Domus Augusta

pod red. L. Morawieckiego i P. Berdowskiego Rzeszów 2004, s. 369-382.

R y s z a r d S a j k o w s k i

(Olsztyn)

Domus Augusta

domus divina

Jedną z najważniejszych abstrakt początków cesarstwa była domus Augusta. Jej narodziny przypadają na rządy twórcy pryncypatu1. Termin domus był ściśle związany z pojęciem gens, przy czym to drugie wyrażenie posiadało szerszy zakres znaczeniowy.

Domus oznaczała pojedynczą rodzinę oraz fizyczne miejsce jej zamieszkania, podczas gdy gens tworzyło kilka spokrewnionych ze sobą rodzin2. W przypadku domus Augusta niewykluczone, że termin ten odnosił się początkowo przede wszystkim do nowej siedziby pierwszego princepsa na Palatynie3. W 12 r. p.n.e. August otrzymał godność najwyższego kapłana. Pontifex maximus miał prawo do zamieszkiwania domus publica na Forum Romanum, jednak August nie skorzystał z tego przywileju. Co więcej, przeznaczył część swojego domu na Palatynie na cele publiczne. Tym samym mieszkanie cesarza stało się domus publica, będąc jednocześnie domus Augusti4.

Zasadniczo jednak w propagandzie czasów Augusta i jego następców termin domus Augusta odnosi się nie tyle do jakiegoś ściśle określonego miejsca, lecz do osób pozostających w bliskich relacjach rodzinnych z pierwszym princepsem5. Ilustracją tej zasady jest m.in. Gemma Augustea, na której ukazany jest August w otoczeniu postaci mitycznych oraz członków swojej rodziny6. Jeszcze wyraźniej tendencja ta jest reprezentowana na płaskorzeźbach Ara Pacis Augustae. Wielki Ołtarz Pokoju Augusta został prawdopodobnie dedykowany w 9 r. p.n.e. Obok wielu innych scen jakie zawiera, na dłuższych ścianach muru okalającego właściwy ołtarz została ukazana uroczysta procesja, z wyraźnym zaznaczeniem członków rodziny cesarskiej. Badacze rozpoznają m.in. Antonię Starszą z Lucjuszem Domicjuszem Ahenobarbusem, Julię - córkę Augusta z Markiem Wipsaniuszem Agryppą, Antonię Młodszą z Druzusem

1 G agé (1 9 3 1 ),s . 3 5 n .;G ra n t (1 9 5 0 ),s.9 6 ;F lo ry (1 9 9 7 ),s. 115-117.Por. T em p o rin i (1 9 7 8 ),s . 36-47.

2 G ran t (1950), s. 96, przyp. 45; F lo ry (1996), s. 292.

3 Zob. F an th am (1985), s. 261.

4 Por. Ovid., Fasti IV 949-954; H e in en (1911), s. 166, przyp. 3; T ay lo r (1931), s. 184; K u n ck el (1974), s. 24; W ein sto ck (1971), s. 278; F an th am (1985), s. 261; Ja c z y n o w s k a (1987), s. 112.

5 Zob. Ovid., Fasti I 701; E itrem (1936), s. 135 n.; W ein sto ck (1962), s. 317; F an th am (1985), s. 264 n.; F ish w ic k (1987-92), s. 423 n.; F lo ry (1996), s. 292.

6 Zob. S im on (1986a), s. 156-161, il. 208; ead em (1986b), s. 179-196; H a n n e s ta d (1986), s. 78-82;

M egow (1987), s. 130-137, A 10 (s. 155-163), Taf. 3-4, 5.1-4.6.7, 6.2-3.5.6; W istra n d (1987), s. 59 n., PI. 1;

Z a n k e r (1988), s. 230-238; K le in e r (1992), s. 69-72, il. 47; D o o n an (1992), s. 25-30; K u ttn e r (1995), s. 90 n., 146 n., 150 n., 188 n., 192 n., fig. 16; O stro w sk i (1999), s. 232 n., il. 180.

370

Starszym7. Rodzina Augusta, a przede wszystkim Marek Agryppa, prezentowana też była na monetach emitowanych za rządów pierwszego princepsa8.

Koncepcja domus Augusta od początku traktowana była dosyć szeroko. Już po klęsce i śmierci Marka Antoniusza Oktawian pozwolił swojej siostrze Oktawii zaopiekować się dziećmi pokonanego triumwira, zarówno zrodzonymi przez Fulwię, jak i Kleopatrę.

