Kazimierz Kloskowski
"Philosophy of Science and Historical
Enquiry", John Losee, Oxford 1987 :
[recenzja[
Studia Philosophiae Christianae 24/2, 161-164
M
A
T
E
R
I
A
Ł
Y
S tu d ia P hilosophiae C h ristian a e A TK
24(1988)2
Z ZAGADNIEŃ FILOZOFII PRZYRODY
J o h n Losee, P hilosophy of Science and H istorical E nquiry, C larendon P ress, O xford 1987, ss. 153.
1. C h a ra k te r i sta tu s b ad a ń n au k o w y ch je st uzależniony od przy jm o w a n e j przez określonego uczonego, czy też całej gru p y badaczy, ko n cepcji nauki. W łaściw a ocena te j zależności uw idacznia się w p e rsp e k ty w ie h isto rii n a u k i oraz filozofii nauki. W połow ie naszego stulecia, w ram a ch filozofii i h isto rii nauki, k o n centrow ano się n a zagadnieniu rozw oju nauki. Szczególnie in te re su ją c e okazały się próby opisu rozw oju w iedzy nauk o w ej w danym okresie historycznym . O grom ne znaczenie m iały tu ta j: 1) k oncepcja u p ra w ia n ia n a u k i wg K. P o p p era, k tó ry w y akcen to w ał antyind u k cjo n izm , hipotetyzm oraz testo w an ie teorii, 2) teo r ia n au k o w ej rew olucji Th. K uhna, k tó re j istotę stanow ił p rzy ję ty przez ogół badaczy p ara d y g m a t o k reśla ją cy m etodę u p ra w ia n ia nauki, 3) m o del ro zw oju n a u k i E. E. T ou lm in a w zorujący się na procesach ew olucji biologicznej, 4) rozw iązania I. L a k a to sa akcen tu jąceg o m etodologiczną s tro n ę naukow ych pro g ram ó w badaw czych w y jaśn iający c h dynam ikę ro zw o ju nauki. C h a ra k te r w ym ienionych rozw iązań je st ściśle zw iązany z h isto rią nauki. P rzy ty m trz e b a w y raźn ie zaznaczyć, że filozofia n au k i z a jm u je się przede w szystkim : analizą s tru k tu ry te o rii n au k o w e j i jej fu n k cji, re k o n stru k c ją stosow anych m etod w poszczególnych naukach, w sk azu jąc n a ich w ady i zalety, u kazyw aniem pro ced u ry w ery fik ac ji i falsy fik a c ji te o rii czy hipotez oraz re k o n stru k c ją rozw oju sam ej w ie dzy naukow ej. Szczególne znaczenie m a o sta tn i z w ym ienionych aspek tó w badań. Chodzi tu ta j przede w szystkim o w ykazyw anie trafn o śc i m etodologicznej w stosow aniu poszczególnych m etod b ad a ń naukow ych. N ie m a bow iem ponadhistorycznego k ry te riu m oceny rozw oju sam ej nauki, a także b ad a n ia naukow ego.
W spółcześnie w ym ienia się k ilk a etapów b a d a n ia naukow ego. N a j p ie rw trze b a jasno i w y raźn ie sprecyzow ać m etodę b ad a ń naukow ych; po ja w iają ce się tu ta j tru d n o ści w y n ik a ją z tego, że zagad n ien ia naukow e m a ją bard ziej lub m n ie j c h a ra k te r teo rety czn y lub p rak ty c zn y albo też p ro ce d u ra ln y (m etodologiczny). W k o lejn y m eta p ie b a d a n ia naukow ego, w zależności od sta w ian y c h problem ów , p o rzą d k u je się m a te ria ł n a u kow y, a w ięc zb ieran ie dan y ch dośw iadczenia lu b opracow yw anie źró deł. N astępnie d okonuje się in te rp re ta c ji m a teria łu , k tó ra pozw ala h ipotetycznie (a niekiedy rozstrzygalnie) rozw iązać problem . Z kolei, czynności naukow otw órcze o b ejm u ją rozstrzy g an ie w arto śc i proponow a n ego w y jaśn ien ia lu b też uzasadnienia. W końcu, p rzy jm u jąc n a jb ard zie j opty m aln e naukow o ro zw iązan ia podejm ow anych problem ów , prop o n u je się now ą teorię.
H isto ria nau k i n ato m ia st, w p ersp e k ty w ie m etodologicznej, stanow i dziedzinę rozw ażań nad przebiegiem rozw oju n au k i i je j statusem .
Ja k łatw o w ięc zauw ażyć, zarów no filozofia, ja k i h isto ria n au k i są specyficznym i in te rp re ta c ja m i p ro ced u r badaw czych, c h a ra k te ru i za k re su sam ych b ad a ń naukow ych. S tąd też niezw ykle in te re su ją c e są ro zw ażania z a w arte w książce J. L osee’ego.
