сад, 166) Л ес на этом берегу был гуще, певучее; лёг накипью дрожащ их з е л ё н ы х п я т е н , то светящихся, то темных. (Бабаев, 491) В окно глядел кусть шиповника и колюче смеялся к р а с н ы м и зубами веток. Н а нём влажно дрож али п я т н а развеш енного б е л ь я ... (Бабаев, 539 - 540)
W y k o rzy sta n ie efek tu koloru m oże św iad czyć o żyw ym za in teresow an iu C eńskiego zjaw iskam i im presjonizm u. D ążąc do odtw orzenia ogólnego w r a że nia, jak ie daje obraz przyrody, pisarz wryodrębnia głów ne p la m y barw ne w tw orzon ym p ejzażu (białe p la m y top oli, ciem na zieleń skraju lasu, zielon e
P ejza ż im p re sjo n isty c zn y w prozie S . N . Siergiejew a-C eńskiego 107
p lam y lasu, czerw one gałązk i, p la m y b ielizn y ), rezygnując z drobiazgow ego opisu jego elem en tów .
Ceński n ie poprzestaje na określeniu barw y m aterialn ego p rzed m iotu . N iek ied y stara się w yrazić kolorem ta k n ieu ch w y tn e zjaw iska ja k dźw ięk, zapach: зв у к и , как цветочные корзины, ( ...) о к р а ш и в а л и в с е ( ...) в какой-то мутный, р о з о в а т о - о п а л о в ы й ц в е т ... {Бабаев, 546) ...з а п а х и м е л и ц в ет — з е л е н ы й , как у речной осоки. ( Бабаев, 486)
W akcentow aniu d ecyd u jącej roli koloru w pejzażu pisarz p osu w a się jeszcze dalej. Z apom inając jak g d y b y o przedm iocie, którego ch ara k tery sty ce w in ien słu żyć, czyn i sam kolor p rzedm iotem przedstaw ienia:
З е л е н о е чуялось кругом, переливалось, шушукалось. З е л ё н о е бы ло живое, сплош ное. Нельзя было его назвать как-то мелко — опушкой леса. Оно сочилось и отражалось, точно со всех сторон стояли зеркала...
{Бабаев, 494)
W ten sposób dochodzi do degradacji przedm iotu, a d ostrzegaln ym zja w iskiem p ozostaje jed yn ie w yizolow an a barwa:
Уже густо клубились впереди опять не заслоняемые ничем, маслянистые сочные комья з е л ё н ы х и ж ё л т ы х , г о л у б ы х и с е р ы х , ч у т ь р о з о в ы х , ч у т ь ф и о л е т о в ы х к р а с о к . Видно было, как проползло над ними солнце, сквозило, плавило их, и они дробились, сли вались в дрож ащ ие полосы, подымались, никли, распускались, как больш ие мягкие цветы, унизанные росами. {Бабаев, 499)
E fe k ty k olorystyczn e, sy m p to m a ty c zn e dla literackich p ejzaży Siergiejew a- -Ceńskiego, określały tak że kierunek p oszukiw ań w rosyjskim m alarstw ie p ej zażow ym przełom u w ieków . T echnika m alow ania szerokim p ociągn ięciem p ęd z la dla u zysk an ia rozległej p la m y barw nej, stosow an a już przez I. L ew itan a („Z łota jesień ” , 1889), W . Sierow a („ S ta w ek ” , 1886) osiągn ie sw ą p ełn ą reali zację w obrazach tw ó rcy rosyjsk iego im presjonizm u K . K orow ina, szczególn ie w jego d ek oracyjn ych p an n eau x (np. panneau „Zorza p ó łn o cn a ” , 1896), w k tó rym sy lw ety dom ów i sm ugi zorzy polarnej oddane zo sta ły p rzy p o m o cy roz łożon ych plam koloru.
P rzytoczon e d o ty ch cza s o p isy przyrody (szczególnie o sta tn i z nich) uka zują naturę w jej w iecznej zm ienności i n ieu ch w ytn ości m o m en tu . R uch, którym przesycone są p ejzaże C eńskiego nie w y n ik a ty lk o z p rostego prze m ieszczen ia przedm iotów . P u lsu jąca, zm ien n a barwa (u pisarza kolory „kłębią s ię ” , „sączą” , „ zlew a ją ” , „d rżą” ) słu ży tu u jaw nieniu i zobrazow aniu zaw artego w każdym zjaw isku n a tu ry p ierw iastka ży cia — odw iecznego ruchu, o ż y w ia jącego w szy stk ie e le m e n ty p ejzażu. E fe k t ten przypom ina d rgające p ejzaże M oneta, P issara, S isley a . D o strzeg a m y go rów nież w etiu d zie Sierow a „Jesień
-n y w ieczór” (1888), gd zie d y -n a m icz-n e p ociąg-nięcia p ędzla, kładącego gęstą m aterię farby plam am i kolorów d a ją złudzenie d elik atn ego drgania drzew, liści, n ieb a, traw i brązow ych cieni.
