Współpracownicy i klienci Augusta A. Czartoryskiego w czasach saskich

(1)

1

Rodzicom

(2)

(3)

3

Kraków 2010

(4)

Recenzja

Prof. dr hab. Mariusz Markiewicz

Redakcja Zofia Wróbel

Korekta Zofia Wróbel

Publikacja wydana ze środków przeznaczonych na działalność statutową Wydziału Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie

ISBN 978-83-62261-09-3

Na okładce: fragment portretu Augusta A. Czartoryskiego. Obiekt pochodzi ze zbiorów Fundacji XX Czartoryskich.

Projekt okładki

Anna Siermontowska-Czaja Skład i łamanie

Studio Poligraficzne Dorota Słomińska, Kraków tel.: 0602 677 488

Druk i oprawa

Poligrafia Inspektoratu Towarzystwa Salezjańskiego ul. Konfederacka 6, 30-306 Kraków; tel. (012) 266-40-00

Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”

z siedzibą w Instytucie Historii UJ ul. Gołębia 13, 31-007 Kraków www.iagellonica.com.pl

(5)

5

SPIS TREŚCI

WSTĘP. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 7 1. PATRON I DWÓR .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 15 1.1. August Aleksander Czartoryski — sylwetka patrona. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 15 1.2. Dwór . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 30 2. PODSTAWY MATERIALNE PATRONATU. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 43 2.1. Geografia dóbr . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 43

2.2. Środowisko zarządców .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 48 3. W KRĘGU PATRONATU I KLIENTELIZMU .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 65 3.1. Klientelizm i patronat. . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 65 3.2. Ramy patronatu .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 72 3.3. Patronat duchowny .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 89 4. LUDZIE CZARTORYSKIEGO. ANALIZA GRUPY .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 101 Ogólna stratyfikacja grupy. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 102

„Stara” klientela . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 103 Współpracownicy i przyjaciele polityczni . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 108 Klientela .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 120 Trwałość więzi klientalnej .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 137 5. DZIAŁALNOŚĆ POLITYCZNA FAKCJI . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 151 5.1. Sejmiki .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 151 5.2. Na forum sejmowym. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 236 5.3. Trybunał koronny. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 268 ZAKOŃCZENIE .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 303 ANEKSY . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 309 BIBLIOGRAFIA. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 327 WYKAZ SKRÓTÓW. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 345 INDEKS . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 347

(6)

(7)

7

WSTĘP

Starcia fakcji magnackich, zwanych niekiedy w literaturze historycznej ko- teriami lubpartiami, stanowiły stały element pejzażu politycznego osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej,stając się szczególnie wyrazistymi w czasach panowania Augusta III Sasa. Wydarzenia z 1733 r., z okresu bezkrólewia, znacznie spolaryzowały społeczeństwo szlacheckie, dzieląc je na dwie wyraźne grupy

— zwolenników Wettyna, syna zmarłego monarchy Augusta II, oraz sympaty- ków kandydatury Stanisława Leszczyńskiego. Zwycięstwo Augusta III ozna- czało konieczność pacyfikacji kraju oraz pojednania króla ze zbuntowanymi przywódcami wydarzeń z lat 1733–1735. Dokonywano tego na kolejnych sejmach — w 1735, 1736 i 1738 r. Społeczeństwo szlacheckie, na zasadzie zgody na istniejące status quo, z czasem coraz bardziej akceptowało nowego monarchę.

W okresie tym żadna z obecnych jeszcze w czasach Augusta II fakcji nie zdobyła zdecydowanej przewagi na scenie politycznej. Stronnictwa dopiero tworzono lub modyfikowano ze względu na „nowe” czasy i zadania. Istniała względna równo- waga między aktywnymi republikantami Potockimi, niepewną w swych politycznych sentymentach Familią¹, lawirującymi między wiernością wobec Stanisława Leszczyńskiego a lojalnością wobec nowego monarchy Tarłami oraz kilkoma innymi, mniejszymi ośrodkami politycznymi. Sytuacja ta zaczęła się zmieniać na początku lat czterdziestych. Choć już na sejmie w 1738 r. Familia wystąpiła w roli potencjalnego sojusznika dworu, nie stała się automatycznie stronnictwem królewskim. Podobna sytuacja miała również miejsce w roku 1741 r. w związku z planami konfederacji przedstawianymi szlachcie na sejmikach przez Potockich.

Michał i August Czartoryscy oraz Stanisław Poniatowski dysponowali wówczas konkretnym planem, jak przeciwdziałać pomysłom republikantów i zapobiec destabilizacji w kraju. Wymiernym efektem wspomnianych wydarzeń był fakt, że przez prawie dziesięć lat (1743–1752) Familia zajmowała pozycję stronnictwa dworskiego i wspólnie z ośrodkiem drezdeńskim forsowała projekty reform.

Faktyczne zerwanie Familii z dworem zostało symbolicznie przypieczętowa- ne przezspór o ordynację ostrogską. Rok 1752 jest datą bardzo umowną — okre- śla pewien punkt w przebiegu procesu odchodzenia czartoryszczyków od dwo-

1 Określenie Familia bez cudzysłowu stanowi w niniejszej pracy wyłącznie synonim stronnictwa kierowanego przez Michała i Augusta Czartoryskich oraz Stanisława Poniatowskiego. Pojęcia

„stronnictwa” czy też „partii” używane w odniesieniu do osiemnastowiecznej rzeczywistości nie mają znaczenia współczesnego, na co zwracał już uwagę W. Konopczyński, Z dziejów naszej par- tyjności, [w:] Mrok i świt, Warszawa 1922, s. 20–22.

(8)

ru. Koniec lat pięćdziesiątych i okres do roku 1763 to czas dominacji na scenie politycznej kamaryli marszałka nadwornego koronnego Jerzego A. Mniszcha, a zarazem minimalizacja roli Familii jako partii opozycyjnej. Dość ustabilizowa- ną pozycję posiadała wtedy również grupa skupiona wokół hetmana wielkiego koronnego Jana K. Branickiego.

Postrzeganie czasów saskich wyłącznie przez pryzmat walki stronnictw stanowi ukłon w stronę starej historiografii, reprezentowanej przez Kazimierza Wa- liszewskiego oraz Klemensa Kanteckiego². To ten pierwszy napisał w 1887 r.

w swej pracy Potoccy i Czartoryscy: „O składzie i wewnętrznej organizacji jed- nego z tych stronnictw nie mam potrzeby rozpisywać się”³. Tendencja określona tym lapidarnym stwierdzeniem przez szereg lat dominowała w literaturze historycznej. Zasadniczą zmianę w analizowaniu magnackich fakcji z czasów saskich przyniosły prace Zofii Zielińskiej oraz Marii Czeppe⁴. Zofia Zielińska w książce Walka Familii o reformę Rzeczypospolitej 1743–1752 zamieściła rozdział zaty- tułowany Szlacheccy stronnicy Familii, w którym dokonała zwięzłego przeglądu grupy popierającej reformatorskie zamierzenia braci Czartoryskich i Stanisła- wa Poniatowskiego. Ten niewielki objętościowo tekst wraz z recenzją książki⁵ stał się inspiracją dla niniejszej pracy. Wzorcem metodologicznym natomiast była książka M. Czeppe, w której autorka scharakteryzowała działalność kamaryli Mniszcha w latach 1758–1763.

Niniejsza rozprawa poświęcona jest kręgowi współpracowników oraz klien- tów Augusta A. Czartoryskiego w latach 1731−1763 i stanowi próbę spojrzenia na ową grupę przez pryzmat relacji patron — klient. Wymienione wyżej lata graniczne to data ślubu wojewody ruskiego z Zofią z Sieniawskich Denhoffową oraz rok śmierci króla Augusta III Sasa. Klientela Czartoryskich za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, zwłaszcza do roku 1782, gdy zmarł August Czartoryski, wymaga odrębnego opracowania, zarówno ze względu na obfitość materiałów archiwalnych, jak i wyraźną zmianę pokoleniową, która nastąpiła wówczas wśród ludzi wojewody ruskiego. Jednocześnie pole badawcze niniejszej pracy zostało zawężone do terenu Korony, marginalnie tylko uwzględnia- jąc Wielkie Księstwo Litewskie⁶. Ujęcie tematu z perspektywy patron — klient w dużym stopniu zadecydowało o kształcie pracy, której centrum stanowi osoba patrona-mecenasa, oraz jej celu, którym nie jest bynajmniejanaliza Familii w roli

2 K. Kantecki, Stanisław Poniatowski,t. 1–2, Poznań 1880.

3 K. Waliszewski, Potoccy i Czartoryscy, Kraków 1887, s. 9.

4 Z. Zielińska, Walka „Familii” o reformę Rzeczypospolitej 1743–1752, Warszawa 1983;

M. Czeppe, Kamaryla Pana z Dukli. Kształtowanie się obozu politycznego Jerzego Augusta Mnisz- cha 1750–1763, Warszawa 1998.