2. T em atem przew odnim k siążki n ap isan e j przez p ro fe so ra filozofii L afay e tte College w E aston (P en sy lw an ia — USA) je st p ró b a opisania zw iązków zachodzących pom iędzy filozofią i h isto rią nauki. W kluczo w ym , ja k się w ydaje, pierw szym rozdziale k siążki (P hilosophy of Science and. H isto ry of Science: T he P rincipal A lte rn a tiv es, ss. 1—2) p re z e n tu je k ilk a różnych m ożliw ości ty c h relacji.
A. Filozofia n au k i i h isto ria n a u k i są w zajem nie w y k luczającym i się in te rp re ta c ja m i nau k i, stą d też p ro ce d u ry filozofii n a u k i uniem ożli w ia ją ja kiekolw iek ro zw ażan ia historyczne. Z kolei zaś p ro c e d u ra h i sto rii n a u k i elim in u je ro zw aż an ia filozoficzne.
B. Filozofia n a u k i i h isto ria n a u k i są dyscyplinam i w zajem nie za leżnym i od siebie; zależność ta może być albo w sensie silnym , albo sensie słabym . W pierw szym sensie, filozofii n au k i nie m ożna ani o b a r czać odpow iedzialnością za w y n ik i historycznych b ad a ń an i też h isto rii n a u k i za c h a ra k te r n au k o w ej re fle k sji w płaszczyźnie filozofii nauki. W drugim zaś, czyli słabszym sensie, w spom niana zależność sprow adza się do p rzy ję cia tw ierd zen ia, że p rzy n a jm n ie j n ie k tó re problem y b a d a n e w ra m a c h filozofii nau k i, d om agają się „u zu p ełn ien ia” docieka n iam i historycznym i i odw rotnie.
C. F ilozofia i h isto ria n a u k i są zależne od siebie w tym sensie, że sam e pro ced u ry badaw cze filozofii n au k i w y m ag a ją re fle k sji h isto rycznej, a rów nocześnie, pro ced u ry h isto rii n a u k i —· analizy filozo ficznej.
D. Filozofia i h isto ria n au k i faktycznie się p o k ry w a ją . Chodzi tu ta j przede w szystkim o to, że w nioski w yciągane z b ad a ń p rzep ro w ad z a nych w zakresie filozofii czy też h isto rii n au k i m ogą być analogiczne. E. Filozofię n au k i m ożna sprow adzić do h isto rii nauki. I ta k , filozofia n au k i podobnie ja k h isto ria botan ik i, h isto ria fizyki itd. m oże być u w a żana za fra g m e n t h isto rii nauki. Szczególnie użyteczny c h a ra k te r ta k ie j re d u k c ji w idzi się w e w szelkich p ró b ac h o d tw arz ają cy c h rozw ój i ew o lucję fu n k cjo n u jący c h dzisiaj poszczególnych p ro ce d u r badaw czych.
W ym ienione rela cje , k tó re m ogą zachodzić pom iędzy filozofią i h isto r ią n a u k i w sw ym fu n d a m e n ta ln y m sensie w y n ik a ją z pró b y odróżniania n o rm aty w n e j i opisow ej filozofii nauki. W ybór jednego z ty c h dw óch sposobów u p ra w ia n ia filozofii n a u k i w yznacza k o m p eten cje m etodolo giczne i epistem ologiczne b a d a ń naukow ych. O ty c h zagadnieniach tr a k tu je rozdział drugi książki: A re P hilosophy o f Science and H istory of Science M u tu a lly E xc lu siv e Disciplines? (ss. 3—14). Z kolei w trz e cim rozdziale (M ore th a n a M arriage of C onvenience, ss. 15—35) a u to r sta w ia tezę, że pow iązan ia zachodzące pom iędzy filozofią i h isto rią n a u k i p rzy p o m in ają m ałżeństw o. W y korzystyw anie h isto rii n au k i je st niezbędne dla rzetelnego o ceniania rozw oju b ad a ń te o rii w nauce, w sk a z u jąc n a określone m echanizm y i czynniki. N ato m iast dobór, u p o rzą d k ow anie i in te rp re ta c ja h istorycznych danych im p lik u je konieczność p rzy ję cia norm filozofii nauki.