K rajobrazy C eńskiego p ełn e są św ia tła . P isarz dem onstruje głów nie p le nerow e św iatło słon eczn e, ale są te ż op isy tw orzone przy św ietle księżyca. O to przykłady: Бывают в середине августа такие солнечные дни, когда блеску слишком много в воз духе и когда земля точно осыпана осколками битого стекла, и блестят листья и стволы д е ревьев, блестит трава, отствечивает дорога. (Сад, 190) Там, где блестящими, кованными из света пятнами упали в воду лучи месяца, плав ными толчками двигались вперед легкие и черные острые челноки. (Сад, 178)
W przytoczon ych opisach św ia tło pełni rolę d om in an ty kom pozycyjnej obrazu. T em at (drzewa, traw a, droga, czółna na w odzie) jest tu ty lk o p retek s tem do ukazania efek tó w św ietln ych : in ten syw n ości pełnego ośw ietlen ia sło n eczn ego i św ietln ych refleksów na wrodzie, odbijającej prom ienie k siężyca. W ten sposób w izja n a tu ry w pejzażach Ceńskiego staje się, p odobnie jak
m alarstw ie im p resjon istyczn ym , dem onstracją krążenia św iatła p om ięd zy p rzed m iotam i.
W o sta tn io cy to w a n y ch opisach św iatło ukazane zostało bez jego zw iązku z kolorem , jako p lam y „ c z y ste g o ” św iatła, w szechogarniający „ b la sk ” . N a j częściej jednak Ceński w iąże je nierozerw alnie z barwą, ukazując zm ienność koloru p rzedm iotu wr zależności od rodzaju ośw ietlen ia. D la teg o ta k dużo w śród krajobrazów pisarza opisów n ieu ch w y tn y ch m om entów na gran icy dnia i n o cy , obserw acji czy n io n y ch przy p ełn ym słońcu p ogodnego dnia i za ch m u rzonym n ieb ie zw iastu jącym deszcz lu b burzę. Oto jeden z ch a ra k tery sty cz n y c h pod ty m w zględem przykładów :
Солнце садилось, и на траву легли о р а н ж е в о р о з о в ы е т о н а . Видно было, как они х о л о д е л и , с и н е л и , с е д е л и ... П отом п о г а с л о все, что еще б л е с т е л о , и потух крест, горевший на высокой монастырской колокольне.
(Сад, 170)
Ceński, dążąc do u zew n ętrzn ien ia w' swrojej wrizji n atu ry „pierw szego w ra ż e n ia ” , zatap ia ca ły obraz w śwóetle zach od zącego słońca i „rozk ład a” p e jz a ż n a szereg zm ien iających się m omentów'. T w orzy jak g d y b y serię obrazów te g o sam ego w y cin k a n a tu ry , ogląd an ego przy śwdetle coraz to bardziej sk ąp ych prom ieni słon eczn ych , k tóre n ak ład ają się na przed m ioty, dając ciągle now e, dostosow an e do nastroju gasnącego d n ia finezyjne zestaw ien ia kolorów'. P e j zaż C eńskiego zdaje się obrazow ać im p resjon istyczn ą zasadę u ch w ycen ia w' o b ra zie ogólnego m om en tu św ietln ego, określonego p ew n ym układem barw, k ie d y to św iatło rozszczep ione n a e le m e n ty barw ne nadaje n o w y to n kolorom lo
P ejzaż im p re sjo n isty c zn y w p rozie S . N . Siergiejew a-C eńskiego 109
k a ln y m p rzed staw ian ych p rzed m iotów 18. U Ceńskiego kolor traw y pod w p ły w em zm iennego o św ietlen ia przybiera zu p ełn ie odm ienne jakości i odcienie, d a lek ie od przypisanej jej zieleni: p oczątk ow o gorące, „oranżow o-różow e to n y ” s ta ją się coraz ch łod n iejsze, „ sin ie ją ” , „ siw ieją ” aż do całkow itego w ygaśn ięcia b a rw y .
P rzy jrzy jm y się jeszcze jednem u opisow i, k tó ry ta k że potw ierdza sk łon n o ść Ceńskiego do now atorskiego trak tow an ia koloru przedm iotów :
Снега лежали п а л е в ы е , р о з о в ы е , г о л у б ы е . П а л е в ы е они были на плоских низинах, р о з о в ы е — на взлобьях, г о л у б ы е — п о д карнизами сугробов. (...) Н ебо стояло страшно высоко и было чуть синим, и какое-то наивно яркое солнце ( ...) хотело куда-нибудть спрятаться от следившей за ним луны и не м огл о... {Печаль полей, 397)
Pisarz rezygnuje tu z trad ycyjn ego p rzed staw ien ia śniegu jako n iesk a zitel nej b ieli, poddając pejzaż działaniu św iatła (późne zim ow e popołudn ie), które n isz c z y p rzyp isan y przedm iotow i kolor (biel), rozszczepiając go na różno rodne elem en ty barw ne (jasn ożółty, różow y, n ieb iesk i)19.
