Szacunek i wsparcie : kanadyjski system opieki nad weteranami

SZACUNEK I WSPARCIE

KANADYJSKI SYSTEM OPIEKI NAD WETERANAMI

SOCIETAS

seria pod redakcją BOGDANA SZLACHTY

86

Magdalena Paluszkiewicz-Misiaczek

Szacunek i wsparcie

Kanadyjski system opieki nad weteranami

ir

Kraków

©Copyright by Magdalena Pauszkiewicz-Misiaczek,2015

Recenzent

Prof, drhab. Krzysztof Kubiak Redakcja

Ewa Dąbrowska-Wrona

Projekt okładki Zofia Bartyzel

Książka dofinansowana ześrodków Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych UJ orazInstytutu Amerykanistyki i Studiów Polonijnych UJ

ISBN 978-83-7638-586-0 (wersjapapierowa) 978-83-7638-640-9 (e-book)

KSIĘGARNIA AKADEMICKA ul. św. Anny 6, 31-008Kraków tel./faks: 012-431-27-43, 012-663-11-67

e-mail: akademicka@akademicka.pl Księgarnia internetowa

www. akademicka.pl

Spis treści

Wykaz skrótów iakronimów występujących w tekście... 9

Wprowadzenie... 11

Rozdział 1 Między brytyjską oszczędnością aamerykańską hojnością - weterani w Kanadzie przedrokiem 1914... 19

1. 1. Nadania ziemi...20

1. 2. Liberalnymodelamerykański...22

1.3. Tradycyjny model brytyjski...25

Rozdział 2 Trudne początki - weterani I wojnyświatowej ...31

2. 1. Działalność Komisjids. Szpitali Wojskowych (Military Hospital Commission - MHC)...33

2.2. Nowe wyzwaniawzakresie opieki medycznej...39

2. 3. Koszty opieki nad weteranami i zasady przyznawaniarent...46

2. 4. Szkolenia zawodowe i tworzenie miejsc pracydla inwalidów...49

2. 5. Przygotowania do demobilizacji...54

2.6. Problemy powojenne i próby ich rozwiązania...58

2. 7. Organizacjezrzeszające weteranów...62

2. 8. Podsumowanie...64

Rozdział 3 Lekcja odrobiona - II wojna światowa i KartaPraw Weteranów...71

3.1. Nowe standardy opieki medycznej ...73

3.2. Zmiany w systemie przyznawania rent... 82

3.3. KartaPraw Weteranów...86

3. 4. Demobilizacja i repatriacja...87

3.5. Uprawnienia przysługującezdemobilizowanym żołnierzom...90

3. 5. 1. Kursy zawodowe i studia wyższe...90

3. 5.2. Ustawa o ziemi dla weteranów...94

3.5. 3. Zakreswykorzystania rozwiązań Karty Praw Weteranów

przezkobiety... 97

3.5. 4. Uprawienia kombatanckie dla Indian, Metysów oraz marynarzy floty handlowej ... 99

3.6. Podsumowanie... 104

Rozdział4 W kierunku Nowej Karty Praw Weteranów {New Veterans Charter)... 107

4.1. UzupełnieniaKarty Praw Weteranów w drugiejpołowic XXwieku ... 107

4. 2. VIP - program opieki nad weteranamiw podeszłymwieku... 110

4.3. Ubezpieczenie Service Income Insurance Plan - SISIP ... 112

4.4. Wyzwania lat90. XXwieku... 114

4. 5. Podsumowanie... 122

Rozdział 5 Nowa Karta Praw Weteranów {New VeteransCharter)... 125

5.1. Udziałoddziałówkanadyjskich w misji wojskowej w Afganistanie... 125

5. 2. Nowa KartaPraw Weteranów... 128

5.3. Uprawnienia przysługujące osobom pozostającym pod opieką Ministerstwa ds. Weteranów... 132

5. 3.1. Odszkodowanie zauszczerbek na zdrowiu... 134

5. 3. 2. Programy aktywizacji zawodowej... 139

5.4. Podsumowanie... 148

Rozdział 6 Najtrudniejszewyzwanie - urazyspowodowane stresemoperacyjnym... 153

6. 1. Definiowanie problemu... 154

6. 2. Ewolucjapodejścia do urazów psychicznych odniesionych przez uczestnikówmisji pokojowo-rozjemczych ostatniej dekady XX wieku... 157

6. 3. Stresoperacyjny - OSI - próbadestygmatyzacji problemówpsychicznych żołnierzyi weteranów... 162

6. 4. Obecna sytuacja weteranów cierpiących zpowoduurazów psychicznych będących następstwemstresu operacyjnego... 169

6. 5. Podsumowanie... 176

Zakończenie... 181

Bibliografia... 185

Indeks osobowy... 201

Publikacja niniejsza powstała dzięki życzliwej pomocy wielu osób.

W sposób szczególny pragnę podziękować Pani dr hab. Annie Reczyń- skiej, prof. UJ za mobilizację i wskazówki naukowe oraz Recenzentowi prof. dr. hab. Krzysztofowi Kubiakowi za wnikliwą lekturę i niezwykle cenne uwagi. Wyrazy wdzięczności kieruję też pod adresem pracow­

ników Institute for Canadian and Aboriginal Studies, Ottawa University orazCanadianInstitute for Military and Veteran Health Research,Queen’s University w Kingston za wszechstronną pomoc i gościnność okazaną podczaskwerendyw Kanadzie. Dziękuję również Panu prof. Andrzejo­ wi Mani, Kierownikowi Katedry Amerykanistyki, Dyrekcji IAiSP oraz wszystkim Współpracownikom za inspirujące uwagi, przyjazny doping i wszelką okazaną pomoc.

Wykaz skrótów i akronimów występujących w tekście

BPC - Board of Pension Commissioners (Komisja ds. Rent)

CAMC - Canadian Army Medical Corps (Kanadyjski Wojskowy Korpus Medyczny)

CIMVHR - Canadian Institute for Military and Veteran Health Research (Kanadyjski Instytut ds. Ba­

dań nad Problemami Ochrony Zdrowia Członków Sił Zbrojnych i Weteranów) CVT - Canadian Vocational Training (Kanadyjski Program Szkolenia Zawodowego)

CPA - Canadian Paraplegic Association (Kanadyjskie Stowarzyszenie Osób z Porażeniem Koń­

czyn Dolnych)

CTAP - Career Transition Assistance Programs (Programy Wspomagające Zmianę Zawodu) DVA - Department of Veterans Affairs (Ministerstwo ds. Weteranów)

DSCR - Department of Soldiers’ Civil Re-establishment (Ministerstwo ds. Demobilizacji i Reinte­

gracji Żołnierzy)

GAR - Grand Army of the Republic (Wielka Armia Republiki)

GACDR - General Advisory Committee on Demobilization and Rehabilitation (Ogólny Komitet Do­

radczy ds. Demobilizacji i Reintegracji)

GWVA - Great War Veterans’ Association (Stowarzyszenie Weteranów Wielkiej Wojny) MHC - Military Hospital Commission (Komisja ds. Szpitali Wojskowych)

NWMP - North West Mounted Police (Kanadyjska Królewska Policja Konna) OSI - Operational Stress Injury (Uraz Spowodowany przez Stres Operacyjny)

OSISS - Operational Stress Injury Social Support (Wsparcie Społeczne Osób Cierpiących z Powo­

du Stresu Operacyjnego)

OVO - The Office of the Veterans Ombudsman (Biuro Rzecznika Praw Weteranów) PTSD - posttraumatic stress disorder (zespół stresu pourazowego)

RCAF - Royal Canadian Air Force (Królewskie Kanadyjskie Siły Lotnicze)

RISB - Retirement Income Security Benefit (zasiłek wyrównujący świadczenia emerytalne) SISIP - Service Income Insurance Plan - (Ubezpieczenie zabezpieczające po odejściu ze służby

dochody porównywalne z wysokością pensji otrzymywanej w siłach zbrojnych) SSA - Soldier Settlement Act (Ustawa o Osiedleniu Żołnierzy)

SSB - The Soldier Settlement Board (Komisja ds. Osiedlania Żołnierzy) TBI - traumatic brain injury (pourazowe uszkodzenie mózgu)

VAC - Veterans Affairs Canada (Ministerstwo ds. Weteranów)

DOI: 10.12797/9788376385860.01

Wprowadzenie

Popularne angielskie powiedzenie: it iseasier to make war thantomakepeace (łat­ wiej prowadzić wojnę niż wprowadzać pokój) obrazuje szeroki wachlarz proble­

mów powojennej rekonstrukcji. W przypadku każdego konfliktu jednym z nich jest stworzenie systemu opieki nad weteranami, takaby byli wstanie nanowo żyć poza strukturami armii, zintegrować się ze społeczeństwem i dobrze funkcjonować we własnychrodzinach. Istnieją oczywiście różne definicje słowa „weteran”. Zasadni­ czo, w kontekście wojskowym, za weteranów uważa się wszystkich żołnierzy, któ­ rzy zakończylisłużbę w armii danego kraju1.Niemniej w niniejszejpublikacji termin ten w większości kontekstów będzie używany w jego zawężonej definicji, przyjętej przez DavidaA. Gerbera w pionierskiej książce Disabled Veterans in History. Autor uznaje w niej za weteranów te osoby, którezpowodów odnich niezależnych, naj­ częściej zdrowotnych, nie mogą powrócić dosłużby czynnej w wojsku i tym samym sązmuszone odejść do cywila2.

1 Collins Cobuild English Language Dictionary, London 1990, s. 1622; Webster's Encyclopedic Unabridged Dictionary of the English Language, New York 1996, s. 1590.

2 D.A. Gerber, introduction, [w:] Disabled Veterans in History, ed. idem. Ann Arbor 2000.

s. 1.