5 M. Markiewicz, H. Palkij, Próby naprawy Rzeczypospolitej, „Studia Historyczne”, 29 (1986), 1, s. 125–134.

6 Marginalnie potraktowano temat sejmików litewskich, całkowicie zdecydowano się natomiast pominąć trybunał litewski uznając, że bezpośrednim decydentem na tym terenie pozostawał pod- kanclerzy, a od 1752 r. kanclerz wielki litewski, Michał Czartoryski.

(9)

9

obozu dworskiego, określenie struktury stronnictwa czy też wyznaczenie stop- nia szlacheckiego poparcia dla propagowanych przezeń reform, choć ta ostatnia kwestia wielokrotnie pojawia się na jej kartach. Celem tym jest natomiast wy- odrębnienie grupy, współpracującej z wojewodą ruskim w czasach saskich, jej stratyfikacja i analiza, a następnie odpowiedź na pytanie o formy aktywności klienteli politycznej Czartoryskiego na sejmach, sejmikach i w trybunale koronnym. Aby cel osiągnąć, należało precyzyjnie zdefiniować krąg ludzi, współpra- cujących z Augustem Czartoryskim, orazzanalizować inne grupy, pozostające w zasięgu oddziaływania wojewody ruskiego — duchownych, zarządców czy sługi. W konsekwencji pojawiło się pytanie o rolę dworu magnackiego w nawią- zywaniu i podtrzymywaniu relacji klientalnej.

Spoiwem konstytuującym ciągłość tematyczną pracy pozostaje kwestia polityki personalnej prowadzonej dzięki posiadanemu majątkowi przez Augusta A. Czartoryskiego (HR w wydaniu staropolskim). Wszechstronna analiza śro- dowiska, skupionego wokół jednego z najbardziej wpływowych ludzi w osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej, pod kątemmetod doboru współpracowników, sojuszników, klientów politycznych, zarządców majątków, sług dworskich czy też „affidowanych” duchownych pozwala odpowiedzieć na pytanie, w jaki spo- sób wywierał on wpływ na ówczesne życie polityczne. Równie istotna wydaje się kwestia, na ile pozycja patrona-mecenasa, którą przez szereg lat zajmował Czartoryski, jak i stosowana przezeń w praktyce świadoma metoda zarządzania zasobami ludzkimi, były typowe dla czasów saskich.

Choć analizowane grono stanowi tylko część Familii, nie sposób uniknąć dylematów terminologicznych. Jeśli całość ugrupowania kierowanego przez Czartoryskich i Poniatowskiego określa się mianem stronnictwa bądź partii politycznej, jakie nazewnictwo stosować w odniesieniu do części tego ugrupowania?

Czy miana koterii bądź fakcji, używane na kartach niniejszej pracy, stanowią wy- bór najtrafniejszy? Jak wreszcie pogodzić stosowaną terminologię z wyraźnymi zmianami i ich dynamikąw obrębie analizowanej grupy?

Przyjęcie perspektywy klientalnej w znacznym stopniu determinuje kształt pracy. Dzięki niej podstawowym czynnikiem łączącym członków fakcji staje się więź z patronem. Pozostaje jednak problem innych elementów zapewniających spoistość analizowanej grupy i pytanie o ich rodzaj.

(10)

Familia cieszyła się sporym zainteresowaniem historyków, takich jak Klemens Kantecki, Władysław Konopczyński⁷, Jadwiga Bieniarzówna⁸, Jerzy Michalski⁹, Mariusz Markiewicz¹⁰ czy Stefan Jerzy Buksiński¹¹. O problemach związanych z archiwaliami Familii pisali Karol Buczek oraz Adam Homecki¹². Badaczy zaj- mowały w dużej mierze zagadnienia związane z kulturalnym mecenatem Czar- toryskich i funkcjonowaniem ich dworu. Większość prac z tego nurtu dotyczy czasów Izabeli z Flemmingów i okresu późniejszego, bardzo rzadko natomiast autorzy odwołują się do intelektualnego salonu Izabeli z Morsztynów Czartory- skiej czy też dworów jej synów, podkanclerzego Michała i wojewody ruskiego Augusta Aleksandra¹³.

Równie obficie reprezentowana jest ogólna i szczegółowa literatura dotycząca epoki. Z syntez warto wymienić, obok klasycznej już monografii Władysława Konopczyńskiego¹⁴, prace Józefa Andrzeja Gierowskiego¹⁵, Mariusza Markiewi-

7 W. Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, Warszawa 1999; Tenże, Fatalny sejm, [w:] Od Sobieskiego do Kościuszki, Kraków 1921; Tenże, Fryderyk Wielki a Polska, Poznań 1947; Ten- że, Liberum veto, Kraków 1918; Tenże, O jedność w Królestwie, „Przegląd Historyczny”, t. 21:

1917–1918, s. 212–249; Tenże, Polska w dobie wojen śląskich, [w:] Od Sobieskiego do Kościuszki, Kraków 1921; Tenże, Sejm grodzieński 1752, Lwów 1907.

8 J. Bieniarzówna, Projekty reform magnackich w połowie XVIII wieku, „Przegląd Historycz- ny”, t. 42: 1951, s. 304–330.

9 J. Michalski, Plan Czartoryskich naprawy Rzeczypospolitej, „Kwartalnik Historyczny”, 63 (1956), 4–5, s. 42.

10 M. Markiewicz, Europejska polityka Familii, [w:] Czartoryscy — Polska — Europa, red.

Z. Baran, Kraków 2003, s. 109–113.

11 J.S. Buksiński, Między sarmatyzmem a oświeceniem. Czartoryscy w latach 1693–1764, „Pra- ce Naukowe WSP w Częstochowie”, Seria Filologia Polska. Historia i teoria literatury, z. 1: 1985, s. 35–53.

12 K. Buczek, Z dziejów polskiej archiwistyki prywatnej (archiwa XX Czartoryskich) [w:] Studia historyczne ku czci Stanisława Kutrzeby, Kraków 1938, t. 2, s. 41–85; A. Homecki, Historia „Ar- chiwum domowego” Czartoryskich 1879–1953, „Rozprawy i Sprawozdania Muzeum Narodowego w Krakowie”, T. 12: 1980, s. 61–80. Por. W. Konopczyński, Materiały do dziejów polityki „Fami- lii”, „Kwartalnik Historyczny”, 25 (1911), s. 245–254; J. Nowak, Ordynacja sieniawska książąt Czartoryskich. Plany — zamierzenia — realizacja. „Rocznik Biblioteczno-Naukowy PAU i PAN w Krakowie”, R. 45: 2000, s. 121–159.

13 K. Chłędowski, Dwór Czartoryskich w Sieniawie, [w:] Z przeszłości naszej o obcej, Lwów 1935, s. 400–420; A. Aleksandrowicz, Puławy — środowisko kulturalne i literackie w XVIII–XIX w., [w:] Puławy, materiały z sesji popularnonaukowej, Lublin 1964, s. 81–138; M. Kseniak, Rezydencja książąt Czartoryskich w Puławach, Lublin 1998; Z. Gołębiowska, W kręgu Czartoryskich. Wpływy angielskie w Puławach na przełomie XVIII–XIX w., Lublin 2000. Wśród tych tytułów szczególne znaczenie ma praca B. Majewskiej-Maszkowskiej, Mecenat artystyczny Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej (1736–1816), Wrocław 1976, która obejmuje swym zasięgiem szeroką panoramę wy- darzeń kulturalnych XVIII w.

14 W. Konopczyński, Dzieje Polski.

15 J.A. Gierowski, The Polish-Lithuanian commonwealth in the XVIIIth century, Kraków 1996;

Tenże, Rzeczpospolita w dobie złotej wolności 1648–1763, Kraków 2001.

(11)

11

cza¹⁶ i Jacka Staszewskiego¹⁷. Wśród klasyków historiografii ważne wydają się monografie szczegółowe Mieczysława Skibińskiego Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką¹⁸ oraz Polska w dobie wojny siedmioletniej Włady- sława Konopczyńskiego¹⁹. Czasami saskimi zajmowano się w ciągu ostatnich dwóch stuleci, opracowując zazwyczaj różne zagadnienia tego okresu na tle szer- szej panoramy dziejowej. Powstawały więc prace z zakresu historii parlamenta- ryzmu i sejmikowania (Adolf Pawiński, Jerzy Michalski, Henryk Olszewski)²⁰, zagadnień prawnych i sądownictwa (Maria Woźniakowa, Jerzy Michalski)²¹, społecznych i kulturalnych (Teresa Zielińska)²² oraz dotyczących historii men- talności (Jerzy Ronikier, Andrzej L. Sowa, Bożena Popiołek)²³. Licznie repre- zentowane są również analizy międzynarodowego położenia Rzeczypospolitej w XVIII w. (Emanuel Rostworowski, Zofia Zielińska, Karl Zernack, Michael Müller, Paweł Hanczewski)²⁴.