E ksp on ow an ie w pejzażu efek tó w św ietln y ch , ak cen tow an ie zm ienności koloru w zależności od różnego ośw ietlen ia w danej porze dnia ch a ra k tery sty cz ne jest dla p ejzaży m alarskich A. A rchipow a la t d ziew ięćd ziesiątych , A. S tiep a - now a, W . Sierow a, K . K orow ina. W p rzesycon ym św iatłem słon eczn ym i p o w ietrzem obrazie A rchipow a „N a O ce” (1890), przed staw iającym scenkę z ż y cia chłopów (przeprawę przez rzekę), kolory od zieży zm ien iają się w w arunkach jasn ego, dziennego ośw ietlenia: brązowe części o d zieży różow ieją, białe koszule i ch u stk i pod w p ływ em koloru n ieba nabierają od cien i n ieb iesk aw ych . W in n y m obrazie tegoż m alarza z a ty tu ło w a n y m „ P o w ró t” (1896), przed staw iającym w oźn icę w racającego ze stacji do dom u, p rzygłuszona brązow o-liliow o-różow a g a m a barw , pow tórzona na n ieb ie i ziem i, słu ży przekazow i w ieczornego ośw ie tle n ia , które staje się nosicielem nastroju w p ejzażu, u p o ety czn ia i w zbogaca
zaw artość em ocjon aln ą p rostego w ątk u . W e w spom nianej już etiu d zie Sierow a „ J e sie n n y w ieczór” in ten sy w n e, w ieczorne, żółtaw e św iatło n ieb a kładzie się refleksam i na brązow e p la m y liści. W obrazie K . K orow ina „Z im a” (1894) n astrój pochm urnego i w ilgotn ego zim ow ego dnia o sią g n ię ty zo sta ł poprzez u ż y cie subtelnej g a m y barw z całym b ogactw em od cien i i refleksów , d zięk i k tó ry m ta k że b ia ły kolor śniegu rozłożon y zo sta ł na różnokolorow e p la m y .
18 P o r . Z. K ę p i ń s k i , I m p r e s jo n iz m , o p . c i t . , s. 134. 19 W e w s p o m n ie n ia c h d o t y c z ą c y c h z n a jo m o ś c i z I . R e p in e m C eń sk i p isz e o sp o rz e , ja k i w y n ik n ą ł m ię d z y n im i K . C z u k o w sk im n a t e m a t te g o w ła ś n ie z im o w e g o p e jz a ż u . C z u k o w sk i s k r y ty k o w a ł p r z e d s ta w ie n ie ś n ie g u ja k o z b y t o d b ie g a ją c e o d r z e c z y w is to ś c i. S p ó r r o z s tr z y g n ą ł R e p in m ó w ią c , iż o n n a m a lo w a łb y ś n ie g p o d o b n ie . P o r . C. H. С е р г е е в - Ц е н с к и й , М ое знакомство с И. Репиным. W : С. Н . С ергеев-Ценский, С обрание сочинений в десяти том ах, t . 3, o p . c i t . , s. 6 3 5 - 637.
N a p od staw ie p rzy to czo n y ch d o ty ch cza s opisów p rzyrod y nietrudno zau w ażyć, iż Ceński u n ik a jednoznacznego n a zy w a n ia koloru przedmiotów'. P o d obnie jak m alarze im presjoniści odkryw a w przyrodzie n ieskończoną różno rodność to n ó w i od cien i. D la określenia złożonej barw y stosu je dw u- lub trój- członow e p rzy m io tn ik i („красно-оранжевая трава”, „изжелта-розово-голубые поля”, „глянцевито-желтые, оранжево-розовые деревья”, „мутно-матово-синие поля” , „изжелта-белые вспышки молнии”, „огненно-желтые листья” , „розова то-опаловый цвет”, „оранжево-розовые тона” , „бледнозелёные копны”, „яр ко-зелёные кусты”). W te n sposób zestaw ion e barw y m ieszają się, dając now ą jakość. P o czy n io n e obserw acje nasuw ają analogię z im p resjon istyczn ą t e chniką d yw izjon izm u , polegającą na rozszczepieniu p la m y koloru lokalnego przedm iotu na elem en ty b arw n e20. Z astąp ien ie realnego koloru przed m iotu różnobarw nym i plam am i, k ład zion ym i odrębnie, ch arak terystyczn e b y ło tak że dla m alarstw a rosyjsk iego początku X X w iek u , szczególn ie dla p ejza ży I. Gra- bara — tw órcy i najbardziej k on sek w en tn ego p rzedstaw iciela rosyjsk iego d y w izjon izm u 21. W jego pejzażu „L u tow y b łę k it” (1904), p rzed staw iającym brzozy i w p rześw itach ich gałązek lazur n ieb a, b iałe p n ie drzew n a m a lo w ane z o sta ły przy p om ocy żółtych , b ia ły ch i czerw onych p lam ek. T akże b łęk it n ieb a tw o rzy gradacja nieb iesk ich plam .
R ozszczep ien ie p la m y koloru lokalnego n a różnorodne elem en ty barw ne prow adziło do w yab strah ow an ia koloru, k tó ry , przestając b y ć n ieod łączn ym atryb u tem danego przed m iotu , m ożna przypisać każdem u innem u zjaw isku. Stąd biorą się zielon e k siężyce, liliow e cienie — ulubione m o ty w y p ejza ży stó w . Z pod ob n ym zjaw iskiem w yab strah ow an ia koloru sp o ty k a m y się w p r z y padku literackich p ejzaży Ceńskiego, w k tó ry ch p ojaw ia się n iek ied y czarny śn ieg , różow y p y ł, zielon k aw y k siężyc, a cień, u traciw szy sw ą tra d y cy jn ą sz a rość, m ieni się gam ą różnorodnych barw:
Г о л у б ы е т е н и прятались по белым стенам дом ов; д ы м ч а т о - с е р ы е по траве внизу; м я г к о ф и о л е т о в ы е , как паутина в пыли, м еж ду листьями.