J S. Leacock, My Remarkable Uncle and Other Sketches, [online] http://gutenberg.net.au/ebook- s07/070001 l.txt, 24 VI 2014. Jeśli nie zaznaczono inaczej, wszystkie tłumaczenia z języka angielskie­

go pochodzą od autorki.

Jest rzecząniejako naturalną, zwykłą koleją losu, żeweterani wzbudzają szersze zainteresowaniew okresie trwania konfliktu i krótko pojego zakończeniu. Wówczas ich rany i obrażenia postrzegane sąjako naoczny dowód odwagi oraz poświęcenia, zaśobraz poszkodowanych żołnierzy skutecznie oddziałuje na świadomość społecz­ ną i, odpowiednio wykorzystany, może być efektywnym narzędziem budowania poparcia dla wysiłku wojennego. Jak trafnie stwierdził Stephen Leacock, kanadyj­ ski pisarz i humorysta, uważny obserwator i komentator otaczającej go rzeczywi­ stości, „(...) kiedy wojna się kończy, są witani bramami z kwiatów, zaś wszystkie dziewczęta rzucają się imna szyje - jednakże już po sześciu miesiącach oczekuje się, że rozpłyną się wpowietrzu, usuną z publicznego widoku i przestaną sprawiać kłopoty”3. Kiedy wspomnienia wojenne blakną i zostają zastąpione przemożnym pragnieniem powrotu do normalności, wizerunek weterana-bohatera przestaje być atrakcyjny. I choć bywa „odświeżany” przy okazji okrągłych rocznic, zazwyczaj

12 Wprowadzenie

zostaje zastąpiony obrazem nękanego wspomnieniami wojennymi inwalidy wojen­ nego, którego potrzeby stają się coraztrudniejszedozaspokojenia.

Kanada niejest w świecie postrzegana anijako państwo obogatych tradycjach wojskowych, ani też jako licząca się siła militarna. Tymsamymdośćegzotycznym pomysłem, zwłaszcza w kontekście polskim, może wydawać siępodejmowanieba­ dańnad systemem świadczeń oferowanych weteranomrelatywnie niewielkiej armii w geograficznie bardzo odległym kraju. Prowadząc badania,niejednokrotniespotka­ łam się z pytaniem: dlaczego nie naprzykładzie USA? Wiele osób usiłowałomnie przekonać, że kraj, w którym weterani stanowią tak widoczną i liczną grupę,musi być zapewne najlepszymprzykłademorganizacyjnymw zakresie opieki nad nimi.

W wielu aspektach tak istotnie jest. Jednocześnie istniejejednak kilka przesłanek, dla których to właśnie kanadyjski system opiekinad weteranami stanowi cenny ma­

teriał badawczy iporównawczy,zwłaszczaw kontekście polskim. Potencjał wojsko­

wy naszego kraju jest w dużo większymstopniu zbliżony do Kanady niż do USA.

Podobne są też doświadczenia co do ostatnio prowadzonych operacji wojskowych i liczba weteranów misji prowadzonych poza granicami kraju. Przykładkanadyjski jest równieżczęsto przywoływany w Polsce w związku zreformąsystemu emery­

talnego'’ i systemuopieki zdrowia45, czyli dwóch filarów istotnych także w ramach systemu opieki nad weteranami.

4 B. Kłos, Kanadyjski system emerytalny, „Analizy BAS" 2012, nr 16, [online] http://orka.sejm.

gov.pl/WydBAS.nsf/0/23E2E00519A32391Ć1257A9F0030279D/Sfile/Analiza_BAS_2012_83.pdf, 25 VI 2014; P. Piłat, To nie jest kraj dla starych ludzi. Kanada tak, „Obserwator Finansowy” 2012, 16 IV, [online] http://www.obserwatorfinansowy.pl/forma/rotator/to-nie-jest-kraj-dla-starych-ludzi- kanada-tak, 25 VI 2014.

5 A. Młynarska-Wichtowska, System Ochrony Zdrowia w Kanadzie, Kancelaria Sejmu - Biuro Studiów i Ekspertyz, nr 727, VI 2000, [online] http://biurose.sejm.gov.pl/teksty_pdf_00/i-727.pdf, 25VI 2014.

Kanada w przeszłościze względów geopolitycznych zawsze stanowiła pole ście­ rania sięwpływów brytyjskich i amerykańskich. W odniesieniu doproblemówzwią­ zanych z opiekąspołeczną, podobnie jak w innychdziedzinach, kraj ten wszerokim zakresie zawsze czerpał z doświadczeń, pozytywnych i negatywnych, tychdwóch systemów. Kanadyjczycy wyciągali wnioski z ichdziałania, ostatecznie wypracowu­

jącwłasne,kompleksowe rozwiązania. Stworzenie zintegrowanegosystemu opieki nad weteranami stało się koniecznością w pierwszej połowie XX wieku w związ­

kuz udziałem żołnierzy Dominium Kanadyw obu wojnach światowych. W latach 1914-1918 oraz 1939-1945 Kanada praktycznieodzera zbudowała dwie liczące się armie, co ważne - oparte prawie w całościna zaciągu ochotniczym. U progu zimnej wojny kraj ten aktywnie uczestniczył też w konflikcie koreańskim, a od drugiej po­ łowy XX wieku w sposóbznaczący zaangażował się wmiędzynarodowe działania na rzecz utrzymania pokoju i bezpieczeństwa. Od 1956 roku ponad 120 000 kana­ dyjskich żołnierzy wzięło udział w prowadzonych pod egidą ONZ operacjach na rzecz utrzymania pokoju (peacekeeping) w wielu zapalnych rejonach świata, nad­

zorującprzestrzeganie zawieszenia broni, udzielając pomocy we wdrażaniu porozu­

Wprowadzenie 13

mień pokojowych zawartych przez strony konfliktu, chroniąc ludność cywilną oraz wspomagając rozbrojenie6. WXXIwieku, w latach 2002-2014,40 026kanadyjskich żołnierzy uczestniczyło w operacji wojskowej Enduring Freedom (Trwała Wolność) wAfganistanie7.

6 O zaangażowaniu kanadyjskich oddziałów w ramach operacji pokojowych, zob. United Nations Association in Canada. The Canadian Contribution to United \ations Peacekeeping, [online] http://

unac.org/wp-content/uploads/2013/07/CdnUNPkpgBooklete.pdf, И VI 2014 oraz K. J ung, Of Peace and Power: Promoting Canadian Interests Through Peacekeeping, Frankfurt am Main 2009, s. 36-47.

7 By the Numbers: Canadas Afghanistan Mission Ends. „Edmonton Journal" 2014, 12 VI, [on­

line] http://www2.canada.com/edmontonjoumal/news/story.html?id=0244698f-793d-46ff-a676-3 leef bdcbeff, 18 VI 2014; End of Afghan Mission Leaves lets Grappling JI'ilh their Return to Canada. „Na­

tional Post" 2012, 27 VI, [online] http://news.nationalpost.com/2012/02/27/end-of-afghan-mission- leaves-vets-grappling-with-their-retum-to-canada, 18 VI 2014.

K Ocena dokonywana jest według wskaźnika Power Index, biorącego pod uwagę ponad 50 czyn­

ników, co pozwala porównywać mniejsze, lecz posiadające nowoczesne technologie armie z armiami większymi, ale dysponującymi przestarzałym sprzętem. W ocenie nie jest brana pod uwagę kwestia dysponowania bronią jądrową. Stan liczbowy armii kanadyjskiej to 68 250 żołnierzy (57. miejsce wśród 106 klasyfikowanych krajów świata), stan armii polskiej to 120 000 żołnierzy (44. miejsce).

Countries Ranked by Military Strength 2014, [online] http://www.globalfirepower.com/countries- listing.asp, 22 VI 2014.

’ Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o weteranach działań poza granicami państwa, Dz. U. 2011, nr 205, poz.1203, [online] http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20112051203, 23 VI 2014.

Choć obecnie kanadyjskie siły zbrojne, podobnie jak polskie, nie stanowią szczególnie licznej ani też globalnie znaczącej siły militarnej (odpowiednio 16.

i 18.miejsce wrankingu siłzbrojnych opublikowanymna portalu Globalfirepower.

com8), istnieją przesłanki pozwalające sądzić, że żołnierze obu armii będą wnajbliż­ szej przyszłości musielizmierzyć się z nowymizadaniami. Kanada zapewne będzie musiała sprostać wyzwaniom związanym z potwierdzeniem swojej suwerenności w Arktyce, także przez zwiększenie obecności militarnej w tym rejonie. Dowódz­

twopolskich sił zbrojnych bierze natomiast poduwagę możliwą konieczność podję­ cia wyzwań związanych ze skomplikowaną sytuacją w stosunkachUkraina-Rosja.

Nawet po przyjęciu optymistycznegoscenariusza,zakładającego, że obie armie nie będą w najbliższym czasie zmuszone do podjęcia wynikających z przynależności do NATO zadańbojowych podobnych do operacji w Afganistanie, jestpewne,że liczba żołnierzy odchodzącychz siłzbrojnych będziew najlepszymwypadku utrzymywa­ ła się nastałym poziomie. Liczbaweteranów poszkodowanych może też wzrastać w związku ze stopniowym ujawnianiem się wśród członków misji zagranicznych problemówzwiązanychzzespołem stresupourazowego.

Polskie doświadczeniawzakresie budowy kompleksowego systemu opieki nad weteranami misji prowadzonych poza granicami kraju są skromne, gdyż Ustawa o weteranach działańpozagranicami państwa weszła w życie dopiero 30 marca 2012 roku9. Wcześniejsze ustawy regulujące kwestię odpowiedzialności państwa za los kombatantów, włącznie zprzyjętą w 1991 roku Ustawą o kombatantach oraz nie­ których osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego, nie obejmowały swoim zakresemżołnierzysłużącychw Wojsku Polskim po 1989 roku.