Podstawę niniejszej pracy stanowią źródła rękopiśmienne zgromadzone w Bibliotece Książąt Czartoryskich w Krakowie. Są to przede wszystkim listy

16 M. Markiewicz, Historia Polski 1492–1794, Kraków 2004.

17 J. Staszewski, August III Sas, Wrocław 1989; Tenże, „Jak Polskę przemienić w kraj kwit- nący...”. Szkice i studia z czasów saskich, Olsztyn 1997; Tenże, Polacy w osiemnastowiecznym Dreźnie, Wrocław 1986; Tenże, Wettynowie, Olsztyn 2005.

18 M. Skibiński, Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką, t. 1–2, Kraków 1913.

Por. W. Konopczyński, Skibiński Mieczysław; Polska a Europa w dobie wojny o sukcesję austriac- ką w latach 1740 do 1745, t. 1–2, (recenzja), „Kwartalnik Historyczny”, t. 28: 1914, s. 227–254.

19 W. Konopczyński, Polska w dobie wojny siedmioletniej, t. 1–2, Warszawa, Kraków 1909–

1911.

20 A. Pawiński, Rządy sejmikowe w Polsce 1572–1795 na tle stosunków województw kujaw- skich, oprac. H. Olszewski, Warszawa 1978; Historia sejmu polskiego, red. J. Michalski, t. 1, War- szawa 1984; H. Olszewski, Sejm epoki oligarchii (1652–1763), Poznań 1966; Tenże, Doktryny prawno-ustrojowe czasów saskich (1697–1740), Warszawa 1961.

21 M. Woźniakowa, Sąd asesorski koronny (1537–1795), jego organizacja, funkcjonowanie i rola w dziejach prawa chełmińskiego i magdeburskiego w Polsce, Warszawa 1990; J. Michalski, Studia nad reformą sądownictwa i prawa sądowego w XVIII w., Wrocław 1958; J. Bardach, B. Le- śnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1994.

22 T. Zielińska, Magnateria polska epoki saskiej. Funkcje urzędów i królewszczyzn w procesie przeobrażeń warstwy społecznej, Warszawa 1977.

23 J. Ronikier, Hetman Adam Sieniawski i jego regimentarze, Kraków 1992; A. Sowa, Świat ministrów Augusta II. Wartości i poglądy funkcjonujące w kręgu ministrów Rzeczypospolitej w la- tach 1702–1728, Kraków 1995, s. 21; B. Popiołek, Kobiecy świat w czasach Augusta II. Studia nad mentalnością kobiet z kręgów szlacheckich, Kraków 2003.

24 E. Rostworowski, Podbój Śląska przez Prusy a pierwszy rozbiór Polski, „Przegląd Historycz- ny”, t. 63, s. 389–412; Tenże, O polską koronę. Polityka Francji w latach 1725–1733, Wrocław 1958; Z. Zielińska, Studia z dziejów stosunków polsko-rosyjskich w XVIII wieku, Warszawa 2001;

K. Zernack, Preusen — Deutschland — Polen, hrsg. von. W. Fischer, M. Müller, Berlin, 2001;

M. Müller, Polska i Niemcy w układzie sił politycznych Europy XVIII wieku, [w:] Polska i Niemcy w okresie oświecenia. Reformy polityczne, ustrojowe i oświatowe, Poznań 1986, s. 71–81; Tenże, Polen zwischen Preussen und Russland. Souveränitätskrise und Reformpolitik 1736–1752, Berlin 1983; Tenże, Rozbiory Polski. Historia Polski i Europy XVIII wieku, Poznań 2005; P. Hanczewski, Dyplomacja brytyjska w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 1748–1756, Toruń 2001.

(12)

kierowane do Augusta Czartoryskiego przez jego współpracowników, klientów, zarządców, a także duchownych. Korespondencji wychodzącej od wojewody ruskiego zachowało się znacznie mniej i jest ona rozproszona. Oprócz zbio- rów krakowskich, wykorzystano rękopisy Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, Biblioteki PAN w Kórniku, Biblioteki Narodowej i Biblioteki Uniwersytetu Warszawskie- go. Kwerenda zagraniczna objęła natomiast archiwa ukraińskie (Kijów, Lwów), rosyjskie (Moskwa), niemieckie (Drezno)²⁵ oraz francuskie (Paryż). Dzięki korespondencji możliwe było stwierdzenie i określenie rodzaju istniejącej relacji klientalnej. Wiadomo jednak, iż dane z zachowanych listów są niepełne, dlatego starano się uzupełnić informacje poprzez analizę innych rodzajów źródeł, takich jak relacje z sejmików, doniesienia z obrad trybunału ikondescencji, rachunki czy sumariusze. Przy cytowaniu fragmentów tekstów z epoki oparto się na za- sadach zawartych w Instrukcji wydawniczej dla źródeł historycznych od XVI do połowy XIX wieku pod redakcją Kazimierza Lepszego²⁶. W niewielkim stopniu pomocne okazały się źródła drukowane. Na podkreślenie zasługują wydane diariusze sejmowe²⁷ oraz akta sejmikowe wiszeńskie i halickie²⁸. Odrębne miejsce zajmują pamiętniki z klasycznymi pozycjami autorstwa Marcina Matuszewicza i Jędrzeja Kitowicza²⁹ na czele oraz wydania obcojęzyczne (instrukcje, relacje posłów, korespondencja)³⁰.

W wielu przypadkach określenie personaliów korespondentów Augusta A. Czartoryskiego okazało się problemem. Jeśli nadawca pełnił jakikolwiek urząd ziemski, identyfikację umożliwiały spisy urzędników³¹. Były one nieoce-

25 Kwerendę w 2008 r. w Sächsisches Hauptstaatsarchiv w Dreźnie zrealizowałam dzięki sty- pendium Fundacji Lanckorońskich.

26 K. Lepszy, Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI do połowy XIX w., Wro- cław 1953.

27 Diariusze sejmowe z wieku XVIII, t. 1–3, wyd. W. Konopczyński, Warszawa 1911–1937.

28 Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tzw. bernardyńskiego we Lwowie. Lauda wiszeńskie, lwowskie, przemyskie, sanockie 1731−1772, wyd. A. Prochaska, t. 23, Lwów 1928; Lauda sejmikowe halickie 1696–1772, wyd. W. Hejnosz, Lwów 1935.

29 J. Kitowicz, Opis obyczajów za panowania Augusta III, oprac. M. Dernałowicz, Warszawa 1985; Tenże, Pamiętniki, czyli Historia polska, Warszawa 2005; M. Matuszewicz, Diariusz życia mego, oprac. B. Królikowski, kom. Z. Zielińska, Warszawa 1986.

30 Sbornik Russkogo Istoriczeskogo Imperatorskogo Obszczestwa, t. 103, St. Petersburg 1897;

Politische correspondenz Friedrichs des Grossen, Bd. 3–10, hrsg. von badischen historischen Commision, Berlin 1882–1905.

31 Urzędnicy wielkopolscy XV–XVIII wieku. Spisy, oprac. A. Bieniaszewski, Kórnik 1987;

Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego XVI–XVIII wieku. Spisy, oprac. E. Opaliński, H. Żerek-Kleszcz, Kórnik 1993; Urzędnicy województwa ruskiego XIV–XVIII wieku. (Ziemie ha- licka, lwowska, przemyska, sanocka). Spisy, oprac. K. Przyboś, Kórnik 1987; Urzędnicy wojewódz- twa bełskiego i ziemi chełmskiej XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. H. Gmiterek, R. Szczygieł, Kórnik 1992; Urzędnicy podolscy XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. E. Janas, W. Kłaczewski, J. Kurtyka, A. Sochacka. Kórnik 1998; Urzędnicy województw kijowskiego i czernihowskiego, oprac. E. Ja- nas, W. Kłaczewski, Kórnik 2002; Urzędnicy wołyńscy XIV–XVIII w., oprac. M. Wolski, Kórnik 2007; Urzędnicy województwa krakowskiego XVI–XVIII wieku. Spisy, oprac. S. Cynarski i A. Fal-

(13)

13

nioną pomocą, choć jednocześnie, na co zwracali już uwagę historycy, spisy te w wielu miejscach rozmijają się z tytulaturą używaną w korespondencji. W sze- rokim zakresie odwoływano się do herbarzy oraz innych materiałów o charakterze genealogicznym³², a także życiorysów zamieszczonych w Polskim Słow- niku Biograficznym. Należy także zaznaczyć, iż wiedza o niektórych osobach wspominanych na kartach niniejszej pracy jest wewnętrznie sprzeczna, niepełna, wątpliwa, nierzadko ogranicza się do znajomości imienia i nazwiska, a w wielu wypadkach tylko jednego z nich. Istniejące ograniczenia nieraz nie pozwalają na określenie kontekstu rodzinnego, majątkowego, czy też ewentualnego statusu w hierarchii urzędniczej.