{Бабаев, 502)
W pejzażach Siergiejew a-C eńskiego, ta k b o g a ty ch w e fe k ty k o lo ry sty czn e i św ietln e, d ostrzegam y jeszcze jedno zjaw isko, będące rezu ltatem m alarskiego trak tow an ia koloru i św iatła. S ilne ośwdetlenie przedm iotu pow oduje od b ar w ien ie koloru lokalnego, zlikw idow anie k on trastów barw nych, co daje w e fe k cie jednorodność barw ną obrazu. T ę w łaściw ość św iatła, w y k o rzy sty w a n ą n iezw y k le często przez m alarzy im p resjon istów (ich sztu k ę w zw iązku z ty m określano m ianem „jasnego m alarstw a” ) zauw aża ta k że Ceński:
20 P o r. Z. K ę p i ń s k i , I m p r e s jo n iz m , o p . c i t . , s. 266.
21 P o r . А . Ф е д о р о в - Д а в ы д о в , О новом характере пейзаж а после импрессионизма. W : А . Ф едоров-Давы дов, Русский п ей за ж ..., o p . c i t . , s. 163.
P ejzaż im p resjo n istyczn y w prozie S . N . Siergiejew a-C eńskiego 111'
С о л н ц е лениво ползло по небу, д о ч и с т а в ы м ы в а я л у ч а м и грязную холщ овую ру баху деда, к р а ш е н ы е порты и онучи, и он лежал, б е л ы й и нарядный, со своей седой б о р о д о ю и ярким, загорелым лицом.
{Поляна, 125)
W cy to w a n y m opisie upalnego letn ieg o d n ia siln e p ołudniow e słońce o d barw ia o d zien ie leżącego n a łące chłopa. S łoń ce „ w y m y w a ” kolory, likw idując k o n tr a sty barw ne, przez co n iebo i ziem ia z odp oczyw ającym na niej czło w iek iem zdają się zlew ać w jed en w sp ó ln y to n . P od ob n ie w obrazie A . Stiepa- n ow a „L ecą żu raw ie” (1891), ukazującym grupę chłopskich dzieci na w iejskim polu , k tóre obserw ują w ja sn y w io sen n y d zień lecące żuraw ie, ciepłe, słoneczne św iatło, lejące się z n ieb a, odbarw ia skąpe k olory p ejzażu, łącząc w szy stk ie e le m e n ty obrazu w sp óln ym ton em .
D osk on ale ilu stru ją im p resjon istyczn ą zasad ę jedności barwnej obrazu n a stęp u ją ce opisy: В я с н о м н е б е бесплотно о т р а ж а л а с ь н а б е л о в ы м ы т а я с о л н ц е м юная и б ез грешная з е м л я , и н е б о о т р а ж а л о с ь в з е м л е , как в выпуклом зеркале. (Сад, 191) К огда М одест Гаврилович один ехал обратно в свою усадьбу, была ночь. О д н и м ш и р о к и м о б щ и м м а з к о м он а о к р а с и л а в б е з р а з л и ч н ы й ш а р ы й с в е т и н е б о и з е м л ю ... (Дифт ерит , 109)*
I w ty c h pejzażach unika Ceński ta k ch arak terystyczn ego dla trad ycyjn ego pejzażu przeciw staw ien ia n ieba i ziem i jako elem en tó w k on trastu jących . P o słu gu jąc się analogią do lustrzanego odbicia podkreśla jedność ton u „jasn ego” n ieb a i „ w y m y tej słoń cem ” , białej ziem i. D rugi opis, poprzez u życie czysto m alarskich term inów i sform ułow ań, u w y d a tn ia jeszcze bardziej skrajną je d ność k o lo ry sty czn ą tw orzon ego jak g d y b y n a n a szy ch oczach ręką m alarza im p resjo n isty n ocnego pejzażu. Szary k o lo ry t krajobrazu C eńskiego p rzypom ina p ejzaże K . K orow ina, I. L ew itan a, W . Sierow a z p o ło w y la t d ziew ięćd ziesiątych X I X w ., w których w m iejsce jaskraw ych, in ten sy w n y ch barw p ojaw iają się- zga szo n e sreb rzysto-szare, szaro-liliow e, p o p iela te to n y , zalew ające cały obraz.
D ą żą c do u zysk an ia efek tu jed n ości barw nej p łó tn a im presjoniści ek sp o n o w a li w sw oich obrazach środow isko p o w ietrzn e22, k tóre rozpuszcza w sobie kolory, d a ją c w rezu ltacie barw ę jed n olicie ston ow an ą. W śród p ejzaży C eńskie go sp o ty k a m y często krajobrazy, k tórych głów n ą treść stan ow i opis atm osfery.. W d rgającym p ow ietrzu , kłębiącej się m gle, d elik atn ej m giełce ta k że w p e j zażach Siergiejew a-C eńskiego k olory zm ien ia ją jakość, tracąc sw ą jaskrawość:
Вдали струился воздух; вблизи на всем лежала дымка, тонкая, светлая, нежная, нежнее утреннего тумана, и в этой д ы м к е как-то непостижимо р а с т в о р я л и с ь з е л е н ы е т е н и и с в е т л ы е п я т н а ...