14 Wprowadzenie

W kontekście polskim doświadczenia kanadyjskie stanowią zatem realny materiał porównawczy, ze względu na podobieństwa w ramach potencjałuarmii oraz zakresu operacji wojskowych prowadzonych w ostatnich latach.

W broszurce Powrót do cywila {Back to Civil Life), będącej opisem progra­

mów przygotowanych dla kanadyjskich weteranów II wojny światowej w ramach tzw. Karty Praw Weterana {Veteran’s Charter), autorzy wymieniają podstawowe warunki, jakie muszą zostać spełnione, aby trudny proces reintegracji byłych żoł­ nierzy,a szczególnie poszkodowanych, zakończył sięsukcesem.Wśródnichsą ko­ nieczność budowania w społeczeństwiepozytywnego stosunku doweteranów oraz do zadań,jakie przyszło im wykonywać podczas misji, i stworzenie odpowiednich ram prawnych określających zakres i formę pomocy im należnej. Dopiero gdy dwa pierwsze czynniki zostaną spełnione, powstaje odpowiedniklimati szansa, abyosią­ gnięty został cel ostateczny- weterani byli w stanie podjąć wysiłek „pomocy sa­

mymsobie”10i rozpocząć, często długotrwały, proces reintegracji w ramach rodziny i społeczeństwa. Jakuczą doświadczenia wielukrajów i weteranów różnychwojen, pominięcie któregokolwiek z wyżej wspomnianychimperatywów może skutkować poważnymikonsekwencjami.

10 Back to Civil Life - Appendix Two. [w:] The Veterans Charter and Lost-World War ll Canada.

eds. P. Neary, J.L. Granatstein, Montreal 1998, s. 250.

" A. Glantz, The War Comes Home - Washington s Battle Against America s I eterans, Berkeley 2009, s. xiii.

12 Jedną z form upamiętnienia poległych jest wystawienie tzw. Books of Remembrance (Ksiąg pa­

mięci). Zawierają one nazwiska 118 000 poległych w konfliktach, w których uczestniczyła armia kana­

dyjska od czasu Konfederacji. Księgi Pamięci są zdeponowane w Izbie Pamięci (Memorial Chamber), Po raz ostatni faktyczne działania zbrojne prowadzono na terytorium Kanady w 1885 roku. Znakomitawiększośćjej obywateli, zapewne poza niewielką liczbą imigrantów - np. uchodźców z krajów stron konfliktów - nigdy nie doświadczyła traumy wojennej. Wydawałoby się więc, że zbudowanie szerokiego poparcia i zro­

zumienia społecznego dla weteranów, do których doświadczeń większość obywateli niejest wstanie sięodnieść,będzie niezmiernie trudne.Według słów jednego z ame­ rykańskich korespondentów wojennych, ten, kto nie doświadczyłtraumy wojennej, nie potrafi w pełni zdać sobie sprawy „gdzie byli, (...) co widzieli, co odczuwają ijakie zadania przyszło im wykonywać”11. Jak zatem sprawić, aby doświadczenia weteranów przemówiły do zwykłych ludzi, zostały zrozumianeprzez szerszą część społeczeństwa? Paradoksalnie Kanada ma w tym zakresie bogate doświadczenia.

Zdumiewa mnogość działań podejmowanych zarówno w celu upamiętnienia pole­ głych,jak i budowaniapozytywnego stosunku społecznegodo żyjących kombatan­

tów i ich doświadczeń. Dzięki widocznej obecności weteranów w środkach maso­ wego przekazu, nie tylko z okazji uroczystości rocznicowych lub obchodów Dnia Pamięci, orazdzięki inicjatywomtakim jak choćby adresowany przede wszystkim do dzieci i młodzieży program Canada Remebers (KanadaPamięta),weteraniw tym kraju cieszą się szacunkiem i uznaniem ułatwiającymi im funkcjonowanie poza strukturami armii12.

Wprowadzenie 15 W zakresie tworzeniaodpowiednich przepisówokreślających ramy i formę po­ mocy należnej weteranom Kanada także posiada bogate doświadczenia. Pierwsze, pionierskie uregulowania prawnepowstałyniespełna 100 lat temu z myślą o żołnier­ zach Korpusu Ekspedycyjnego walczącychna froncie zachodnim podczas Iwojny światowej.Od tego czasu byłyone na bieżąco dostosowywane do zmieniających się warunków i potrzeb. Najnowsza wersja ustawy o weteranach- Canadian Forces Members and Veterans Re-establishment Act, zwana potocznie New Veterans Char­ ter, została przyjęta 1 kwietnia 2006 roku. Podejściekanadyjskichustawodawców wypracowane na przestrzeni lat zakłada, że wydatki ponoszone w ramach progra­ mów pomocy byłym żołnierzom stanowią długoterminową inwestycję mającą duże szanse zwrócić się w przyszłości13. W ich opinii wśród ogółu wydatków państwo­

wych koszty opieki nad weteranami mają tę przewagę, że są przewidywalne i ła­

twe do kontroli, ponieważ ich beneficjenci stanowią jednoznacznie zdefiniowaną grupę. Co ważne, zazwyczaj nie wzbudzają też oporów społecznych i politycznych.

Ustawodawcom w Kanadzie przyświecawięc zasada promowaniatakichrozwiązań, które mogąwiązać się z wyższymikosztami krótkoterminowej pomocy weteranom, lecz wdalszej perspektywie pomagają uniknąć długoterminowego ich uzależnienia od pomocy państwa.

mieszczącej się w budynku Parlamentu w Ottawie. Każdego dnia otwierana jest kolejna strona, upamięt­

niająca kolejną grupę weteranów. Księgi dostępne są także na stronie internetowej: Books of Remem­

brance, Veterans Affairs Canada, [online] http://www.veterans.gc.ca/eng/collections/books, 3 I 2014.

13 P. Neary, Introduction, [w:] The Veterans Charter and Post-World War II Canada, s. 11.

14 D.F. Oliver, Awaiting Return: Life in the Canadian Army's Overseas Repatriation Depots, 1945-1956. [w:] The Veterans Charter and Post-World War II Canada, s. 32.

Pozostają jeszcze sami weterani, którzy muszą znaleźć siły, aby „zawalczyć o siebie”, co często okazuje się równie trudnym wyzwaniem jak stawienie czoła wrogowi. Osoby, które doświadczyły traumatycznych przeżyć, niejednokrotniebę­

dąc narażone na śmiertelne niebezpieczeństwo, oczywiście pragną spokoju, chcą odbudować więzi rodzinne i zacząć w końcuprowadzić zwykłe, powszednie życie.

Równocześnie do głosu często dochodzi także długotłumiona, z powodu konieczno­

ści podporządkowania się rygorom wojskowym, chęćpodkreślenia własnego ja, co niejednokrotnieprowadzi do wielu nieprzewidywalnych reakcji, mogących utrudnić bądź całkowicie zniweczyć procesreintegracji14. Jeśli tenaturalnetrudnościadapta­

cyjne zostanąspotęgowane przez pojawiający się z opóźnieniem, często nieuświa­ domiony, problemstresu pourazowego, nawetnajlepszy system pomocy nie dawe­

teranom gwarancji powrotu dorównowagi.

Niniejsza monografia jest próbą przedstawienia analizy ewolucji systemu opie­

ki nad weteranami,jakadokonała się w Kanadzie na przestrzeniostatnich 100 lat.

Prowadząc badania, starałam się poszukiwaćodpowiedzina następujące pytania ba­

dawcze:

► W jaki sposób na przestrzeni XX i wpierwszej dekadzieXXI wiekuzmienił się zakres wyzwań związanych z procesem readaptacji weteranów? Czy - ajeślitak, to wjaki sposób - zmieniło się podejściedobyłych żołnierzy?

16 Wprowadzenie

► W jakim stopniu weterani uczestniczyli i uczestniczą w procesie podejmowania decyzji ich dotyczących, jaką rolę w procesie decyzyjnym odgrywają organizacjei grupy kombatanckie?

► Które elementy systemuopieki sąnajbardziej istotne z punktu widzenia byłych żołnierzy oraz urzędnikówMinisterstwa ds. Weteranów (Veterans Affairs)?

► W jakim stopniu naprzestrzeni latzmieniło siępodejściewładz wojskowych i samych weteranów do kwestii psychologicznych konsekwencji udziału w operacjach wojskowych? Na ile skuteczne są obecne metody pomocy weteranom cierpiącym z powodu depresji, uzależnień, zespołu stresu pourazowego (PTSD) orazpourazowego uszkodzenia mózgu (TBI)?

► Jak ewoluowało podejście rządu do kwestii ponoszenia długoterminowych kosztówopieki nad kombatantami? Jakie sąprognozowanekosztyw dalszych latach? Jakie są przewidywane obciążenia dla budżetu państwa z tytułu wypłatodszkodowań i rent? Jakie mogą być największewyzwaniaw latach kolejnych? Jaki jest stosunek kanadyjskiej opinii publicznej do weteranów i ich problemów?

Podjęta przeze mnie analiza procesu ewolucji polityki Kanadywobec wetera­ nów mieści się w ramach szerokiegopodejścia donauk politologicznych, rozumia­

nych takżejako prowadzonanawielu płaszczyznach i z wielu perspektyw analiza wpływu władzy na dystrybucję zasobów, rozwójsystemu opieki społecznej oraz za­

bezpieczanie szans życiowych obywateli15. W prowadzonychbadaniach wznacznej mierze oparłam się na tradycyjnym paradygmacie badawczymstawiającym na opis i zrozumienie zachodzących procesów. Korzystałam zarównoz metodilościowych, dzięki którym uzyskałam obraz zakresu opieki nad weteranami w poszczególnych okresach, jak i jakościowych, pozwalających na analizę poszczególnych problemów.