Praca została podzielona na pięć rozdziałów. W pierwszym, zatytułowanym Patron i dwór, dominują zagadnienia związane z osobą Augusta A. Czartoryskie- go, jego krótka biografia, analiza przebiegu kariery oraz zarys koncepcji politycznych. Znajduje się tu również część poświęcona dworowi wojewody ruskiego, który został zaprezentowany w kilku kontekstach — jako siedziba patrona, polityczne centrum decyzyjne, rezydencja, a wreszcie miejsce skupiające sługi i niższą klientelę księcia wojewody. W rozdziale drugim — Podstawy materialne patronatu — przedstawiono nie tylko geograficzne rozmieszczenie posiadłości Czartoryskiego, ale i zaprezentowano analizę środowiska zarządców, ich we- wnętrzną hierarchię oraz metody kooptacji. Odrębny podrozdział został poświę- cony zagadnieniu etosu wzorowego zarządcy³³. W tej części wyszczególniono też wyróżniające się przez swą specyfikę grupy wśród służby gospodarczej. W roz- dziale trzecim, zatytułowanym W kręgu patronatu i klientelizmu, zaprezentowa- no zagadnienia związane z teorią klientelizmu. Następnie wyznaczono konkretne ramy patronatu Czartoryskiego, w którym szczególne miejsce zajmował patronat duchowny. Kolejny rozdział — Ludzie Czartoryskiego. Analiza grupy — stanowi próbę charakterystyki wyodrębnionego grona współpracowników oraz klientów.

Celem jest odpowiedź na pytanie o strukturę grupy oraz występującą w jej obrę-

niowska-Gradowska, Kórnik 1990; Urzędnicy województwa sandomierskiego XVI–XVIII wieku.

Spisy, oprac. K. Chłapowski, A. Falniowska-Gradowska, Kórnik 1993; Urzędnicy województwa lubelskiego XVI–XVIII w. Spisy, oprac. W. Kłaczewski, W. Urban, Kórnik 1991; Urzędnicy Prus Królewskich XV–XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Mikulski, Kórnik 1990; Urzędnicy kujawscy i do- brzyńscy XVI–XVII wieku. Spisy, oprac. K. Mikulski, W. Stanek przy współudziale Z. Górskiego, R. Kabacińskiego, Kórnik 1990; Urzędnicy podlascy XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. E. Dubas- Urwanowicz, W. Jarmolik, M. Kulecki, J. Urwanowicz, Kórnik 1994; Urzędnicy inflanccy XVI–

XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Mikulski, A. Rachuba, Kórnik 1994; Urzędnicy centralni i nadwor- ni Polski XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Chłapowski, S. Ciara, Ł. Kądziela, T. Nowakowski, E. Opaliński, G. Rutkowska, T. Zielińska, Kórnik 1992; Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, Kórnik 1994.

32 A. Boniecki, Herbarz, t. 1–16, Warszawa 1899–1913; I. Kapica, Herbarz, Kraków 1870;

K. Niesiecki, Herbarz Polski, t. 1–10, Lipsk 1839–1841; S. Uruski, Rodzina. Herbarz Polski, t. 1–15, Warszawa 1904–1931.

33 D. Bąkowski-Kois, Zarządcy dóbr Elżbiety Sieniawskiej — studium z historii mentalności, Kraków 2005.

(14)

bie dynamikę zmian. Tematyka ostatniego rozdziału oscyluje wokół zagadnień związanych z analizą politycznej aktywności fakcji wojewody ruskiego na forum ogólnokrajowym (działalność sejmowa), lokalnym (sejmiki), oraz prób oddzia- ływania na wymiar sprawiedliwości (trybunał koronny). Jest to próba oceny re- alnych możliwości wywierania wpływu na przebieg obrad sejmowych, a tym sa- mym kreowania politycznej rzeczywistości. Podobne pytania zostały postawione przy analizie sejmików, w tym wypadku jednak uwaga została skoncentrowana na procesie budowy wpływów na prowincji oraz na metodach kaptowania stron- ników.

Konstrukcja pracy dostosowana została do zasadniczego celu, którym jest w miarę wszechstronna analiza środowiska współpracowników i klientów wojewody ruskiego w czasach saskich. Choć zastosowane podziały stratyfikacyjne są dość schematyczne, to ich użycie podkreślać miało nie tylko wyraźną hierarchi- zację grupy, na której czele znajdowała się bezsprzecznie osoba patrona, ale i jej przejrzystą, karną strukturę, w dużej mierze pozwalającą na realizację ambitnych celów politycznych (w latach czterdziestych forsowanie konkretnego programu reformatorskiego, a w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych dość skuteczne torpedowanie koncepcji dworskich).

Praca ta nie powstałaby bez życzliwości i współpracy wielu osób i instytucji.

Za opiekę merytoryczną i wsparcie w czasie pisania niniejszej książki, a przede wszystkim za uwagi, które przyczyniły się do jej ostatecznego kształtu, pragnę podziękować Panu Profesorowi Mariuszowi Markiewiczowi.

Dziękuję także Panu Profesorowi Jarosławowi Porazinskiemu oraz Panu Pro- fesorowi Kazimierzowi Przybosiowi za wnikliwe, nieraz krytyczne uwagi oraz sugestię wydania pracy drukiem. Sugestia ta została urzeczywistniona dzięki życzliwości i pomocy dwóch osób — dziekana Wydziału Historycznego UJ, Pana Profesora Andrzeja Banacha, i dyrektora Instytutu Historii, Pana Profesora Stanisława A. Sroki, którym również pragnę w tym miejscu podziękować.

(15)

15

1. PATRON I DWÓR

1.1. August Aleksander Czartoryski — sylwetka patrona.

August Aleksander Czartoryski urodził się 9 listopada 1697 r. w Warszawie jako drugi syn Kazimierza Czartoryskiego i Izabeli z Morsztynów¹.

Wywodził się ze starej litewskiej rodziny, która swój tytuł książęcy oraz herb Pogoń zawdzięczała pochodzeniu od wielkiego księcia Giedymina². Czartoryscy uważali za swe dobra rodzinne Czartorysk, Klewań i Żuków na Wołyniu. Z bie- giem lat rosło znaczenie rodu i umacniała się jego pozycja majątkowa. Donio- słym wydarzeniem było małżeństwo Michała Jerzego (zm. 1662 r.) z księżniczką Izabelą Korecką, której przodkowie, podobnie jak Czartoryscy, wywodzili się od Olgierda i pieczętowali się Pogonią litewską. Korecka była ostatnią przedsta- wicielką bogatego i wygasającego rodu, wniosła do mężowskiej fortuny Korzec i Oleksiniec. Spadek ten uległ formalnemu podziałowi w 1701 r. W ten sposób powstały dwie linie rodziny: na Korcu i na Klewaniu. Jako dziedzic Klewania początkowo występował Michał Jerzy (1621–1692), dworzanin Władysława IV, uczestnik poselstwa Kazimierza Jana Sapiehy do Moskwy (1678 r.), a od 1680 r.

wojewoda sandomierski. Jego synem z trzeciego małżeństwa z Joanną z Olędz- kich Oleśnicką był urodzony w 1674 r. Kazimierz. Natura nie obdarzyła go co prawda talentem politycznym, jednak dzięki obrotności, sprytowi i zaradności żony, Izabeli z Morsztynów (1671–1758), Kazimierz osiągnął wysokie urzę- dy w państwie: podkanclerzego litewskiego i kasztelana wileńskiego. Izabela z Morsztynów znana jest przede wszystkim z działalności kulturalnej — w swym warszawskim pałacu stworzyła pierwszy na terenie Rzeczypospolitej salon pro-

1 Postać Augusta Aleksandra Czartoryskiego nie stała się do tej pory przedmiotem szczegóło- wej biograficznej uwagi. Dysponujemy w tym względzie zaledwie kilkoma artykułami o charakte- rze syntetycznym: W. Konopczyński, Czartoryski August Aleksander, [w:] Czartoryscy. Trzydzieści sześć życiorysów, Kraków 1938, s. 64–75 — przedruk artykułu z PSB); S. Askenazy, Czartoryski August Aleksander, [w:] Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana, t. 13, Warszawa 1894, s. 695–696; J. Bartoszewicz, Czartoryski August Aleksander, [w:] Encyklopedia Powszechna, t. 6, Warszawa 1861, s. 237–240; A. Boniecki, Herbarz polski, t. 3, Warszawa 1900, s. 328.