(Поляна, 129)
22 С. M o n e t p o raz p ie r w s z y w p r o w a d z a k o lo r p o w ie tr z n y (bieli в b łę k it). P o r . Z. K ę p i ń s k i , I m p r e s jo n iz m , o p . c i t . , s. 86.
P ow ietrze, otaczające p rzed m ioty, d elik a tn a m gła pow odują p łyn n ość tonu i koloru św iatła („ ...в (...) дымке (...) растворялись зелёные тени и светлые п ятна...”). P ejzaż te n jest ch a ra k tery sty czn y m przykładem im p resjo n istyczn ej ilu zoryczn ości, w yn ik ającej ze skrajnie su b iek ty w n eg o tr a k to w an ia zjaw isk n a tu ry jako su m y in d y w id u a ln y ch dozn ań , op artych o b e z pośrednie w rażenie w zrokow e. P o d o b n ie ilu zo ry czn y charakter posiad a na przykład p ejzaż K . K orow ina „B rzeg m orski w D ie p p e ” (połowa la t d ziew ięć d ziesią ty ch ), p ełen św iatła i p ow ietrza otaczającego nadbrzeżne sk ały i m orskie fa le, nam alow ane ta k , jak i p ow ietrze szerokim i p ociągn ięciam i pędzla, tw o rzącym i barw ne p la m y , sprow adzone w środow isku p ow ietrzn ym do pew nego w sp óln ego ton u w im ię jed n ości barw nej p łótn a.
Problem koloru i św ia tła w p ejzażach im p resjon istyczn ych łączy się n ie rozerw alnie z m odelow aniem form y przestrzen nej. W p ejzażach C eńskiego, pod ob n ie jak w obrazach im p resjon istów , sta ty c z n e i d yn am iczn e ich e lem e n ty przyjm ują często (jak to już n iejed n ok rotn ie m o g liśm y zauw ażyć) u ogólnioną form ę płaskiej p la m y barw nej. Z an alizu jm y jeszcze dwa kolejne p rzykłady:
За линией сзади деревенским табунком мирно пасутся лош ади ординарцев и ротные артелки. Жирные п я т н а и х р а с п л ы л и с ь , у т о н у л и в з е л ё н о м , просто из этого зелёно го и вышли, и оторвать их нельзя. ( Бабаев, 471) Солнце прокралось сквозь частокол д у б о в ... (...) Заяснилась шерсть у Нарциса. П я т н о е г о впереди стало л е г ч е , п о д б о р и с т е й . ( Бабаев, 489)
J a k wridać na p od staw ie p rzy to czo n y ch opisów w pejzażu C eńskiego, w p rzeciw ień stw ie do pejzażu realistyczn ego, którego n aczeln ym zad an iem b yło tw orzen ie iluzji realności, za m ia st trójw ym iarow ego przedm iotu (k on k retnego drzew a, zw ierzęcia, dom u) p ojaw ia się o p ty c z n y jego obraz, a r ty s ty c z na „m alarsk a” in terp retacja p rzed m iotu — płaska plam a barw na.
W m alarstw ie rosyjsk im proces p rzek ształcen ia ob jętości w p ła szczy zn ę, b ry ły w plam ę, b ęd ący rezu ltatem s y n te z y i uproszczenia form , zaczy n a się już od p ejza ży I. L e w ita n a 23, znajdując sw ą p ełn ą realizację w tw órczości K . K o row ina, w jego „ P arysk ich k aw ia rn ia ch ” z przełom u w iek u , gdzie w sz y stk ie p rzed m ioty, m ające p o sta ć b arw nych p lam , jak g d y b y całkowdcie tra cą sw ą w agę, sta ją c się zlep k am i kolorow ego p ow ietrza.
Ceński osiąga w rażenie dem aterializacji przedm iotu, ukazując go poprzez w arstw ę rozedrganego pow ietrza, d y m u , m gły, zanurzając w szarości zm ierzch u lub ciem ności n ocy. Oto przykłady:
2® Р о г . А. Ф е д о р о в - Д а в ы д о в , П рирода стиля. Живопись. W : А. Ф едоров-Давы дов, Русское и советское искусство, o p . c i t . , s. 150.