Takie podejście umożliwiło mi uwzględnieniewiększej ilości aspektówi uwarunko­ wań badanego przeze mnie zagadnienia oraz prawidłowąweryfikację danych.

15 Teorie i metody ir naukach politycznych, red. D. Marsh, G. Stokcr, tłum. J. Tegncro- w i c z, Kraków 2006, s. 9, Politika - Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Jako punkt wyjścia w badaniach przyjęłam metodęhistoryczną. Dla prawidło­ wego zrozumienia współczesnego podejścia do problematyki rozwojupaństwowych systemów opieki nadweteranami konieczne jest poznanie genezy ich powstania oraz stopniowej ewolucji. Ponieważ system kanadyjski historycznie pozostaje na styku modelu brytyjskiego i amerykańskiego, w procesie jego opisu i analizy w wielu przypadkach konieczne okazało sięzwrócenie się także kumetodzieporównawczej.

Badania porównawcze umożliwiłybowiem wykazanie, w jakim zakresie kanadyj­ scy decydenci zdołali wykorzystać doświadczenia wyżej wymienionych krajów dla unikania błędów i podejmowaniaoptymalnych decyzji (wymiar wzorca bądź luki).

Badania najnowszych, bieżących aspektów funkcjonowania systemu opieki nad weteranami prowadziłam początkowo z wykorzystaniem metody analizy instytucjo­

nalno-prawnej, dokonując szczegółowego przegląduaktów normatywnych i danych statystycznych opracowanychpod auspicjami VeteransAffairs Canada. Niezwykle

Wprowadzenie 17

cenne źródło informacji stanowiły też raporty, analizy i opracowania sporządzone w Kanadzie przez komisje i audytorówpowołanych dla zbadaniasytuacji wetera­

nów. Wprzypadku niektórych zagadnieńze sferyinstytucjonalno-prawnej,zwłasz­

cza w zakresie finansowania i kosztów opieki nad weteranami, zdecydowałam o wprowadzeniu pewnych elementów prognostycznych. W badaniach nad instytu­

cjami isystemami pomocowymi najważniejsi powinni być,choćniezawszeniestety są, ludzie, którym mają one służyć. Nakażdym z etapów pracy starałam się więc, wmożliwiedużymzakresie, wprowadzać elementy metodybehawioralnej. Mam na­

dzieję, żedziękiwłączeniu wtoknarracji elementówźródeł subiektywnych - wfor­

mie wspomnień, listów, pamiętników i wywiadów - udało mi się skonfrontować oficjalne informacje i statystyki z doświadczeniami i przeżyciami poszczególnych grup byłychżołnierzy. Starałam się też umiejscowić jewszerszym kontekście.

Podejmowana problematyka badań niedoczekałasię jeszczekompleksowejana­ lizy aniw Kanadzie, anitym bardziej wPolsce. W KrajuKlonowego Liścia istnieją coprawdaszczegółowe monografie analizujące sytuację weteranóww okresachpo obu wojnach światowych, lecz wpozostałym zakresie badania na temat pozycji we­

teranów w społeczeństwie orazuregulowańprawnychokreślających ramy pomocy im udzielanej mają charakter fragmentaryczny i wybiórczy. Mam więc nadzieję, że praca ta spotkasięzzainteresowaniem polskich specjalistów. Wiele rozwiązań kana­ dyjskich mogłoby bowiem stanowić wzór i materiał dowykorzystania przybudowie polskiego modelu opieki nad weteranami.

Przygotowując niniejszy tekst głównie na podstawie dokumentów prawnych, materiałów archiwalnych oraz publikacjiprasowych i naukowych wjęzyku angiel­ skim,natrafiłam na liczne pułapki językowe. Wynikały one z faktu, że wiele termi­ nów oraz nazw własnych nie ma właściwych odpowiedników wjęzyku polskim.

Poszukując rozwiązań problemów tłumaczeniowych,bazowałamnanomenklaturze wprowadzonej i używanej przez twórców Ustawyoweteranachdziałań poza grani­

camipaństwa i Ustawy o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresupowojennego. W wielu przypadkach zmuszona jednak byłam wprowadzić własne tłumaczenia nazw i terminówlub, w ostateczności, po­ sługiwać się terminami angielskimi, wyjaśniając ich znaczenie. Wszystkie przyto­ czonedane statystyczne odnoszące się do kosztów opieki nadweteranami podane są wdolarach kanadyjskich.

DOI: 10.12797/9788376385860.02

Rozdział 1.

Między brytyjską oszczędnością a amerykańską hojnością -

weterani w Kanadzie przed rokiem 1914

Do wybuchu I wojny światowej weterani nie stanowili w Dominium Kanady licz­ nej grupy. W okresie kolonialnym byli to głównie członkowie lokalnych milicji16 walczący u bokuoddziałów brytyjskich w czasie wojny z lat 1812-1814, tłumiący buntyw Dolnej i Górnej Kanadzie w 1837 roku oraz walczący podczas najazdów Fenian17 w latach 1864 i 1866. Po utworzeniu Dominiumdołączyli do nichczłon­

kowie sił pacyfikujących powstania Metysóww 1870 i 1885 roku, grupa niespełna 40018 19 uczestników ekspedycji do Afryki w 1885 roku oraz 7368” żołnierzy -uczest­ nikówwojen burskich20.

16 W okresie kolonialnym obowiązek służby w milicji spoczywał na wszystkich mężczyznach pomiędzy 18 a 60 rokiem życia, zdolnych do noszenia broni. W przypadku zagrożenia zewnętrznego lub rebelii oddziały te miały stanowić wsparcie dla oddziałów regularnej armii. Dowódcami oddziałów milicji byli najczęściej członkowie lokalnej elity społecznej. Ćwiczenia takich oddziałów odbywały się zazwyczaj raz do roku i nie trwały więcej niż kilka dni. Więcej na temat organizacji oddziałów milicji i ich roli w okresie po Konfederacji, zob. R. K ł o s o w i c z, The Military Situation in the Cana- dian Provinces Before the Outbreak of the American-British War of 1812-1814, „Ad Americam” 2003, vol. 4, s. 36-41; Guide to Sources Relating to the Canadian Militia. [online] http://www.bac-lac.gc.ca/

eng/discover/military-heritage/Pages/guide-sources-canadian-militia.aspx, 26 III 2015; J.L. Granat­

stein, D.F. Oliver, Militia. [w:] i i d e m, The Oxford Companion to Canadian Military History. Don Mills-New York 201 l,s. 271-273.

17 Początki działalności Fenian, irlandzkiego ruchu niepodległościowego, datuje się na lata 1857- -1858. Podejmowali oni próby wzniecenia powstania w Irlandii oraz sprowokowania konfliktu ame- rykańsko-brytyjskiego. W tym celu organizowali w latach 1866-1871 zbrojne wypady z terytorium USA, atakując pogranicze Kanady. Więcej o działalności Fenian, zob. H. Senior, The Last Invasion ofCanada: The Fenian Raids, 1866-1870, Toronto 1991.

18 J.L. Granatstein, D.F. Oliver, Nile Expedition, [w:] iidem. The Oxford Companion..., s. 292-293.

19 lidem, South African War, [w:] iidem, The Oxford Companion..., s. 410-413.

2,1 O procesie zastępowania oddziałów brytyjskich przez lokalne oddziały milicji i tworzeniu się zrębów kanadyjskiej armii można przeczytać w: J.R. G r o d z i n s k i, A Modicum of Professionalism:

The Canadian Militia in Nineteenth Century [w:] The Canadian Way of War: Serving the National Interest, ed. B. Horn, Toronto 2006, s. 99-136.

20 1. Między brytyjską oszczędnością a amerykańską hojnością...

Od zakończeniawojen napoleońskich,przez całą pierwszą połowę XIX wieku, na ziemie kanadyjskie emigrowałatakże znaczna liczbaweteranów armii brytyjskiej, zazwyczaj pod egidą rozmaitych towarzystw dobroczynnych, a niekiedy również w ramach ograniczonych programów rządowych21. Dla większości z nichgłównym bodźcem przybyciado Amerykibyła możliwość uzyskania nadziałów ziemi. W okre­ sie przed utworzeniemDominium do służby w brytyjskich koloniach w Ameryce Północnej przybywali też inwalidzi armii brytyjskiej w ramach tzw. kompanii in­ walidów. Były to oddziały,do których rekrutowano„żołnierzy posiadających dobrą opinię, którzy z powodu ran, chorób lub wiekunie nadają się do czynnej służby, lecz zachowali wystarczający zapas sił do podjęcia mniej wymagających zadań w ra­

mach garnizonu”22. Kompania inwalidów miała stworzyć możliwość dokończenia kontraktu żołnierzom, którzy nie byli już zdolni do regularnej służby wojskowej, lecz posiadali długoletniedoświadczenie i staż czyniącyz nich doskonałych kandy­

datów do pełnienia służby wartowniczej lub pomocniczej w armii. Powypełnieniu obowiązkówbyli zwalniani do cywila i, jeśli chcieli, mogliosiedlić sięwBrytyjskiej Ameryce Północnej.

21 L.C.A. K n o 1 w e s, C.M. Knowles, The Economic Development of the British Overseas Em­

pire, vol. 1, London 2005, s. 90, Studies in Economics and Political Science, no. 76.

22 Adjutant General’s Office, Regulations and Orders for the Army, 12th August 1811. London 1816, s. 223, [cyt. za:J Show No Fear: Daring Actions in Canadian Military History, ed. B. Horn, Toronto 2008, s. 141.

25 D. Pedlar, S. Macintosh, The Evolution of Healthcare Programs for Canadian Veterans, [w:J The Praeger Handbook of Veterans ’ Health: History, Challenges, Issues, and Developments, ed. T.W. Miller, vol. 1: ABC-CL1O, Santa Barbara 2012, s. 238.