2 T. Wasilewski, Pochodzenie i początek kariery domu Czartoryskich, [w:] Litwa i jej sąsiedzi od XII do XX w., Poznań 1994, passim; M. Cetwiński, Mityczne wzorce i społeczne funkcje legend herbowych Czartoryskich i Czetwertyńskich, „Genealogia” 1: 1991, s. 43–58; T. Zielińska, Ma- gnateria polska epoki saskiej. Funkcje urzędów i królewszczyzn w procesie przeobrażeń warstwy społecznej, Warszawa 1977, s. 181–183.

(16)

wadzony na wzór zachodni, stałe miejsce spotkań elit politycznych i intelektualnych³.

Kazimierz i Izabela mieli pięcioro dzieci. Ludwika Elżbieta wstąpiła do zakonu wizytek, gdzie trzykrotnie była wybierana przełożoną klasztoru. Konstancja w 1720 r. wyszła za mąż za Stanisława Poniatowskiego, wciągając go do współpra- cy politycznej ze swymi braćmi. Najmłodszy z potomków Kazimierza i Izabeli, Teodor Kazimierz (1704–1768), został przeznaczony do stanu duchownego i od 1738 r. pełnił funkcję biskupa poznańskiego. Najstarszy natomiast, Michał Fry- deryk (1696–1775), najczęściej rezydował w Wołczynie. Pełnił kolejno urzędy podkanclerzego litewskiego (od 1724 r.) i kanclerza wielkiego litewskiego (od 1752 r.). Obdarzony licznymi zdolnościami, był człowiekiem pracowitym i wy- trwałym w realizacji zamierzeń. Wpływowy i szanowany, podobno znał z nazwiska i rozpoznawał z twarzy około sto tysięcy szlachciców.

August Aleksander był młodszym bratem Michała i starszym Teodora. Na jego rodziców chrzestnych zaproszono króla Augusta II oraz kanclerzynę Marię Annę Wielopolską z domu d’Arquien. Niewiele wiadomo o pierwszych latach jego życia. Zapewne początkowo uczył się w warunkach domowych pod okiem matki. Wykształcenie odebrał staranne i o silnym zabarwieniu cudzoziemskim, po francusku pisał nie gorzej niż po polsku. Dowodem intelektualnych aspira- cji Czartoryskiego w wieku dojrzałym jest jego korespondencja z Marią Teresą Geoffrin⁴. Pisząc o przedstawicielach Familii, angielski dyplomata Jerzy Wo- odward chyba nieprzypadkowo zaznaczył, że są to ludzie najbardziej kulturalni, ale i najbardziej rozsądni ze wszystkich, których zna w Rzeczypospolitej⁵. O inte- ligencji i zdrowym rozsądku Czartoryskiego świadczy m.in. przygotowany prze- zeń projekt przeciwdziałania epidemii w stolicy⁶. Z zachowanej listy książek, które książę August zamówił w Dreźnie w latach czterdziestych wynika, iż cenił on szczególnie francuską „Bibliothèque raisonnée”, dzieła Woltera oraz szeroko pojmowane utwory klasyczne⁷.

W 1715 r. młody książę wyjechał w podróż za granicę, gdzie spędził kilka kolejnych lat życia. Początkowo przebywał we Francji, następnie we Włoszech (uczył się w Rzymie⁸) i w księstwach niemieckich, jednak po pewnym czasie, dostrzegając prawdopodobnie brak perspektyw na zrobienie błyskotliwej karie-

3 O rodzinie Czartoryskich: Tejże, Poczet polskich rodów arystokratycznych, Warszawa 1997, s. 63–71; Z. Żygulski jun., Puławy, [w:] Muzeum Czartoryskich. Historia i zbiory, Kraków 1998, s. 13–18. O salonach w XVIII w. we Francji i w Rzeczypospolitej — A. Jakuboszczak, Sarmacka dama. Barbara Sanguszkowa (1718-1791) i jej salon towarzyski, Poznań 2008, s. 141–239.

4 AP Kr. (Wawel), AK Pot 3228, s. 237–248, August Czartoryski [dalej jako A.C.] do T. Geof- frin, b.m.,[1767]

5 R. Butterwick, Stanisław August a kultura angielska, Warszawa 2000, s. 90–91; B.Czart, rkps 1983 III, J. Woodward do T. Robinsona, b.m., 24 III 1733.

6 AGAD, APP 183, s. 32, H. Brühl do A.C., Toeplitz, VIII 1739.

7 B.Czart, rkps 5844, nr 16843, J. Celestin Just do Tegoż, Hubertusburg, 24 X 1749.

8 RGADA, f. 12, op. 1, nr 67, k. 3. Traktat o familiach, koligacyjach i pokrewieństwach między sobą domów polskich i litewskich.

(17)

17

ry, wstąpił do zakonu maltańskiego joannitów i odbył staż w ich flocie. Według niepotwierdzonych świadectw zaliczał się do obrońców Korfu w 1716 r.⁹ Jako pułkownik wojsk cesarskich walczył u boku Eugeniusza Sabaudzkiego w kam- panii tureckiej i z jego rąk otrzymał w 1718 r. pod Belgradem szpadę honorową.

W wojsku austriackim Czartoryski nawiązał bliskie i serdeczne kontakty z gene- ralicją, m.in. z Gwidonem Starhembergiem, Klaudiuszem Mercy’m oraz Klau- diuszem Bonnevalem, jednak jego dalszą karierę znacznie utrudniały pogarsza- jące się relacje z księciem Eugeniuszem Sabaudzkim. Kontakty ze środowiskiem wiedeńskim nie skończyły się w latach dwudziestych XVIII w. Książę chętnie jeździł do stolicy Austrii, gdzie spędził sporą część lat 1723 i 1725, a zapewne i roku 1726.¹⁰ Spotkał tam m.in. Karola Monteskiusza¹¹. Z okresu młodości po- chodziła też serdeczna przyjaźń z wojskowym i włoskim dyplomatą, markizem Robertem Breglio de Solaro¹².

Książę po powrocie do kraju w randze pułkownika wojska austriackiego wy- stępował jako pełnomocnik zakonu maltańskiego w obronie jego praw do ordynacji ostrogskiej w sprawie, która wybuchła po śmierci Józefa Karola Lubo- mirskiego¹³. Prawdopodobnie, zajmując się przez dziesięć lat tą kwestią, liczył na zostanie dożywotnim zarządcą, komandorem lub przeorem wspominanych dóbr, co rozwiązywałoby jego troski materialne. Dlatego też inspirował powsta- nie manifestów publicznych, w których przekonywał, iż prawa Malty do dóbr Ostrogskich są niezbywalne¹⁴ (po 1752 r. Czartoryski diametralnie zmienił front, dowodząc bezzasadności pretensji zakonu do ordynacji, a w 1754 r. zbywał dy- plomatycznym chłodem listy Wielkiego Mistrza maltańskich joannitów, Manu- ela Pinto de Fonseki¹⁵). W 1720 r. August II oddał zarząd ordynacji ostrogskiej

9 Pogłoski o wojennych zasługach księcia Augusta demistyfikowali w latach czterdziestych dyplomaci francuscy. AMAE, Mémoires et documents 26, k. 193–214, Mémoire sur les principaux maisons de Pologne et de Lithuanie, les sénateurs ecclésiastiques et séculiers, les ministres d’état et de guerre et sur quelques particuliers Polonais (1754).

10 AP Kr. (Wawel), AK Pot., 3229, s. 51–53, A.C. do NN, Wiedeń, 20 III 1726.

11 W. Smoleński, Monteskiusz w Polsce wieku XVIII, Warszawa 1927, s. 47. Do spotkania Czar- toryskiego z Monteskiuszem doszło w 1728 r.

12 AGAD, APP 183, s. 25–28, R. Breglio de Solaro do A.C., Turyn, 21 V 1746.

13 J.K. Lubomirski zmarł w 1702 r. O sprawie dóbr ostrogskich: T. Zielińska, Magnateria pol- ska,s. 172.

14 AP Kr. (Wawel), A.Sang, koresp. T. 3, s. 305, Manifest podpisany przez Augusta A. Czar- toryskiego, wywodzący jego prawa do ordynacji ostrogskiej (nie datowany); Informacyja o do- brach ordynacyi podległych przez książęcia Jmci Janusza Ostrogskiego kasztelana krakowskiego na obronę wiary świętej i usługę ojczyzny za konsensem Obojga Narodów w dyspozycyją Rzeczy- pospolitej oddanych, z ekscerptem ex volumine legum konstytucyi tejże ordynacyi służących, ab ordine Kawalerów Maltańskich przez książęcia Jmci Augusta Aleksandra Czartoryskiego kawalera maltańskiego ejusdem ordinis melitensis characterisatum plenipotentiarum, wszystkim stanom Rze- czypospolitej Koronnym i W.X.Lit. na sejm walny zgromadzonym do uwagi podana roku Pańskiego 1722, Warszawa 1722 (druk).