P ejza ż im p re sjo n is ty c zn y w p ro zie S . N . Siergiejew a-C eńskiego 113 Т о, что называется сумерками, бол ее лёгкое, чем воздух, реяло в воздухе неслышно, сплош но и густо, и п р е д м е т ы под н и м и с т а н о в и л и с ь м я г к и м и и ш и р о к и м и ,к а к крылья ночных птиц. (Сад, 171) Прозрачный и лёгкий, полный лунных лучей в о з д у х , округлённый тиш иною , п р о х о д и л ч е р е з всё т е л о Ш е в а р д и н а и д е л а л е г о таким ж е п р о з р а ч н ы м , таким же л ё г к и м , таким же тихим ... (Сад, 181) Ночь подняла его и понесла. О н а п р о п и т а л а е г о н а с к в о з ь , как россол — яблоко, и о н с т а л только ч а с т ь ю н о ч и , окутанной его обол оч к ой ... (Бабаев, 559) Желтые, пухлые, как листья под ногами, болтались обрывки ночного. К а м е н н ы й д о м в глухом саду н а ч и н а л к а з а т ь с я с к а з к о й . С т е н ы е г о м у т н е л и , т о н ь ч а л и , р в а л и с ь ... (Бабаев, 589)
P ow ietrze „rozp u szcza” w sobie i pochłania um ieszczon e w pejzażach figury ludzi, sy lw e ty d om ów , d em aterializu je św iat, nadając mu lekkość i p o e t y ckość bajki.
Obrazując proces d em aterializacji przedm iotu Ceński zw raca uw agę na cz y sto m alarskie p rob lem y kon tu ru , lin ii, rysunku. Z a cy tu jm y jeszcze kilka przykładów : Было два ряда приплюснутых, р а с п л ы в ч а т ы х , жалких д о м о в , сходившихся вдали в чёрный тупик... (М аска, 91) Так как небо было широкое и светлое, а облака серенькие и мелкие, то их лица расплы вались в стыдливую улыбку, их о ч е р т а н и я д р о ж а л и и м л е л и , и все они спешили р а с т а я т ь и р а с т в о р и т ь с я в в о з д у х е . (Поляна, 134)
Z auw ażm y, iż rozw iązanie problem u konturu w pejzażach C eńskiego jest an alogiczn e z rozw iązaniam i m alarzy im presjonistów . „ R o z m y te ” k sz ta łty w' opisach pisarza m ożna porów nać ze zjaw iskiem zacierania się konturów przedm iotów wr p ejzażach im p resjo n isty czn y ch , k tórych tw ó rcy działali w m yśl za sa d y , iż kontur jako ta k i w n atu rze n ie istn ie je 24. P ły n n o ść form w p ejza żach Ceńskiego d od atk ow o d yn am izu je opis, albow iem nied ok ład n ość, stu szo- w a n ie konturu czyn i p rezen to w a n y ob iek t o tw artym , zm ien n ym (porów najm y szczególnie o sta tn i p rzykład). P o d o b n y efek t w obrazie m alarskim u zyskano poprzez nowre trak tow an ie lin ii, która, uw olniona od roli ścisłego określania gran ic przedm iotu (co b y ło ta k ch arak terystyczn e dla trad ycyjn ego pejzażu),
24 P o d o b n y p r o b le m „ r o z m y w a n ia s i ę ” k o n tu r u , d e m a te r ia liz a c ji p r z e d m io tu d o s tr z e g a W . S zor w p r o z ie b ra ci C o n c o u r t, p o d k r eś la ją c z b ie ż n o ś ć t y c h z ja w is k z e s t e t y c z n y m i z a ło ż e n ia m i s z tu k i im p r e s jo n istó w . Р о г. В. Ш ор, Гонкуры и импрессионисты. W : И мпрес сионисты ..., o p . c i t . , s. 140.
staje się teraz samodzielnym b ytem 25. W rysunkach W. Sierowa, K. Somowa granice bryły leżą gdzieś m iędzy kilkoma rozedrganymi liniami.
D la zilustrow ania zb ieżn ości e ste ty c z n y c h p oszukiw ań Ceńskiego i m alar stw a pejzażow ego przełom u w iek ów w trak tow an iu form y przestrzennej i konturu p osłu żm y się obrazem P . K u zn iecow a „ B łęk itn a fo n ta n n a ” (1905). P rzedstaw ia on fon tan n ę z figuram i rzeźb i p ostu m en tem oraz częścią basen u . N a skraju obrazu w idać kilka k ob iecych głów . G łów ny o b iek t przedstaw ienia stan ow ią unoszące się do góry i spadające stru m ien ie w o d y , poprzez które w id oczn a jest zieleń parku i sk ąp e przeb łysk i św iatła. D opiero dłuższe w p a tr y w an ie się w obraz pozw ala d ostrzec całkow icie zd em aterializow an e, rozp ływ a jące się form y p oszczególn ych elem en tów obrazu, przechodzące n iep o strze żen ie jedne w drugie, tw orzące n a pierw szy rzut oka jed n olitą m glistą zasłon ę, u tk a n ą z w ibrujących, b la d y ch plam . P od ob n ie jak w p ejzażach C eńskiego, gdzie figura człow ieka staje się „ p rzezroczysta” , „ lek k a ” jak pow ietrze, ścia n y k am ien n ego dom u „ m ętn ie ją ” , „rwą s ię ” , „ rozp ływ ają” , drgające k o n tu r y obłoków „rozpuszczają się ” w pow ietrzu, ta k że w obrazie K u z n ie cow a d ostrzegam y z a m ia st realn ych przemiotów' ich bezcielesn e cienie.