24 R. Vi n eb e rg, Responding to Immigrants 'Settlement Needs: The Canadian Experience, New York 2012, s. 1-2; J. M urt on, Creating a Modern Countryside: Liberalism and Land Resettlement in British Columbia, Vancouver 2011, s. 61-62.

25 J. Grabowski, Historia Kanady, Warszawa 2001, s. 60-61; R. England, Disbanded and Discharged Soldiers in Canada Prior to 1914, „The Canadian Historical Review” 1946, vol. 27, s. 1-2, [online] http://utpjoumals.metapress.com/content/A7J306835087Q128, 1 VI 2014. Szerzej o regimen­

cie Carignan-Salieres, zob. J. Verney, The Good Regiment: The Carignan-Salieres Regiment in Ca­

nada, 1665-1668, Montreal-Buffalo 1991.

1.1. Nadania ziemi

Nadania ziemi były najstarszą, znaną już od czasów cesarstwa rzymskiego, metodą wynagradzania żołnierzy za wierną służbę23. Tradycja ta stała się jednocześnie jed­

nym z popularnych sposobów pozyskiwania nowych osadników, była więc także kultywowana we francuskich i angielskich koloniach w Ameryce Północnej. Na­

działy ziemi przyznawano demobilizowanym żołnierzom zarówno w okresieNo­

wej Francji, jak i po przejściu francuskich kolonii -na mocy traktatu paryskiego z 1763 roku - w ręce brytyjskie24.

Prawdopodobnie pierwszymi, którzy skorzystali z tego rozwiązania, byli fran­ cuscy żołnierze regimentu Carignan-Salieres, przysyłani do kolonii w 1665 roku dla obronyprzed najazdami Irokezów25.Kolejne duże grupy żołnierzy zachęconych

1.1. Nadania ziemi 21

do osiedlenia możliwością pozyskania ziemi stanowili oficerowie armii genera­

ła JamesaWolfe’a powojnie siedmioletniej, lojaliści po rewolucji amerykańskiej, członkowie milicji kolonialnej oraz żołnierze najemni biorący udział w walkach w okresie wojny amerykańsko-brytyjskiej z lat 1812-181426. Po tej wojnie częścią oficjalnej polityki władz kolonii stało się zachęcaniezdemobilizowanych żołnierzy do osiedlania się pośródludności cywilnej, zwłaszczawśródgrup, których lojalność budziła wątpliwości. Zakładano, że wprzypadku pojawienia siękolejnegozagroże­ nia ze strony USA będąoni stanowili trzon lokalnych milicji. Wielkość nadziałów przyznawanych kombatantom zależała od ich stopnia wojskowego - szeregowcy mogli otrzymać w Górnej Kanadzie, pomiędzyrzekamiOttawą i Św. Wawrzyńca, działkę wielkości 100akrów; oficerowie - w zależności od stopnia nawet powyżej 500 akrów. Jako osadników szczególnie ceniono żołnierzy z doświadczeniem w in­ żynierii wojskowej, którzy kierując pracami przy budowie dróg i mostów, walnie przyczyniali się do rozwoju infrastruktury kolonii27.

26 O nadziałach ziemi dla żołnierzy pułków najemnych de Meuron oraz de Watteville, w których służyła znaczna liczba Polaków, można przeczytać w: R. Kłosowi cz, Polacy w szwajcarskich puł­

kach na służbie brytyjskiej w okresie wojen napoleońskich, „Przegląd Polonijny” 2002, nr 4, s. 66, 69.

27 R. E n g I a n d, Disbanded and Discharged Soldiers...

2,1 Ibidem, s. 15.

29 S. Rollings-Magnusson, Determined to be Homesteaders: a Descriptive Analysis of the Homestead Records of Single Women who Purchased Volunteer Bounty Land in Saskatchewan, „Ca­

nadian Journal of Family and Youth” 2014, no. 6, s. 141, [online] https://ejoumals.library.ualberta.ca/

index.php/cjfy/article/view/21487/16156, 9 VI 2014.

Po powstaniuDominium Kanady w 1867 roku pierwszymi wojskowymi, któ­

rzy otrzymali nadania ziemi, byli żołnierze wysłani do nowoutworzonej prowincji Manitoba pobuncie Metysów nad Red Riverw 1870 roku. Na podstawie rozporzą­ dzenia z 25 kwietnia 1871 roku po zakończeniu służby mogli ubiegać się o przyzna­ nie 160-akrowej działki bez wnoszenia jakichkolwiek opłat. Dwukrotnie większe nadania,o powierzchni 320 akrów, otrzymali 15 latpóźniejżołnierze tłumiącyBunt Północnego Zachodu -drugie powstanie Metysów na terenie dzisiejszego Saskat­ chewan28. Także weterani wojen burskich, w tym również pielęgniarki wojskowe, na podstawie Ustawyogratyfikacji dla ochotników (Volunteer Bounty Act) z 1908roku otrzymali prawo do320 akrów ziemipołożonejw zachodnichprowincjach. Wświe­ tle tej ustawybyli żołnierze moglisami osiedlić się na przyznanej działce. Musieli jednakspełnić wymóg budowy domu oraz uprawy określonej części gruntu. Mogli

też wskazaćosobę,która obejmie ziemię w ich zastępstwie, czyliw praktycesprze­ daćjąkomukolwiek innemu. Istniałarównież możliwośćotrzymania w zamian do­

kumentu(scrip) potwierdzającego prawodo wypłaty CS 160 tytułem zrzeczenia się prawa do objęcia ziemi. Dlatego większa część gruntów przyznanych weteranom wojenburskich trafiła wręce spekulantów; bardzo niewielu kombatantów było istot­ nie zainteresowanych osiedleniem sięna przyznanych im działkach29.

Nadań ziemipoczątkowo nie przewidziano dla członków lokalnej milicji poma­ gającej w 1837 roku tłumić bunty w Dolnej i Górnej Kanadzie oraz odpierać ataki

22 1. Między brytyjską oszczędnością a amerykańską hojnością...

Fenian między 1864 a 1870 rokiem. Dopiero po wielu latach, w 1906 roku, rząd Ontario przyznał zamieszkującym w tej prowincji weteranom potyczek z Feniana­

mi działki o standardowej wielkości 160 akrów. W odpowiedzi na tędecyzję, aby docenić wkład weteranów tych samych walkzamieszkałychw innych prowincjach, w 1916 roku rząd federalny zdecydował o wypłacie rekompensaty w wysokości CS100dla każdego żyjącego członka oddziałówwalczącychz Fenianami30.

30 R. E n g 1 a n d, Disbanded and Discharged Soldiers..., s. 15.

31 D.L. Costa, The Evolution of Retirement: An American Economic History, 1880-1990, Chi­

cago 1998, s. 198.

32 E.D. Wallace, Patriotism on Parade: The Story of Veterans 'and Hereditary Organizations in America, 1783-1900, Cambridge 1955, s. 190, Harvard Historical Studies, vol. 66.

33 T. S k o c p o 1, Social Policy in the United States: Future Possibilities in Historical Perspective, Princeton 1995, s. 54-55, Princeton Studies in American Politics.

Wpozostałym zakresie system opieki nad weteranami byłw okresie kolonial­ nym oparty na wzorcachbrytyjskich. Po utworzeniu Dominium Kanady niewiele się zmieniło,gdyżustawodawcyzdecydowanie odrzucali wzorcewypracowane w Sta­

nach Zjednoczonych. Zbudowany w USA system opieki nad weteranamiwojny se­

cesyjnej - stanowiący cenny materiał porównawczy dla kanadyjskich prawodaw­ ców, zwłaszczawokresie I wojny światowej - byłbowiemw Kanadzie postrzegany jako oparty na zbyt liberalnych zasadach.

1.2. Liberalny model amerykański

Pierwsza ustawa przyznająca renty żołnierzom walczącym w wojnie secesyjnej po stronieUnii zostałaprzyjęta już w lipcu 1862 roku. Przewidywała wypłaty świad­ czeń dla weteranów, którzy ponieślitrwałyuszczerbek na zdrowiu, oraz dlarodzin żołnierzy poległych i zmarłych z powodu chorób podczas służby wojskowej. Wy­

sokość rent inwalidzkichbyła uzależniona od stopnia niepełnosprawności, okreś­

lanego przez komisje lekarskie posługujące się tabelami przygotowanymi przez urząd ds. przyznawania rent (Pension Bureau), precyzyjnie ustalającymi wysokość wypłatyw przypadkuposzczególnychurazów i chorób. Najwyższerenty, wwyso­ kości $8 miesięcznie, przyznawanebyły w przypadkustwierdzeniacałkowitej nie­ zdolności do podjęcia pracy fizycznej. Suma tastanowiła ówcześnieok. 30%mie­

sięcznych zarobkówrobotnikaniewykwalifikowanego31.