15 AGAD, APP 11, s. 151–154, M. Pinto do A.C., Malta, 13 VII 1754. Por. B.Czart, rkps 1160 IV, A.C. do I. Czosnowskiego, b.m., [1754].

(18)

w ręce komisarzy, Stanisława Poniatowskiego i Jana Tarły, co jednak nie upra- womocniło pretensji maltańskich¹⁶. W 1721 r. książę August bezskutecznie pro- pagował interesy kawalerów na sejmikach relacyjnych¹⁷. Starał się też pozyskać dla sprawy poparcie Radziwiłłów¹⁸. Na sejm 1722 r. przygotował wywód praw zakonu do ordynacji, jednak nie zdołał go zaprezentować z powodu zerwania obrad (analogicznie było w 1724 i 1726 r.). Manifestom książęcym przeciwstawia- no kontrmanifesty, a także anonimowe, zjadliwe satyry, w którychwskazywano na bezzasadność pretensji Czartoryskiego i przedstawiano go jako hipokrytę¹⁹. W 1725 r. książę August protestował przeciwko zajęciu ordynacji przez księcia Pawła Sanguszkę²⁰.

Królewska protekcja ułatwiała kolejne awanse młodego Czartoryskiego — 1 czerwca 1729 r. został on mianowany pułkownikiem gwardii pieszej koronnej (stanowisko uzyskane w drodze cesji od Stanisława Poniatowskiego), a 14 czerwca tego roku generałem-majorem wojsk koronnych. Jego pozycja wzmocniła się na tyle, iż mógł rozpocząć starania o rękę Marii Zofii z Sieniawskich Denhoffo- wej²¹.

Była ona w tym czasie uważana za jedną z najlepszych partii w Rzeczypospo- litej. Po śmierci rodziców, kasztelana krakowskiego Adama Mikołaja Sieniaw- skiego i Elżbiety z Lubomirskich²², oraz pierwszego męża, wojewody połockiego Stanisława Denhoffa, odziedziczyła ogromny majątek. O jej rękę ubiegali się zarówno konkurenci z Polski, jak i z zagranicy²³, którym August Czartoryski nie dorównywał ani pozycją polityczną, ani fortuną. Wydaje się, że o jego zwycię- stwie nad innymi zadecydowały dwa czynniki. Jednym z nich było poparcie monarchy (kwestia małżeństwa Denhoffowej stała się na początku lat trzydziestych XVIII wieku sprawą polityczną; monarcha wiedział, że mężem wojewodziny po- łockiej powinien raczej zostać człowiek o słabej pozycji majątkowej, tak by nie zagroziło to istniejącej równowadze między rodzinami magnackimi w Rzeczypo- spolitej). Drugim — wola samej Denhoffowej²⁴. Często sprawa ta jest przedsta-

16 AP Kr. (Wawel), A.Sang, teka 254/7, s. 47–52, Tenże do P. Sanguszki, Warszawa, 21 I 1723.

17 AGAD, AZ, 563, s. 56–57, Tenże do T. Zamoyskiego, Klewań, 15 VIII 1721.

18 AGAD, AR V, 2578, Tenże do Radziwiłła, Warszawa, 1 III 1721.

19 BJ, rkps 9340 II, k. 82v–83, Zdanie in contrarium Księcia Czartoryskiego kawalera maltań- skiego niesłusznie upominającego się o ordynację ostrowską (s!) wydane na sejmie warszawskim roku 1722.

20 AGAD, AR V, 2578, A.C. do Radziwiłła, Warszawa, 1 III 1721.

21 W. Konopczyński, Czartoryska Maria Zofia, [w:] Czartoryscy. Trzydzieści sześć życiorysów, Kraków 1938, s. 75–77.

22 Wiadomo, że w 1740 r. wywód genealogiczny na zlecenie M.Z. Denhoffowej przygotowywał J.F. Sapieha. Zob. Korespondencja Józefa Andrzeja Załuskiego 1724–1736, oprac. B.S. Kupść, K. Muszyńska, Wrocław 1967, nr 80, J.F. Sapieha do J.A. Załuskiego, Kodeń, 30 XII 1730.

23 E. Rostworowski, O polską koronę. Polityka Francji w latach 1725–1733, Wrocław 1958, s. 218–219.

24 B. Popiołek, Kobiecy świat w czasach Augusta II. Studia nad mentalnością kobiet z kręgów szlacheckich, Kraków 2003, s. 211, 263.

(19)

19

wiana w formie anegdoty. Szymon Askenazy napisał: „Choć nierówny im fortuną, potrafił książę August dotrzymać konkurentom: i na placu — gdyż kilka z tego powodu miał pojedynków, gdzie się pięknie zachował, jak ze starostą stężyckim Tarłą, kiedy dwukrotnie do siebie dał strzelić, a sam nie wypalił”²⁵. Wspomniany przez historyka przeciwnik Czartoryskiego to Karol Tarło (zm. 1749 r.), starosta stężycki. Po tym jak oddał on w kierunku księcia Augusta dwa strzały (zresztą oba niecelne), ten ostatni zapytał podobno: „Czym mogę jeszcze panu służyć?”.

Czy owa anegdotycznie przedstawiona wytrwałość Czartoryskiego pomogła mu w zdobyciu ręki (a według Juliana Bartoszewicza również serca²⁶) Denhoffowej, trudno stwierdzić. Wydaje się, że cecha ta, nawet w realiach osiemnastowiecz- nych, mogła mieć pewne znaczenie. Po czterdziestu latach jeden z podróżników te burzliwe wydarzenia skwitował krótkim zdaniem: „Zaślubiając ją [czyli Den- hoffową — KK] wystąpił książę z zakonu maltańskiego, a zdobył ją w konnym pojedynku na pistolety. Dama dała słowo, że odda rękę zwycięzcy”²⁷.

Przed ślubem rodzice, zainspirowani przez Konstancję Poniatowską²⁸, scedo- wali na młodego Czartoryskiego Żuków, tworząc dość fikcyjne podstawy materialne jego egzystencji.Sprawa ta znalazła się w spisanej intercyzie²⁹. Ślub Marii Zofii i Augusta Aleksandra odbył się 11 lipca 1731 r. w kościele OO. Reformatów w Warszawie. Udzielił go sam prymas Teodor Potocki. Podczas uroczystości nie- obecni byli rodzice pana młodego, jednak uzgodniono spotkanie rodzinne w rejo- nie Siedlec³⁰. 22 lipca tego samego roku Czartoryski otrzymał order Orła Białego,

25 S. Askenazy, dz.cyt., s. 695. Okoliczności, które stały się pretekstem do pojedynku (chodziło o niesnaski, a następnie o awanturę między służącymi Tarły i Czartoryskiego w czasie, gdy oni sami adorowali Denhoffową we Lwowie) przedstawia szczegółowo — CDIAUK, f. 254, op. 1, nr 502, k. 19–22v, S. Poniatowski do J. Tarły, Lwów, 19 XII 1729.

26 J. Bartoszewicz, dz.cyt., s. 238.

27 G.G. Casanova de Segnalt, Przygody w Polsce, [w:] Polska stanisławowska w oczach cudzo- ziemców, t. 1, oprac. W. Zawadzki, Warszawa 1963, s. 234–236.

28 AGAD, APP 183, s. 272–275, A.C. do K. Czartoryskiego, Warszawa, 8 VII 1731; Tamże, s. 287, K. Poniatowska do Tegoż, b.m., 5 VII 1731. Poniatowska uważała, że ta donacja jest nie- zbędna ze względu na „humory” krewnych Sieniawskiej. Żuków był na tyle oddalony od pozosta- łych dóbr wojewodziny, że było rzeczą bardzo wątpliwą, by ktokolwiek wiedział, czy znalazł się on faktycznie w rękach księcia Augusta. Jeszcze pod koniec lat czterdziestych dyplomaci francuscy przesyłali informację, że August III faworyzuje Czartoryskich ze względu na ich wcześniejszy niedostatek, zaś Stanisława Poniatowskiego z powodu jego niskiego urodzenia. AMAE, CP 232, k. 65–68v, Relacja Des Issartsa z Warszawy, 8 II 1749.

29 AP Kr. (Wawel), A.Sang, teka 529/11, Kopia intercyzy między Marią Zofią z Sieniawskich Denhoffową a Augustem Czartoryskim. Intercyza spisana została 20 VII 1731 r. i oblatowana w grodzie warszawskim. Inne postanowienia dotyczące posagu — CDIAUK, f. 254, op. 1, nr 575, k. 14–14v, A. Słoniewski do J. Tarły, Krasiczyn, 14 XI 1731.

30 AGAD, APP 183, s. 277, A.C., M.Z. Czartoryska do K. Czartoryskiego, Warszawa, 12 VII 1731.

(20)

zaś 11 listopada został wojewodą ruskim. W staraniach o krzesło senatorskie spo- re znaczenie miały wpływy świeżo poślubionej małżonki³¹.