„Malarskość” pejzaży Ceńskiego przejawia się nie tylko w ich kolorystyce, bogactwie efektów świetlnych, malarsko traktowanym konturze i linii, ale także w przestrzenno-kompozycyjnej budowie obrazów przyrody. W wielu pejzażach przestrzeń ujawnia się poprzez przeciwstawienie „dołu” (ziemia) — „górze” (niebo): Звезд было подавляющ е много. От них все н е б о было дрож ащ им и холодны м, на з е м л е стало легко и пусто. (Бабаев, 533} Н о ч ь в в е р х у была лениво-сытая от темноты, н о ч ь в н и з у была трусливо-яркая от тревожных звуков. {Бабаев, 653)
Przestrzeń zaw arta m ięd zy niebem i ziem ią jest w krajobrazach C eńskiego w artością zm ienną. P isarz n iejed n ok rotn ie zauw aża, iż niebo „oddala s ię ” od ziem i lub do niej „ p rzy b liża ” , sygn alizu jąc w te n sposób o p ty czn e z a leż ności odległości od ośw ietlen ia, gęstości atm osfery:
В о з д у х стал п р о з р а ч н ы й и звонкий (...). Т о , ч т о б ы л о д а л е к о , с т а л о б л и з к и м ...
(Сад, 202)
Д е н ь был п а р н ы й , мягкий. ( ...) Н е б о с п у с т и л о с ь очень близко к з е м л е ...
( Бабаев, 468)
W yk o rzy sta n ie efek tu o p ty czn eg o złu d zen ia „kurczenia s ię ” i „rozsze rzan ia” przestrzen i d yn am izu je opis. P od ob n ą funkcję p ełn ią nagłe z m ia n y p u n k tu w id zen ia, zm uszające do szyb k iego k ilk ak rotn ego p ok on yw an ia p rzestrzen i, zaw artej m ięd zy n ieb em i ziem ią:
25 P o r . А. Ф е д о р о в - Д а в ы д о в , Природа стиля. Живопись. W : А . Ф едоров-Д авы дов, Русское и советское искусство, o p . c i t . , s. 153.
P ejza ż im p re sjo n isty c zn y w prozie S . N . Siergiejew a-C eńskiego 115
Осеребренное ж н и в ь е в н и з у муть дымилось; почему-то пахло хлебной опарой. Н е б о н а д г о л о в о й белёсо голубело, и сизые д ы м ы неслышно разрывались и с п о л з а л и в н и з , а внизу в с п ы х и в а л и , п р о х в а ч е н н ы е с о л н ц е м .
( Печаль полей, 391)
N a sy cen ie przestrzeni pow ietrzem , jej su b iek ty w n e w id zen ie oparte na ilu zji w zrokow ej, częste zm ia n y p u n k tu w id zen ia — to ta k że p o d sta w y p rze strzen n ej b u d o w y obrazów im p resjon istyczn ych .
D la zilustrow ania kolejn ego problem u, zw iązanego z przestrzen no-kom po- z y c y jn ą strukturą p ejza ży C eńskiego p o słu ży m y się now ym i przykładam i:
Т а м , г д е кончился лесок и начиналась поляна, я р к о - з е л ё н о й о г р а д о й с т о я л и бойкие, задорные к у с т ы терна и крушины. Н а д н и м и первыми молоденькими листочками к р а с н е л и д у б ы ... Н з - з а н и х , лю бопы тно прищурившись, глядели клёны и вязы, а д а л ь ш е частая сетка ветвей реяла и таяла в воздухе. {Поляна, 124) Б л е д н о з е л е н ы е пахучие к о п н ы дом овито и серьёзно глядели и з - з а ч е р н ы х ду плистых с т в о л о в , а и з - з а к о п е н видны были охмелённые плетни, пухлая от пыли дор ога с в е т л а я п о л о с а р е к и и т е м н ы й ф о н л е с а . {Сад, 167)
P rzytoczon e op isy zaw ierają w yraźn ie w yek sp on ow an ą poprzez u ży cie przysłów ków : ta m , nad, spoza, dalej, a ta k że pojęć z zakresu term in ologii p la sty czn ej (tło), strukturę przestrzen ną i k om p ozycyjn ą. Tw orzą ją uszerego w an e kolejno, sy m etry czn ie rozm ieszczone ele m e n ty pejzażu. W ym ien iając p oszczególn e e lem en ty k o m p o zy cy jn e obrazu, pisarz określa główmie ich kolor (jasnozielone krzew y, czerw one d ęb y, b ladozieloną kopę sian a, czarne pnie itd .), form ie przedmiotów" nadając m niej lub bardziej umówmy charakter. W yd aje się, iż ta k ą organizację p rzestrzen ną krajobrazów" C eńskiego m ożna zestaw ić z im p resjon istyczn ym trak tow an iem p rzestrzen i jako zm ien ia ją cy ch się p łask ich p lanów barw nych, co zw iązane b yło z zam ianą p ersp e k ty w y liniow ej na p ow ietrzn ą i zlikw idow aniem trzeciego w ym iaru.