Po zakończeniu wojny wielu weteranów armii Unii, zwłaszcza należących do wyższych klas społecznych, podjęło aktywną działalność polityczną, lobbując na rzeczzapewnieniabohaterom walczącym o utrzymanie jedności krajuoraz wolność wszystkichjej obywateli szerszego zakresu opieki, a szczególniehojniejszych wy­ płat z tytułu rent32. Kwestia ta stała się ważnym argumentem politycznym, wyko­

rzystywanym w rozgrywkachmiędzypartyjnych i w walce o pozyskiwanie głosów wyborczych wśród byłychżołnierzyUnii33 *. Wlatach 1866-1872 KongresUSA dwu­

krotnie podjął decyzję o podniesieniu wysokości rent inwalidzkich, dzięki czemu

1.2. Liberalny model amerykański 23

w 1872 roku wysokość maksymalnego świadczeniawynosiła już S24 miesięcznie, co stanowiło ok. 76% zarobków robotnika niewykwalifikowanego34. Dodatkowo, w celu uporządkowania tabel określających wysokość wypłat przysługujących kombatantom w przypadkuposzczególnych urazów i chorób,w 1873 roku przyjęto tzw. Ustawękodyfikacyjną(Consolidation Act), wprowadzającą trzystopniową skalę oceny stopniainwalidztwa. Do grupypierwszej, otrzymującej najwyższe świadcze­ niewwysokości $31,25 miesięcznie, zakwalifikowani zostali inwalidzi niemogący obejść się bez stałej pomocy i opieki innej osoby. Grupa druga obejmowała we­

teranów mogących samodzielnie egzystować, lecz niezdolnych do podjęcia pracy fizycznej. Otrzymywalioni wypłatyw wysokości $24 miesięcznie. Do grupy trze­

ciej zaliczono byłych żołnierzy, którzy ponieśli trwały uszczerbek na zdrowiu, lecz w stopniu jedynie utrudniającym podjęcie pracy fizycznej. Wypłata dla inwalidów tej grupy wynosiła $18 miesięcznie. Ustawodawcy stworzyli także możliwość uzy­

skaniarent częściowych (poniżej $ 18miesięcznie) w przypadku niewielkich urazów np. utratypalca ($6) lub unieruchomienia stawu($8)35.

14 D.L. Costa, op. cit., s. 199.

” Ibidem.

56 D. Morton, The Canadian Veterans' Heritage from the Great War, [w:J The Veterans Charter and Post-World War II Canada, s. 15.

37 A.S. Orloff, The Political Benefits of America s Belated Welfare State, [w:] The Politics of Social Policy in the United States, ed. M. Weir, A.S. Orloff, T. Skocpol, Princeton 1988, s. 46.

T. S k o c p o 1, Did the Civil War Further American Democracy? A Reflection on the Expansion of Benefits for Union Veterans, [w:] Democracy, Revolution and History, ed. eadem, Ithaka 1998, s. 86-87.

W 1879 roku Kongres przyjął tzw. Ustawę o zaległych płatnościach (Arrears Act). Dawała ona byłym żołnierzom Unii, którym nie przyznano rent bezpośred­ nio po wojnie, możliwość ubieganiasię o świadczenie z tytułu ujawniających się problemów zdrowotnych, będących skutkiem udziałuw działaniach zbrojnych. Co najważniejsze, świadczenia te miały być naliczane od dnia zwolnienia z wojska, czyli za okresponad 10 lat. Zainteresowanie uzyskaniemwypłat było ogromne, co poskutkowało pojawieniem się tzw. pension attorneys, prawnikówspecjalizujących sięwtakim przygotowaniu wniosków, aby udowodnićpojawienie sięz upływemlat znacznego uszczerbku na zdrowiu i uzyskać jak największą sumę wramach świad­ czenia36. Jednocześnie bardzo znaczącywpływ polityczny zaczęły uzyskiwać rosną­

ce w siłę organizacje zrzeszające weteranów, szczególnie WielkaArmia Republiki (Grand Army of the Republic - GAR). Po rozpoczęciu wypłat z tytułu zaległych rent przewidzianych w ustawie Arrears Actliczba członków tej organizacji wzrosła z60000w 1880 do428 000 w 1890roku; tym samym skupiła ona w swoich szere­ gach ponad 1/3 wszystkich pozostałych przy życiu kombatantów wojny secesyjnej walczących po stronie Unii37.

W1890roku, w wyniku akcji lobbingowej prowadzonejaktywnieprzez organiza­

cje zrzeszające weteranów,została przyjęta kolejna ustawa, tzw. DependentPension Act, znosząca wymóg udowodnienia przystaraniacho przyznanie renty,że uszczer­ beknazdrowiu weterana jest bezpośrednim skutkiem jego udziałuw wojnie38. Tym

24 1. Między brytyjską oszczędnością a amerykańską hojnością...

samym każdy mężczyzna będący w stanie wykazać, że służył w armii Unii przez okres nie krótszy niż 90 dni, mógł ubiegać się o przyznanie świadczeniaz tytułu niepełnosprawności,nawet jeśli jego problemy zdrowotneniebyływ żaden sposób związane ze służbą wojskową. Nowa ustawa, według domagających się jejprzyjęcia działaczy GAR,miała na celu wciągnięcie na listę otrzymującychrenty „wszystkich weteranów wojny, których stan zdrowia nie jest idealny” orazczłonkówrodzin we­

teranów zmarłych jużpo wojnie39. Dodatkowo na przełomie XIX i XXwieku Kon­

gres jeszcze kilkakrotnie podniósłwysokość świadczeń. Wwyniku opisanej powy­ żej stopniowej liberalizacjiprzepisówregulującychprzyznawanie rent w 1910 roku 90% żyjącychweteranów wojny secesyjnej oraz 300 000członków ich rodzin było uprawnionych do otrzymywania świadczeń, zaś wypłaty ztego tytułu pochłaniały prawie jednączwartą budżetu federalnego40.

” D.L. C o s t a. op. cit., s. 201.

T. S k o c p o I, Did the Civil War Further..., s. 80.

■" Opisy szerokiego spektrum działań mających na celu zdobycie przychylności i głosów wetera­

nów, zob. K.J. Patrick, The Election of 1896 and the Restructuring of Civil War Memory. [ w:J The Memory of Civil War in American Culture, ed. A. Fahs, J. Waugh, Chapel Hill 2004, s. 198-200;

Veterans in Politics. [w:J The Princeton Encyclopedia of American Political History, ed. M. Kazin.

R. Edwards, A. Rothman, Princeton 2009, s. 846.

4- D. M o rt o n. Fight Or Pay: Soldiers’ Families in the Great War, Vancouver 2004, s. 143, Stu­

dies in Canadian Military History, 6.

Weterani stali się niezmierniewpływową siłą polityczną,o której przychylność usilnie zabiegałyobie amerykańskie partie, szczególnie jednakrządząca ówcześnie PartiaRepublikańska. Walczyła onao głosybyłych żołnierzy, nie tylko liberalizując przepisy regulująceprzyznawanie rent, ale także popierająctworzenie licznych do­ mów opieki dla niepełnosprawnych i ubogichweteranów, wprowadzając ułatwienia przynabywaniu ziemiw ramach Ustawyo osadnictwie (Homestead Act), przyznając weteranom licznestanowiska w administracji federalnej czy asygnując pokaźne fun­

dusze na budowękosztownychpomników41.

W Dominium Kanady rozwiązania przyjmowane w Stanach Zjednoczonych były postrzeganejako przejaw zbytniej hojnościgraniczącej z rozrzutnością, prowa­

dzącej do nadmiernego obciążenia budżetu oraz, co uważanoza równie niebezpiecz­ ne, do powstania politycznie silnej, nastawionej roszczeniowo grupy społecznej.

Niemniej przykład amerykański był w Kanadzie wykorzystywany jako argument za liberalizacją zasad przyznawania rent weteranom wcześniejszych konfliktów. Po przyznaniu przez Kongres w 1871 roku rentpozostałym przy życiu amerykańskim weteranom wojny lat 1812-1814, kanadyjski rząd Alexandra Mackenzie’ego pod­ jął w 1875 roku identyczną decyzję, pod wpływem krytyki, że nowo powstałeDo­

minium po macoszemu traktuje swoich bohaterów. Liczono, że cztery dekady od zakończeniakonfliktu liczba żyjącychuczestników walk nie przekroczy600. Osta­ tecznie okazało się, że do otrzymania renty w wysokości CS20 rocznie uprawnio­ nych było aż 1800 osób42. W Kanadzie, odmiennie niż w USA, nie wprowadzono jednakmożliwościdziedziczenia świadczenia przezwdowy. Decyzjatazostała pod­

jęta na podstawie doświadczeńStanówZjednoczonych, gdziezarazpo przyznaniu

1.3. Tradycyjny model brytyjski 25

rent uczestnikom walk lat 1812-1814 powszechne stały się małżeństwa sędziwych weteranów z bardzo młodymi kobietami chcącymi zapewnić sobie niewielki, lecz stały dochód z renty na resztę życia43.

43 Ostatni z amerykańskich weteranów wojny lat 1812-1814 zmarł w 1907 roku, ostatnia z wdów po weteranie z tego okresu - dopiero w latach 50. XX wieku. Zob. ibidem, s. 143.

44 F. Eich. Public Sector Pensions: Rationale and International Experiences, s. 1-2. [online]

http://www.lse.ac.uk/management/documents/Pensions-Tomorrow-public-sector-pensions.pdf, 20 VI 2014.

45 E. Gruber von Arni, Justice to the Maimed Soldier: Xursing, Medical Саге and Welfare for Sick and Wbunded Soldiers and Their Families Düring the English Civil W ars and Interregnum,

1642-1660, Aldershot-Burlington 2001, s. 79-81, History of Medicine in Context.

46 R.L. С 1 а г к, L.A. Craig, J.W. Wilson, The Life and Times of a Public Sector Pension Plan Before Social Security, [w:] Pensions in the Public Sector, ed. O.S. Mitchell, E.C. H u s t e a d, Phi­

ladelphia 2001, s. 241.

47 O procesie i zakresie profesjonalizacji armii, zob. D.J.B. Tri m, Introduction, [w:] The Chival- ric Ethos and the Development of Military Professionalism, ed. idem, Leiden- Boston 2003, s. 5-11, History of W'arfare, vol. 11.

1.3. Tradycyjny model brytyjski

Budowa systemu rentowego dla byłych wojskowych rozpoczęła się znacznie wcześniej niż w przypadku innych grup zawodowych, zarówno w ramachsektora publicznego,jak i prywatnego. Podobnie jak w przypadku nadań ziemi, pierwsze kompleksowe rozwiązania w tym zakresie zostały przyjęte w czasach Imperium Rzymskiego; w 13 roku p.n.e. wprowadzono świadczenia dla żołnierzy przyzna­ wane po zakończeniu20-letniego okresu służby. Otrzymywali oni wypłaty w wy­

sokości ok. 2/3 średnich zarobków przysługujących w tym okresie pracownikowi pracującemu wsystemie dniówkowym. Wypłaty te były finansowanezespecjalnego funduszuzasilanegodzięki pięcioprocentowemupodatkowiod spadków44.