Po śmierci Augusta II książę wraz z resztą rodziny poparł kandydaturę Stani- sława Leszczyńskiego³², choć otrzymywał listy od elektora Fryderyka Augusta II z prośbą o głosy w czasie zbliżającej się elekcji³³. Przez pewien czas sam książę był uważany za pretendenta do korony. Jego kandydaturę popierano w piśmie ulotnym Votum na Piasta od staruszka na elekcyją nie mogącego zjechać³⁴. Pod- kreślano w nim zamożność Czartoryskiego i jego doświadczenie w „życiu świa- towym”. Natomiast przez swych przeciwników politycznych uważany był książę wojewoda za człowieka chciwego oraz podporządkowanego żonie³⁵. Po elekcji Leszczyńskiego Czartoryski wraz z rodziną znalazł się w Gdańsku, obleganym przez armię rosyjską feldmarszałka Burkharda Münnicha³⁶. Tam też urodził się pierwszy syn Augusta i Zofii³⁷ — Adam Kazimierz. 29 czerwca 1734 r., po ka- pitulacji Gdańska, wojewoda ruski i jego ojciecKazimierz podpisali akt submi- sji, uznając w nim Augusta III za władcę Rzeczypospolitej³⁸. W 1735 r. August Czartoryski otrzymał od nowego monarchy regiment gwardii pieszej koronnej z wyraźnym poleceniem doprowadzenia jednostki do świetności³⁹. Jego zaintere-

31 B.Ossol., rkps 2639 I, k. 129–130, J. Cetner do J. Mniszcha, Dzierżkowice, 21 VII 1731.

O Marii Zofii Czartoryskiej Cetner napisał: „Tak rozumiem, że ani kawalerową ani też generałową długo być nie zechce i jakom słyszał o województwo jedne z wakujących starać się mają”.

32 E. Cieślak, W obronie tronu króla Stanisława Leszczyńskiego, Gdańsk 1986, s. 52; J. Dygda- ła, Postawa „familii” Czartoryskich w bezkrólewiu 1733 roku z perspektywy Wiednia, [w:] Między wielką polityką a szlacheckim partykularzem, Toruń 1993, s. 275–283. Pod koniec życia Augusta II Czartoryscy i Poniatowski znacznie zdystansowali się od dworu. Zob. J. Kurek, U schyłku panowa- nia Augusta II Sasa, Katowice 2003, s. 84–85.

33 AGAD, APP 10, s. 20, Fryderyk August II do A.C., Drezno, 28 II 1733; Tamże, s. 21, Tenże do Tegoż, Drezno, 9 IV 1733.

34 B.Ossol., rkps 302, s. 174–180; BUW, rkps 358, s. 73–78; Votum na Piasta od staruszka na elekcyją nie mogącego zjechać; R. Niedziela, Pisma polityczne w okresie bezkrólewia i wojny o tron polski po śmierci Augusta II Mocnego (1733–1736), Kraków 2005, s. 104–106.

35 B.Ossol., rkps 302, s. 180–182, BUW, rkps 358, s. 78–80, Krótka replika pewnego młodzie- niaszka na rozszerzony projekt spod Kobrynia staruszka. Powstawały również wymowne pasz- kwile, krytykujące kandydaturę księcia Augusta — Tamże, s. 42, Metamorphosis w Polszcze od wolności postrzeżona alias stultus ut lunae metatur.

36 Korespondencja J.A. Załuskiego, nr 277 (F.G. Engelcke do J.A. Załuskiego, Gdańsk, 8 IX 1734); nr 760 (A.J. Gibes do Tegoż, Warszawa, 8 VIII 1736); nr 444 (A.F. Cichocki do Tegoż, Warszawa, 20 IV 1735); W. Kuczyński, Pamiętnik 1668–1737, oprac. zbiorowe, Białystok 1999, s. 62.

37 Córka Adama i Elżbiety Sieniawskich otrzymała na chrzcie imiona Maria Zofia, jednak ze względu na popularność pierwszego z tych imion w XVIII w. na co dzień używała tylko imienia Zofia.

38 B.Czart, rkps 648 IV, s. 741. Jeszcze w maju 1734 r. książę August był zaliczany do obozu konfederatów — CDIAUK, f. 254, op. 1, nr 147, k. 39, A. Tarło do NN, Jadowniki, 17 V 1734.

39 AGAD, APP 10, s. 25, August III do A.C., Warszawa, 17 I 1735; Tamże, s. 29, Tenże do Tegoż, Warszawa, 23 IV 1735. W ramach udoskonalania jednostki Czartoryski wybudował nowe koszary — J. Kitowicz, Opis obyczajów za panowania Augusta III, oprac. M. Dernałowicz, War- szawa 1985, s. 188, 350.

(21)

21

sowania sferą wojskową potwierdza projekt aukcji wojska przygotowany w roku 1734⁴⁰. 7 października 1736 r. w Dreźnie został mianowany kawalerem saskiego orderu św. Henryka.

W okresie tym Czartoryski sporo czasu spędzał za granicą, co wiązało się przede wszystkim z dolegliwościami, na które się uskarżał⁴¹. Leczył się balneolo- gicznie, wielkie znaczenie przywiązując do właściwości wód ze Spa. W czasie nieobecności w kraju, gdy nie mógł osobiście doglądać biegu spraw politycznych i gospodarczych (jak to miało miejsce w latach 1736–1737, gdy w trybunale koronnym toczył się proces Ustrzyckich z Wieniawskimi), zazwyczaj decyzje podejmowała Maria Zofia. Podczas kuracji książę ograniczał również kontakty korespondencyjne⁴². Mimo problemów zdrowotnych Czartoryski prowadził dość aktywny tryb życia, sporo podróżując nie tylko za granicą, ale i po kraju. Ru- chliwość księcia była powszechnie znana. Gdy w 1741 r. spędził on więcej niż zazwyczaj czasu w Międzyrzecu, jego polityczni konkurenci natychmiast doszli do wniosku, że Czartoryski przygotowuje jakąś specjalną akcję na sejmik pod- laski⁴³. W 1745 r. nie mógł on osobiście zjawić się we Lwowie na podpisaniu kontraktów, gdyż Boże Narodzenie spędzał w Warszawie, skąd miał pospieszyć w sandomierskie, a następnie, pod koniec zimy, „w przemyski kraj”⁴⁴. Książę przemieszczał się przede wszystkim między trzema głównymi rezydencjami:

Brzeżanami, Puławami i Wilanowem. W późniejszym okresie częstotliwość jego podróży zmniejszyła się — wojewoda lato spędzał w Puławach, a zimę (i kar- nawał) w Warszawie⁴⁵. Dodajmy, iż Czartoryski lubił Puławy, podczas gdy jego żona ceniła sobie życie w stolicy⁴⁶.

40 AGAD, APP 61, s. 45–52, Na sejmie 1734 roku August Czartoryski prince objaśnienie i łatwe wojska w Polszcze wystawienie podał.

41 K. Kuras, Kontakty Stanisława Poniatowskiego i Augusta Czartoryskiego z Hermanem Boer- haavem. Przyczynek do dziejów medycyny osiemnastowiecznej, „Medycyna i okolice”, red. A. Pa- luch, B. Płonka-Syroka, Wrocław 2006, s. 27–40; B.Czart, rkps 6006 IV, t. 19, A.A. Czartoryski Reise Rechnung 1736. W 1739 r. Michał Czartoryski donosił, że jego brat po raz czwarty od wiosny zachorował. B.Czart, rkps 1981 III, s. 255, M. Czartoryski do H. Brühla, Warszawa, 5 XII 1739.

42 B.Czart, rkps 5951, nr 39274, J. Skrzetuski do A.C., Lublin, 8 VI 1738. B.Czart, rkps 5779, nr 5321, J.M. Cieszkowski do Tegoż, Lwów, 21 V 1737. Wyjazdy księcia i ograniczone kontakty powodowały szereg nieporozumień czysto organizacyjnych, np. B.Czart, rkps 5914, nr 29831, A. Pilecki do Tegoż, Grabownica, 22 VI 1739.

43 AGAD, AR V, 17307/III, s. 39–41, M. Wieniawski do H. Radziwiłła, Pustomyty, 27 VIII 1740.

44 AGAD, AR V 2578/2, s. 14–16, A.C. do M.K. Radziwiłła, Puławy, 17 XII 1745. Natomiast w 1756 r. pobyty księcia między Warszawą a Puławami dzielił zaledwie okres półtora tygodnia.

B.Czart, rkps 5984, nr 47654, A. Witkowski do J.J. Witoszyńskiego, Lublin, 16 V 1756.

45 B.Czart, rkps 1981 III, s. 515, K. Schmidt do H. Brühla, Warszawa, 28 I 1750; AGAD, Ro- skie, pud. IV, nr 75, s. 6, A.C. do J.K. Branickiego, Puławy, 3 I 1750. Wcześniej karnawał spędzano w Łubnicach — BJ, rkps 2249, nr 12, J. Lubomirski do A. Jordana, Rzeszów, 20 I 1744.