Z kolei czw arty rozdział sw ojej k siążk i (Prescriptice P hilosophy of Science: A H istorical S u rv e y , ss. 36—61) J. Losee pośw ięcił uzasad n ien iu
odrębności filozofii i h isto rii nauki. P o d staw ą tego jest ja sn e zdefinio w an ie filozofii n a u k i oraz określen ie jej c h a ra k te ru . A u to r tr a k tu je filozofię n a u k i jako dyscyplinę n o rm aty w n ą, k tó ra o k reśla zasady, n o r m y, k r y te ria b a d a ń n aukow ych i teorii. T ak a n o rm a ty w n a filozofia n a u k i poszukuje, fo rm u łu je i p re z e n tu je w zorce w p ersp e k ty w ie k tó ry ch m ożna rzeteln ie oceniać hipotezy i te o rie naukow e. O czywiście n o rm a ty w n ą p ersp e k ty w ę badaw czą („norm atyw ny s ta n ”) m ożna rów n ież o d nosić do opisow ej filozofii nau k i, k tó ra po d ejm u je się p rez en ta cji „dzie jó w ” o k reślonej norm y b adaw czej i w zorca teorii. S tąd też w ażny sta je się w y bór n o rm atyw nego czy też opisow ego sposobu u p ra w ia n ia nauki. M a to isto tn y w pływ n a ocenę sam ych k ry te rió w b a d a ń naukow ych i c h a ra k te r sta w ian y c h tez, tw orzonych hipotez i teorii.
W rozdziale p ią ty m a u to r recenzow anej k siążki (P rescriptive P hilo sophy o f Science and In violable P rinciples, ss. 62—72) sk o n cen tro w ał się n a analizie logicznej zm ieniających się w czasie norm i k ry te rió w b ad a ń naukow ych; przykładow o om aw ia m. in. racjo n aln o ść p rogram ów b a daw czych D. S h a p e re ’a, I. L akatosa, P. F e y era b en d a i innych.
Szósty rozdział (The Ju stifa c to ry H ierarchy, ss. 72—118) J. Losee po św ięcił uzasad n ien iu tw ierd zen ia, że p rzy ję te norm y, w zorce oraz p ro c edury b ad a ń naukow ych, w ra m a c h n o rm aty w n e j filozofii nauki, m ogą być uzasadnione w ram a ch odpow iedniego poziom u tzw. u sp raw ie d li w ia ją c e j h ierarch ii. Na tę u sp raw ie d liw ia jąc ą h ie ra rc h ię sk ła d a ją się cztery poziomy: norm y oceniające (m. in. schem at zw iązku przyczyno w ego, k r y te r ia akceptow alności b ad a ń naukow ych, hipotez i teorii), norm y u za sa d n iają ce (m. in. ra c jo n aln e re k o n stru k c je rozw oju nau k i w o dniesieniu do h isto rii nauki) oceniające procedury, k tó re u k a z u ją w y sta rc za jąc e i konieczne w a ru n k i istn ien ia sam ych norm czy p a r a dygm atów ; p ro ce d u ry uzasad n iające, czyli zasady stanow iące w a ru n k i dla p rzy jm o w a n ia określonych p ro ce d u r oceniających i decydujące o w y borze filozofii n au k i n o rm a ty w n e j bądź opisowej.
P ro b le m a ty k a siódm ego rozdziału recenzow anej książki (P hilosophy of Science w ith o u t P rescrip tive In te n t, ss. 119—134) dotyczy re la c ji za chodzących pom iędzy opisow ą filozofią n au k i a h isto rią nauki. N iezw y kle isto tn y m sta je się przyjęcie określonego k ry te riu m , do którego m ożna odnosić rozw ój b ad a ń n au k o w y ch i sam ej n au k i. I tak , d la S. T o ulm ina jest nim ideał n atu ra ln e g o porząd k u (n a tu ra ln y przebieg zdarzeń), dla P. F e y e ra b e n d a m etodologiczny anarchizm (o w yborze n o w ej koncepcji badaw czej czy te o rii decy d u ją pozapoznaw cze k ry te ria : bow iem obserw acje i dośw iadczenie nie są jedynym źródłem w iedzy; k ażd a bow iem te o ria za w iera sobie w łaściw ą ontologię), dla D. S h a p e re ’a rozw ój naukow ego zakresu, d la L au d a n a siatkow y, u sp raw ie d li w iając y m odel, n a k tó ry sk ła d a ją się trzy elem enty: te o ria, poznaw cze cele, m etodologiczne zasady i odpow iednie re la c je m iędzy nim i.
N a treść ósmego rozdziału (H olton on T h em a tic A nalysis, ss. 135—145) złożyły się analizy w okół w y ja śn ie n ia rozw oju n au k i zaproponow ane przez G. H oltona, k tó ry odw ołuje się do k ry te riu m niezm ienności t e m a ty k i badaw czej.