W erze nowożytnej pierwsza na świecie ustawa wprowadzająca wypłaty rent dla inwalidów wojennych, Acteforthe Relief of Souldiours, została przyjęta przez Parlament Brytyjski w 1593 roku45. Na jej podstawie po zakończeniu służby szere­ gowiżołnierze mieli otrzymywaćok. £10 rocznie,zaśoficerowie - dwukrotność tej stawki46. W okresie wcześniejszym, napodstawie postanowień Tajnej Rady (Privy Council), niepełnosprawnymi eks-żołnierzami miały zajmowaćsięprzytułkidla ubo­ gich, najczęściej prowadzone przy parafiach. Uważano, że skoroobowiązekskom­

pletowania poszczególnych oddziałów spada na lordów, do nich i zarządzanych przez nich lokalnychspołeczności należy także troska o okaleczonych weteranów.

Zarządzający przytułkami byli jednak zazwyczaj niechętni przyjmowaniu byłych żołnierzy mających reputację najgorszych szumowin, stąd chęć rozwiązania tego problemu nadrodze ustawowej.

Próba przejścia od lokalnych inicjatyw dobroczynnych do ustawy odgórnie regu­

lującej kwestię utrzymania inwalidów wojennych byłatakże związana z dokonującą się stopniową profesjonalizacją armii47. Aby zapobiegać uchylaniu się od poboru,

26 1. Między brytyjską oszczędnością a amerykańską hojnością...

ale także byprzyciągać ochotników, koniecznestało się wprowadzenie przepisów, które zapewniłybyżołnierzomminimum ochrony, tak by w przypadku odniesienia ran wykluczających dalszą służbę nie powiększali oni liczby okaleczonychnędza­

rzyżebrzących na ulicach. Opieką oczywiście objęci byli wyłącznie żołnierze, co do których naocznie możnabyło stwierdzić, że stan zdrowia i zakres odniesionych obrażeń uniemożliwiają im podjęcie pracy zarobkowej48. Renty finansowano dzię­

ki wpływom ze specjalnego podatku pobieranegow hrabstwach na terenie całego kraju. Niestety, brak jednoznacznych przepisówwykonawczych utrudniał skuteczne egzekwowanie należności podatkowych, więc pieniędzy na wypłaty zawsze było zbyt mało w stosunku dofaktycznych potrzeb. Z tego powoduwładze lokalne sta­

rały się zazwyczaj maksymalnie ograniczać liczbę rent dla inwalidów wojennych, odbierając je niemoralnie prowadzącym się, alkoholikom czy byłym skazańcom.

Ustawa stała się wpraktyce martwymprawempod koniec lat 70. XVII wieku.

48 G.L. H u d s on, Disabled Veterans and the State in Early Modern England. [w:J Disabled Vete­

rans in History, s. 119; E. G ruber von A rn i, op. cit., s. 79-81. R.L. Clark, L.A. Craig, J.W. Wil­

son, op. cit., s. 241. O procesie i zakresie profesjonalizacji armii, zob. D.J.B. Trim, op. cit., s. 5-11.

G.L. Hudson, op. cit., s. 119.

49 Ibidem, s. 137.

511 Organizowanie zabezpieczenia finansowego dla żołnierzy na wypadek inwalidztwa, polegające na odciąganiu składek z żołdu, było w Anglii znane już wcześniej. W 1590 roku John Hawkins i Francis Drake założyli fundusz, z którego wypłacano niewielkie renty rannym i okaleczonym marynarzom.

Środki pozyskiwano z obowiązkowych składek pobieranych od wypłat wszystkich angielskich żegla­

rzy. Ponieważ przechowywano je w skrzyni w porcie w Chatham, fundusz nazywany był Chatham Chest. W 1802 roku został wcielony do fundacji szpitala w Greenwich. Zob. The Tudor Yard: Chatham Chest, [online] http://www.thedockyard.co.uk/NetsiteCMS/pageid/634/the_tudor_yard_chatham_chest.

html, 16 VI 2014; B. Ro st k er, Providing for the Casualties of II itr: The American Experience through World War II, Santa Monica 2013, s. 41. [online] http://www.questia.com/read/122641954, 13 VI 2014.

?l G.R. Gleig. Chelsea Hospital, and Its Traditions: In Three Volumes, vol. 1, London 1838, s. 72-77.

Pod koniec XVII wieku, w związku z trudnościami zegzekwowaniem wypłaty rent, popularność zyskała idea budowy szpitali-przytułków dla niepełnosprawnych i podeszłych wiekiem żołnierzy i marynarzy. Za przykład organizacyjny posłużył, ufundowany w 1670 roku we Francji przez Ludwika XIV, Hôtel des Invalides49.

W 1690 roku otwarto Królewski Szpital w Chelsea (The RoyalHospitalChelsea)dla żołnierzy wojsk lądowych, a w 1705 roku -Royal Naval Hospital for Seamen dla marynarzy, znany popularniejako Greenwich Hospital. Obie te instytucje były fi­

nansowaneze składek potrącanychkażdemu żołnierzowi z żołdu,prywatnych daro­ wiznoraz dochodówuzyskiwanychz ziemi należącej do fundacji50. Pensjonariusze w nichprzebywający byli odpowiednio umundurowani i podlegali dyscyplinie woj­ skowej.Początkowo w Chelsea przygotowano miejsca dla niespełna 500 weteranów.

Ponieważ jednak bardzo szybko, w wyniku licznych wojen prowadzonych przez Wielką Brytanię, liczbadostępnych miejsc okazała się niewystarczająca, wprowa­ dzono kategorię tzw. out-pensioners (podopiecznych dochodzących), których licz­ bawzrastała pokolejnych konfliktach zbrojnych (w 1713 roku było ich 4000, a po zakończeniu wojny o niepodległość 13 kolonii amerykańskich - już ok. 20 00051).

1.3. Tradycyjny model brytyjski 27 W Greenwich mogło na stałeprzebywać ok. 2000 pensjonariuszy, świadczono też pomocdla ok. 3000 dochodzących52.

52 J. I n n e s. Domestic Face of the Military-Fiscal State - Government and Society in Eighteenth Century Britain, [w:] L. Stone, An Imperial State at War: Britain from 1689 to 1815, London-New York 1994, s. 111.

53 C. Walton, History ofthe British Standing Army. AD 1660-1700, London 1894, s. 602, [cyt. za:]

S. Brumwell. Redcoats: The British Soldier and War in the Americas, / 755-/763, Cambridge—New York 2006, s. 299.

53 G.R. G 1 e i g, op. cit., s. 79.

" M. Bourrie, War Veterans In The Wilderness, „Legion Magazine” 2002, 1 XI, [online] http://

legionmagazine.com/en/2002/ll/war-veterans-in-the-wildemess, 12 VI 2014.

56 Próby osiedlania weteranów brytyjskich w koloniach w brytyjskiej części Ameryki Północ­

nej opisano w: J.K. Johnson. The Chelsea Pensioners in Upper Canada. „Ontario History” 1961, vol. 53, no. 4, s. 273-289; R. Baehre, Pauper Emigration to Upper Canada in the 1830s, „Historie Sociale/Social History” 1981, vol. 14, s. 339-367; G.K. Raudzens, A Successful Military Settlement:

Earł Greys Enrolled Pensioners of 1846 in Canada, „Canadian Historical Review” 1971, vol. 52, no. 4, s. 398-403, [online] http://dx.doi.org/10.3138/CHR-052-04-03.

57 D. M o r t o n, Fight Or Pay..., s. 10.

Centralizację opieki nad rannymi i niepełnosprawnymi żołnierzami uważano za niezmiernie pożyteczneposunięcie - uzyskano bowiem możliwośćefektywnejkon­

troli zarówno weteranów, jak i funduszy wydatkowanych naopiekę nad nimi. Nie brano oczywiście poduwagę takich kwestii, jak odcięcie przebywających w szpi­ talach poszkodowanych weteranów od świata zewnętrznego i rodzin. Podopiecz­ nym, którzynie przebywali na stałe w Chelsea i Greenwich,wypłacano zazwyczaj co pół roku niewielkie zasiłki na utrzymanie; czyli defacto była to forma renty inwalidzkiej, przysługującej „tym, którzyodnieśli rany w walce (...) bądź po dwu­

dziestoletnim okresie służby dlaKorony zostali zakwalifikowanijako niezdolni do dalszego jej pełnienia”53. Z grona tychosób rekrutowano uprzednio wspomniane już kompanie inwalidów54.Wlatach 30. XIX wieku, choć oddziały złożone zinwalidów były stopniowo rozwiązywane, weterani angielscy nadal okresowoprzybywali do brytyjskichkolonii w Ameryce Północnej. Działosiętak, gdyż w chwilach trudności finansowych Królewski Szpital w Chelsea zachęcał mężczyzn pozostających pod jegoopieką dowyjazdów do koloniiw celu osiedlenia się. Chętnym dowyjazdudo

Brytyjskiej Ameryki Północnej organizowano przeprawę przez Atlantyk oraz wy­

płacano fundusze na zagospodarowaniesię. Były to jednak w przeważającej więk­ szości eksperymenty nieudane, o czym świadczą losy316155pensjonariuszyszpitala wChelsea przybyłych do Górnej Kanady w latach30. XIX wieku56.