46 B. Majewska-Maszkowska, Mecenat artystyczny Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej (1736–1816), Wrocław 1976, s. 22; Mémoires du roi Stanislas Auguste Poniatowski, t. 1, St. Pe- tersburg 1914, s. 359.

(22)

W okresie 1743–1752, gdy tworzona przez Czartoryskich Familia odgrywa- ła rolę partii dworskiej, August Aleksander był czołową postacią stronnictwa.

Podobno podczas narad rodzinnych to Michał Fryderyk inicjował dyskusję na określony temat i przedstawiał różnorodne strony zagadnienia, August i Kon- stancja podejmowali decyzje (przy czym do tego pierwszego należała jeszcze troska o stronę finansową przedsięwzięcia), zaś Stanisław Poniatowski zajmo- wał się wcielaniem ich w życie⁴⁷. Wojewoda ruski cieszył się królewskim za- ufaniem w większym stopniu niż jego brat Michał⁴⁸. Odjeżdżając do Saksonii w 1740 r. August III powierzył mu bezpieczeństwo Warszawy, a rok później, pod wpływem pogłosek o planach konfederacyjnych Potockich, poważnie rozważał projekt utworzenia związku wojskowego, propagowany przez czartoryszczyków skupionych wokół księcia Augusta⁴⁹. W 1744 r. król właśnie u wojewody ruskiego szukał akceptacji dla sojuszu z Prusami⁵⁰. Przekonania monarchy podzielał jego pierwszy minister, Henryk Brühl, który podkreślając swe uznanie dla dzia- łań wojewody ruskiego pisał o księciu: „très connu et lié”⁵¹. Jednak wżyciu pu- blicznym wojewoda stał zazwyczaj w cieniu swego brata, kanclerza litewskiego, irzadko występował w charakterze reprezentacyjnym. Do wyjątkowych należała sytuacja z 1748 r., kiedy to książę August składał deklarację poparcia dla kandy- data francuskiego na wypadek bezkrólewia. Podobnie było dwa lata później, gdy alarmował dwór wiedeński, że powinien on bardziej zaangażować się w sprawy polskie w związku ze wzrastającą aktywnością stronnictwa pruskiego. Czynnie natomiast uczestniczył w kontrowersyjnej sprawie ordynacji ostrogskiej (zgodnie z postanowieniami transakcji kolbuszowskiej otrzymał połowę klucza starokon- stantynowskiego⁵²). Wpływ Czartoryskiego na życie polityczne przedstawiano nieraz w formie satyry. Zachował się opis satyrycznego obrazka z 1750 r., na którym ukazano monarchę z ministrem Brühlem w karecie zaprzężonej w osiem koni. Stangretem uczyniono wojewodę ruskiego, forysiem wojewodę podol- skiego Wacława Rzewuskiego, lokajem księcia podkanclerzego Michała, a ko- niuszym, jadącym na koniu przed karetą, wojewodę mazowieckiego Stanisława Poniatowskiego. Na obrazku umieszczono także kasztelana krakowskiego Józefa

47 Stanisław August Poniatowski, Pamiętniki, t. 1, oprac. Z. Góralski, Warszawa 1994, s. 100;

Mémoires du roi, t. 1, s. 398. Potwierdza to relacja kardynała J. Lipskiego: B.Czart, rkps 937 IV, s. 247, J. Lipski do S. Poniatowskiego, Wawrzeńczyce, 24 VI 1745,

48 Było to zauważalne chociażby w 1749 r. Podobno zdanie podkanclerzego w sprawie wydania powtórnych uniwersałów nie znajdowało wówczas posłuchu na dworze. Zob. AP Kr. (Wawel), AK Pot. rkps 3227, s. 775, A.C. do A. Lubomirskiego, Puławy, 19 XI 1749.

49 H. Palkij, Z. Zielińska, Sługocki Stanisław, PSB, t. 39, s. 99–101.

50 AGAD, APP 183, s. 33–34, H. Brühl do A.C., Hubertusburg, 9 XI 1744.

51 B.Czart, rkps 937 IV, s. 202, Tenże do Tegoż, Drezno, 6 III 1747.

52 B.Czart, MNK 87, s. 129–159, Listy A.C. do A. Lubomirskiego i innych w związku ze spra- wą ordynacji ostrogskiej.

(23)

23

Potockiego, który pyta: „Dokąd miłościwy Panie jedziesz?”, na co monarcha od- powiada: „Sam nie wiem, gdzie nas ci Ichmość zaprowadzą”⁵³.

Po zerwaniu z dworem książę August podobno marzył o tym, by wykorzy- stać wygnanie Ernesta Birona i przejąć księstwo kurlandzkie⁵⁴, a swego syna Adama Kazimierza widział w roli następcy Augusta III na tronie polskim. Nie brakowało również głosów, że o koronie myśli sam książę wojewoda⁵⁵. O wzro- ście autorytetu Czartoryskiego w latach pięćdziesiątych świadczyły słowa posła angielskiego, Davida Stormonta, który zanotował: „the palatine of Russia, who is in every sense of the word, the first man of his party”⁵⁶. Aktywność polityczną utrudniały wojewodzie ruskiemu problemy zdrowotne. Po raz kolejny pojawiły się one w burzliwym pod względem politycznym roku 1761. Książę August spę- dził wówczas całą zimę w Wołczynie i dopiero na wiosnę powrócił do Puław⁵⁷.

Po śmierci Augusta III Czartoryski został wybrany marszałkiem kaptura mazowieckiego, a 12 maja 1764 r. odebrał nominację na regimentarza generalnego wojsk koronnych⁵⁸. 23 czerwca tego roku jednogłośnie został ogłoszony mar- szałkiem konfederacji⁵⁹. Wraz z Andrzejem Zamoyskim popierał użycie wojsk rosyjskich podczas elekcji. Uważali oni,że tylko konfederacja może rozwiązać problem różnicy zdań między stroną polską i rosyjską co do osoby przyszłego monarchy polskiego⁶⁰. Po elekcji Stanisława Augusta relacje wojewody ruskiego

53 BJ, rkps przyb. 104/61, brak numeracji, wypis z BOK, J.F. Sapieha do M. Sapiehy, 18 XI 1750.

54 M. Matuszewicz, Diariusz życia mego 1714–1764, oprac. B. Królikowski, kom. Z. Zielińska, Warszawa 1986, t. 1, s. 832.

55 Przeczy temu notatka Moneta przytoczona [w:] W. Konopczyński, Polska w dobie wojny siedmioletniej, cz. 1, Warszawa 1909, s. 497–498: „Ceux qui ont attribué au Pr. pal. de Russie l’idée de rechercher la couronne pour lui ou pour son fils, ne le connaissent pas”. Według relacji Moneta aspiracje Czartoryskiego do korony już w 1733 r. były kreowane przez jego żonę, siostrę Konstan- cję i brata, jednak sam August zdecydowanie odrzucił podobne projekty. O planach wyniesienia na tron polski Augusta Aleksandra bądź jego syna Adama Kazimierza: Mémoires du roi, t. 1, s. 357.

56 W. Konopczyński, Materiały do dziejów polityki „familii”, „Kwartalnik Historyczny”, R. 25:

1911, s. 253.

57 Mémoires du roi, t. 1, s. 365.

58 Czartoryski interesował się wojskowością, o czym świadczą jego liczne doświadczenia z lat młodości, jak również udział w słynnych kampamentach Augusta II pod Mühlbergiem w czerwcu 1730 r. i pod Marymontem w 1732 r. On też zakończył w Warszawie budowę koszar dla gwardii pieszej koronnej. M.M. Drozdowski, A. Zahorski, Historia Warszawy, Warszawa 2004, s. 71.

59 B.Ossol., rkps 15732 II, s. 114–115, List JO Augusta Aleksandra książęcia Czartoryskiego wojewody i generała ziem ruskich marszałka generalnej konfederacyi od Rzeczypospolitej nad jej wojskami koronnymi postawionego Generalnego Regimentarza, zapraszający województwa, ziemie i powiaty do generalnej konfederacyi na wszystkie koronne sejmiki relationis pisany; s. 115–117, List JO Augusta Aleksandra księcia Czartoryskiego wojewody i generała ziem ruskich marszałka skonfederowanych stanów koronnych imieniem tychże do JWWMM PP. JW. Marszałka i skonfe- derowanych stanów WXLitt. przez wyprawionych z osobną instrukcyją posłów d. 5 augusti 1764 pisany.

60 Mémoires du roi, t. 1, s. 476–477. Problem różnicy zdań z punktu widzenia strony rosyjskiej zaprezentował w 1764 r. Münnich, który zapewniał, że caryca popierając Stanisława Poniatow-