O sta tn i rozdział recenzow anej k siążki tw o rzą re fle k sje n a te m a t im p lik acji m etodologicznych zw iązku h isto rii n a u k i i opisow ej filozofii nauki. D wie przesłan k i: 1) histo ry cy n a u k i z reg u ły nie w y p o w iad a ją się na te m a t sposobów u p ra w ia n ia nauki, 2) filozofow ie n au k i nie in te r p re tu ją opisowo sw ojej dziedziny, p row adzą do w niosku, że opisow a filozofia n au k i może być red u k o w a n a do h isto rii nauki. P rz y jęc ie je d
n a k takiego w niosku w yklucza autonom iczność obu dziedzin. D latego też trz e b a zdaw ać sobie spraw ę, że p rze d staw ia n ie procesu k sz ta łto w a n ia się norm , p ara d y g m ató w w nauce w gru n cie rzeczy je st z a d a niem h isto rii nauki. Tego ro d za ju czynności naukow otw órczych nie m ożna je d n ak utożsam iać z odk ry w an iem norm o ceniających i u z a sa d n ia jąc y ch oraz sam ych p arad y g m ató w , czynnościam i w łaściw ym i dla filozofii nauki.
3. J. Losee w sw ojej książce po d jął się uzasadnienia, że je st m ożliw e nie tylk o w ra m a c h opisow ej ale rów nież i w n o rm a ty w n e j filozofii n au k i przyjęcie ro zró żn ien ia pom iędzy p o p raw nym i niep o p raw n y m sposobem u p ra w ia n ia n au k i. P rzy czym historycy n a u k i są pow ołani do o pisyw ania n o rm i p ro ce d u r oceniających, k tó re e x p lic ite bądź im p licite u w y d a tn ia ją k o n te k st p ra k ty k i badaw czej, a ta k że do z b ie ra n ia przypadków , w k tó ry c h sposób b a d a n ia sto su je lu b nie stosuje się do p rzy ję ty ch norm i w zorców nauki. Z p u n k tu w id zen ia n o rm a ty w n e j filozofii n a u k i sk u teczn a rea liz a c ja w ym ienionego p ro g ra m u b ad a ń h isto rii n au k i stan o w i rz e te ln ą ocenę zastosow anej p ra k ty k i badaw czej w nauce. P re ze n tac ja, an aliza i ocena pow yższych zagadnień, k tó re m ożna określić jako p róbę opisu zw iązków zachodzących m iędzy h isto rią i filozofią n au k i, jest niezw ykle czytelna i ja sn a w recenzow anej książce. Szczególnego znaczenia n a b ie ra ją tu ta j liczne ta b ele i schem aty graficzne, o b razu jące zakres w spólnych i rozłącznych zagadnień, sta n o w iących p rzedm iot re fle k s ji filozofii i h isto rii nauki.
K siążka J. L osee’go posiad ając c h a ra k te r m etaprzedm iotow y zw raca uw agę na rzetelność p rze p ro w ad z an ia b a d a ń n aukow ych zgodnie z p rz y jęty m i przez uczonego n o rm am i n aukow ym i i p ara d y g m ata m i. W szelkie o d stęp stw a od ta k ie j rzetelności w ko n sek w en cji r z u tu ją na c h a ra k te r poszczególnych czynności n aukotw órczych, a u p ra w ia n ie n au k i p rze sta je być oscylacją m iędzy dośw iadczeniem a te o rią i sta je się bądź dem agogicznym „n aciąg an iem ” fa k tó w bądź sp e k u lac ją. P onadto k siążk a sta n o w i pozytyw ny w y k ład na te m a t s tr u k tu r y nauki, k tó rą tw o rzą nie ty lk o najogólniejsze hipotezy, p ra w a i definicje oraz form alizacje teo rii dokonyw ane w danym okresie ale ta k że historyczny rozw ój sam ych w zorców b ad a ń naukow ych. W te j p ersp e k ty w ie w idzi J. Losee szcze gólnie bliskie p ow iązania filozofii i h isto rii nauki. P o d k re śla przy tym , że h isto ry k nie tw o rzy now ych norm nauki, jedynie w in n y m k o n tekście może odm iennie je zin terp reto w a ć w przeciw ieństw ie do filozofa nauki, posiadającego praw o do tw o rze n ia now ych w zorców nauki, czy b a d a ń nauki. H isto ria n a u k i jest doskonałym przygotow aniem dla r e flek sji z za k resu filozofii nauki.
K siążka J. L osee’go n a p isa n a p ro sty m i obrazow ym językiem , m eto dologicznie p rec y zu ją ca płaszczyzny badaw cze w łaściw e dla h istorii i fi lozofii nauki, w y d aje się być p rz y d a tn ą dla przy ro d n ik ó w i tych, k tó rzy za jm u ją się h isto rią n au k przyrodniczych.