„M alarskość” przestrzen n o-k om p ozycyjn ej b u d ow y p ejza ży C eńskiego n a j pełniej objaw ia się wr ty ch opisach przyrody, które m ożem y określić m ianem „pejzażu w ew n ętrzn eg o ” , „krajobrazu d u s z y ” 26. P ejzaż ta k i pojaw ia się n ie k ie d y w utw orach C eńskiego jako jed n orazow y tw ór w yob raźn i jego b o h a terów", pełn iąc fu n k cję rów now ażnika pod w yższon ego sta n u em ocjon aln ego p o sta ci, pogłębiając nastrojow ość chw ili lub te ż w y stęp u je wr utw orze jako p o w ta rza n y k ilk ak rotn ie m o ty w , w zb o g a co n y o w artości m etaforyczn e i sy m b o liczn e, słu żący uw yp u k len iu sk rytego sensu całego utw oru. C harak ter y sty c z n e jest, iż w łaśn ie ty p pejzażu wrew"nętrznego w yróżn ia się szczególnie
26 O p e j z a ż u w e w n ę tr z n y m p is z e m . in . M. P o d r a z a - K w i a t k o w s k a , w sw ej k s ią ż c e: S y m b o liz m i sy m b o lik a w p o e z ji M ło d e j P o ls k i, K ra k ó w 1!)75, s. 25 2 - 2G0.
rozw iniętą, n iek ie d y doprow adzoną do skrajności „m alarsk ością” wadzenia. Jej „n ad m iar” powroduje, iż krajobraz ta k i, sta n o w ią cy przecież elem ent struktury utworu literack iego, od czu w an y jest jako dzieło sztu k i m alarskiej. N atu ra w te g o rodzaju op isach nabiera w szelkich zn am ion sztuczności i um ow ności — jest ty lk o obrazem rzeczyw istości. M alarskość, sztuczność w izji n atu ry w pejzażu w ew n ętrzn ym jest logicznym rezu ltatem fak tu , iż są one tw orzone nie w w arunkach bezpośredniej obserw acji, lecz w w yobraźni b oh a tera, która utrw ala w form ie ab strak cyjn ego obrazu wrcześniej spostrzeżone zjaw isko.
Problem m alarskości pejzażu w ew nętrznego w prozie Ceńskiego najlepiej zilustruje ten oto przykład:
На б е л ы х с т е н а х больницы м оё усталое в о о б р а ж е н и е ч е р т и л о р а с п л ы в ч а т ы е з е л ё н ы е п я т н а н а т ё м н ы х л е н т а х — д е р е в ь я л е с а ; п о д ними стрельчатые, ж е л т о н о г и е , з е л ё н ы е п я т н а — прибрежную к у г у ; а е щ ё н и ж е б е л ы е п о л о с ы — в о д ы Г л у пі ицы . И з воды лукаво смотрели верткие краснопёрки, а над деревьями поднимались тучи ястребов с голубями в когтях. (В зм ах крыльев, 144)
P ejzaż ten „k reśli” w yobraźnia bohatera opow iadania, m łodego chłopca, z p u n k tu w id zen ia k tórego prow adzona jest narracja w utw orze. A nalizując opis od stron y p la sty czn o ści w idzenia przed staw ion ych w' nim treści, a głów nie interesującej n as na o becnym etap ie rozw ażań stru k tu ry przestrzenno-kom pozy- cyjnej obrazu n a tu ry , d ostrzegam y zauw ażoną już w cześniej analogię z późno- im p resjon istyczn ą p łaszczyzn ow ością ujęcia przestrzeni. P ejzaż Ceńskiego nie rozw ija się w głąb. Twrorzące przestrzeń p lam y barwne (zielone p lam y drzew, żółtozielon e — oczeretu , b iałe — w od y) zostają jak g d y b y sy m etry czn ie rozłożone na w spólnej p łaszczyźn ie (ściana szp itala). U ży cie przysłów ków „ p o d ” , „ n iżej” , „ n a d ” sugeruje pionow e rozm ieszczenie p oszczególnych p lanów p ejzażu, co ty m w y d a tn iej podkreśla płaski charakter pozbaw ionej trzeciego w ym iaru przestrzen i. U d erza skrajna um ow ność w ygląd u i form zobrazow anych elem en tó w opisu — w szy stk ie m ają p ostać płaskich plam barw nych („расплывчатые зеленые пятна на темных лентах — деревья леса” , „стрельчатые, желтоногие, зеленые пятна — прибрежная куга” , „белые п о лосы — воды Глушицы”). P lam a je st tu um ow nym znakiem danego przed m iotu , a zaw arte w op isie wry jaśn ien ia, ujaw niające treść ty c h znaków , d o d atk ow o p otęgu ją sztu czn ość i k onw encjonalność krajobrazu, k tóry w ygląd em swrym przyp om in a dekorację teatraln ą. Jaw n a um ow ność pejzażu C eńskiego bliska jest późn oim p resjon istyczn em u traktow aniu n atu ry, polegającem u na u k azyw an iu w obrazie już nie u lotn ej chw ili z życia przyrody, postrzeganej bezpośrednio wr w arunkach pleneru, lecz jej sy n tety czn ej w izji, tw orzonej p rzy w sp ółu d ziale obserw acji, p am ięci i w yobraźni. W izja ta ek sp on ow ała przede w szystk im czy sto m alarską budow ę obrazu w m yśl zasad y, iż p ejzaż