Armiabrytyjska wyznaczała standardy organizacyjne dla lokalnych oddziałów kanadyjskiej milicji zarówno w zakresie szkolenia czy uzbrojenia, jak i przepisów regulujących traktowanie żołnierzy niezdolnych do dalszej służby oraz rodzin po­ ległych57. Renty dla inwalidów i wdów były więc naliczane w oparciu o model brytyjski, w którym przepaść pomiędzy szeregowymi żołnierzami a oficerami była znacząca. Za przykład mogą posłużyć świadczenia przyznane weteranom i rodzi­ nom poległych tłumiących w 1885 roku bunt Metysów nakanadyjskich preriach.

Szeregowym żołnierzom, którzy odnieśli tak znacząceobrażenia, że uznani zostali

28 1. Między brytyjską oszczędnością a amerykańską hojnością...

za niezdolnych do dalszej samodzielnej egzystencji,przysługiwała renta w wyso­

kości od CS0,40 doCS0,60 dziennie, podczasgdy ówczesna średnia dzienna płaca pracownikaniewykwalifikowanego wynosiłaCS1. Oficerowie w podobnej sytuacji otrzymywali wypłatę w wysokości rocznych poborów tytułem rekompensaty za utratę zdrowia oraz rentę w wysokości połowy pensji wypłacanądo końcażycia58. Podobneróżnice w wysokości świadczeń dotyczyły także wdówpo poległych. Przy naliczaniu wypłat dodatkowo istotną kwestią było to, jakąśmiercią zmarł żołnierz.

Wdowabyła bowiem uprawnionado świadczenia w wysokości połowy dziennego żołdu,jeśli mąż zginął w wyniku działań bojowych. Jeśli natomiast zmarł podczas kampanii wskutek choroby, przysługiwało jej tylko 3/8 jego dziennej stawki59.

5" Ibidem, s. 12.

” Ibidem.

6" P.H. Morris, The Canadian Patriotic Fund-A Record of its Activities from 1914-1919, Otta­

wa 1920, s. 8-9, [online] https://ia600308.us.archive.Org/3/items/canadianpatrioti00morruoft/canadian patriotiOOmorruoft.pdf, 30 I 2014.

Wysokość rent,zwłaszcza przyznawanych weteranom nieposiadającymstopnia oficerskiego, nigdy nie była wystarczająca, aby zapewnić im i ich rodzinom god­ ne warunki egzystencji. Stąd duża liczba prywatnych inicjatyw dobroczynnych;

w 1854 roku dla koordynacji i nadzoru nad nimi powołano w Wielkiej Brytanii RoyalPatriotic Fund Corporation. Przed I wojną światową dodatkowewsparcie dla weteranówwypłacane było dzięki działalności Funduszu Patriotycznego(Patriotic Fund). W Gómej Kanadziepierwszy taki funduszutworzono w 1812 roku. Najego konto wpływały pieniądze z prywatnych donacjiizbiórekpublicznych, z których na­ stępnie finansowano skromnąpomoc dla niepełnosprawnych członkówmilicji i ich rodzin. Podobny fundusz powstał w brytyjskich koloniach w Ameryce Północnej podczas wojny krymskiej.Na jegokoncie,dzięki wpłatom prywatnych darczyńców, udałosię zebrać£46 575 - z tej kwoty wypłacano zasiłki bliskim żołnierzy, którzy zdecydowali się zaciągnąćdo oddziałów brytyjskich60. W 1900 roku powołano do życia Stowarzyszenie KanadyjskiegoFunduszu Patriotycznego (Canadian Patriotic FundAssociation), którego zadaniem byłozbieranie pieniędzy nastworzenie syste­ mu pomocyochotnikom walczącym w Afryce Południowej. Zfunduszutegowypła­ canododatkowezapomogi niepełnosprawnym weteranom oraz rodzinom poległych, mające uzupełnić głodowe rentyprzyznane przez Wielką Brytanię.

W okresiekolonialnym oraz po powstaniu DominiumKanady w zakresie opie­ ki nad niezbyt ówcześnie liczną grupą weteranów Kanada zasadniczo wzorowała się na rozwiązaniachbrytyjskich, szczególniew odniesieniu do wysokości rent dla inwalidów oraz świadczeń dlarodzin poległych. Wypłaty były zróżnicowane wza­ leżności od stopnia wojskowego, zaś w przypadku śmierciżołnierza także od czyn­ ników jakie ją spowodowały. Renty wypłacane oficerom lub wdowom ponich były znaczniewyższe niż przyznawane szeregowym żołnierzom i ich rodzinom. Świad­

czenia oficerskie oznaczały oczywiście spadekrealnych dochodów w stosunku do wynagrodzeń otrzymywanych z tytułu czynnej służby, lecz zazwyczaj wystarczały na skromneutrzymanie.Renty dla zwykłych żołnierzy nigdy natomiast nie pokry-

1.3. Tradycyjny model brytyjski 29 wały podstawowych kosztów utrzymania inwalidów i ich rodzin, stąd konieczność ubiegania się przez nich ododatkową pomoc wypłacaną przez organizacje filantro­ pijne lub Fundusz Patriotyczny. W związkuz ekspansją terytorialną i stopniowym wyłanianiem się nowych prowincji na zachodzie kraju bardzo popularną metodą wynagradzania i zabezpieczania byłych żołnierzy stały się nadania ziemi, jakie bez trudności mogli otrzymać demobilizowani żołnierze - zarówno inwalidzi,jak i ci, którzy nie ponieśli uszczerbku nazdrowiu. W przypadku niepełnosprawnych taka szczodrośćmiałajednakże wątpliwą wartość, gdyż nie mogąc podołać ciężkiej pra­

cy fizycznej przy uprawie ziemi, byli zazwyczaj zmuszeni do odsprzedaniajej spe­ kulantom61. Nie przyjął się natomiast wKanadzie, prawdopodobnie z powodurela­

tywnieniewielkiej liczbyweteranów,model opieki zorganizowanej w specjalnie do tego celu przeznaczonych przytułkachorganizowanychna wzór brytyjskiego Kró­

lewskiego Szpitala wChelsea, mimo że sieć instytucji tego typupowstała po wojnie secesyjnej w USA62. Do budowy własnego, spójnego sytemu opieki nad weteranami i wypracowania nowych rozwiązań Kanada została zmuszona dopiero w związku z udziałem w I wojnieświatowej.

61 Ch.G. Roland, War Amputations in Upper Cañada, „Archivarla" 1980, no. 10, s. 80, [online]

http://joumals.sfu.ca/archivar/index.php/archivaria/article/viewFile/10811/11712, 09 I 2014.

62 Państwowy Dom dla Niepełnosprawnych Żołnierzy Ochotników (National Home for Disabled Volunteer Soldiers - NHDVS) został założony w 1865 roku jako rodzaj schroniska dla rannych i wy­

czerpanych żołnierzy Unii, niemających szans na pomoc krewnych. Do 1900 roku powołano do życia osiem filii tej placówki w różnych rejonach USA, w których opiekę znalazło prawie 100 000 byłych żołnierzy. O działalności NHDVS można przeczytać w: PJ. K e 11 y, Creating a \ational Home: Btiil- ding the leterans’ Welfare Stale, 1860-1900, Cambridge 1997, s. 9-51, 169-200.

DOI: 10.12797/9788376385860.03

Rozdział 2.

Trudne początki - weterani I wojny światowej

WKanadzieIwojna światowado dziś nazywana jestWielką Wojną (TheGreat War).

Jakoczęść Imperium BrytyjskiegoDominium Kanady przystąpiłodo niej z chwilą wypowiedzenia przezWielką Brytanię wojnyNiemcom 4 sierpnia 1914 roku. Wy­ buch konfliktu był dużymzaskoczeniemdlaznacznej części Kanadyjczyków,którzy nie śledzilina bieżącorozwoju wydarzeńw Europie63. Niemniej w 1914roku więk­

szość społeczeństwa, a takżeklasy rządzącej uważała - podobnie jak ówczesny lider opozycjiWilfrid Laurier- że Jestto wojnao słuszną sprawę”, w związkuz czym obowiązkiem polityków wszystkich opcji jest „oświadczyć Wielkiej Brytanii, że Kanada poprze ją jednomyślnie”64. Powszechnepoparcie wynikało takżez przeko­

nania, że będzie to krótki konflikt, który zakończy się wielkim zwycięstwem sił Ententy jeszcze przed końcemroku65.

N.L.McClung, The Stream Runs Fast. \ly Own Story, Toronto 1945, s. 137-138.

M J. Grabowski, op. cit., s. 190.

J.L. G r a n a t s t e i n, D.F. 01 i v e r. The Oxford Companion..., s. 481.

A.Finkel, M.Conrad, History of the Canadian Peoples: 1867 to the Present, Toronto 1998, s. 200.

67 J. W i 1 s o n, Desperate Glory: The Story of ITIFI, Toronto 2008, s. 9-10, Stories of Canada.

Na początku sierpnia 1914 rokuarmia kanadyjska liczyła zaledwie 3110 zawo­ dowych żołnierzy, których uzbrojenie nie było modernizowane od czasów wojen burskich66. Jednakże w pierwszym okresie wojennego zapału do biurwerbunkowych natereniecałegokraju zaczęły zgłaszać się tysiące ochotników,z których większość stanowili imigranci lub potomkowie imigrantów zWielkiej Brytanii67. Pierwsze, po­

spiesznie utworzone oddziały korpusu ekspedycyjnego, liczące 33 000 żołnierzy, zostały wysłane doEuropy już 3 października 1914 roku, po odbyciu podstawowego szkolenia w nowo utworzonym obozie w Valcartier, niedaleko miastaQuébec. Kolej­ nesukcesywniedołączały do pierwszegokontyngentu,biorącaktywnyudziałwwal­ kach podczas największych i najkrwawszych bitew toczonych na froncie zachodnim.

Wiosną 1915 roku, na odcinku frontu niedaleko Ypres, kanadyjskie oddziały stały