To wychodzenie poza najbliższą rodzinę jest dla Augusta charakterystyczne. Wynikało ono z jednej strony z konieczności rozwiązania kwestii sukcesji władzy przy braku własnego męskiego potomka, z drugiej zaś z poszukiwania przez princepsa dróg objęcia swoim patronatem całego społeczeństwa rzymskiego. Ten drugi kierunek realizowany był poprzez uczynienie spraw prywatnych Augusta publicznymi, natomiast kwestii państwowych domeną rodziny cesarza. Przykładem tego trendu są modlitwy towarzyszące Świętu Stulecia z 17 r. p.n.e. wznoszone nie tylko w intencji państwa, ludu rzymskiego, legionów i kolegium quindecemviri sacris faciundis, lecz także domu i rodziny cesarskiej: mihi domo familiaeque9. Jeszcze wyraźniej tendencja ta daje się zauważyć w 2 r. p.n.e., w momencie przyznania Augustowi tytułu pater patriae. Na mocy tego aktu princeps stawał się ojcem ludu rzymskiego, a jego domus rozrastał się na całe państwo. Znamienne są tutaj słowa Waleriusza Messali wypowiedziane podczas posiedzenia senatu, na którym przyznano Augustowi godność „ojca ojczyzny”. Stwierdził on wówczas, że honor ten jest na szczęście cesarza i całego jego domu, co powinno przynieść wieczną pomyślność dla państwa: quod bonum (...) faustumque sit tibi domuique tuae, Caesar Auguste. Sic enim nos perpetuam felicitatem rei publicae et laeta huic urbi precari existimamusi0. Stopniowo domus Augusta nabiera w coraz większym stopniu charakteru sakralnego. Pojęcie to szybko zadamawia się też w umysłach Rzymian11.

Należy zaznaczyć, że propagowanie kultu domus Augusta pozwalało na uwypuklenie szczególnej roli kobiet, co staje się zrozumiałe jeżeli weźmiemy pod uwagę, że jednym z najważniejszych celów, jakie przed nim stawiano, było uzyskanie zgody społeczeństwa rzymskiego na realizację dynastycznych planów Augusta. W pierwszym rzędzie chodzi tutaj o Liwię, żonę Augusta. Jej naczelna pozycja wśród kobiet rodziny cesarskiej z naciskiem podkreślana jest przez Owidiusza12. Już po śmierci pierwszego princepsa, wdowa po nim była tytułowana w senacie matką ojczyzny13. Jako mater patriae występuje też na monecie z Lepcis Magna14. Podobny znaczeniowo tytuł genetrix orbis, również odnoszący się do Liwii, znajdujemy na rewersie monet emitowanych w Romula w Betyce15. Biorąc pod uwagę te tytuły oraz zważywszy, iż po śmierci swojego męża

7 Zob. H o llo w a y (1984), s. 625-628; por. R y b erg (1955), s. 38-48; T o relli (1982), s. 27-61; Sim on (1 9 8 6 a ),s.30-46; Ja c z y n o w s k a (1 9 8 7 ),s. 119n.;K uttner (1 9 5 5 ),s. 100-107;O stro w sk i (1 9 9 9 ),s .209-217.

8 F u lle rto n (1985), s. 473-483. Zob. też Jo h a n se n (1971), s. 17-48; K u ttn e r (1955), s. 179.

9 ILS 5050.

10 Suet., Aug. 58.2. Zob. E itre m (1932), s. 33; C a rte r (1982), s. 181.

11 Zob. Ovid., Fasti I 532, 701,721, VI 810, Trist. 1 2.101, ÏÏI 1.41, IV 2.10, Pont. II 1.18, II 2.74, HI 1.135, III 3.87, IV 6.20, IV 9.109; F an th am (1985), s. 260-262; G a llo tta (1987), s. 74, przyp. 74 oraz s. 76;

F ish w ic k (1987-92), s. 424-426. Por. CIL VI 32323.99.

12 Ovid., 7Yist. TV 2.11-14; M illa r (1993), s. 12.

13 Tac., Ann. I 14.1; G o o d y e ar (1972), s. 190.

14 CNR X 699 n.; C o h en (1880), s. 207, nr 203 = CNR X 701. Zob. G ra n t (1950), s. 44.

15 C o h en (1880), s. 169, nr 3 = CNR V m 2-6 = EJ 124. Por. CIL H 2038 = EJ 123.

otrzymała ona tytuł Augusty16, Liwia jawi się jako drugie, obok samego twórcy pryncypatu, źródło idei domus Augusta. Znalazło to zresztą swoje potwierdzenie w późniejszej jej apoteozie, przeprowadzonej już za rządów Klaudiusza, którą należy traktować jako uzupełnienie consecratio twórcy pryncypatu17.

Jak już wyżej wspomniano, termin domus łączony był z innym, bliskim mu znaczenio­

wo pojęciem gens. Oktawian będąc adoptowany przez Cezara przeszedł do rodu julijskiego.

Gens Iulia za rządów wszystkich przedstawicieli dynastii julijsko-klaudyjsłdej cieszyła się szerokim kultem18. Warto jednak zwrócić uwagę, że u progu pryncypatu wysuwa się na czoło kult gens Augusta, która formalnie nigdy nie istniała19. Powstanie tej abstrakty jest świadectwem kształtowania się nowych trendów w propagandzie imperialnej. Przykładowo wspomnieć należy o funkcjonowaniu kultu gens Augusta w Koryncie20, oraz geniusza domu Augusta w Thugga w Afryce21. W obręb kultu domus Augusta zostały włączone również objawy czci wobec boskiego Juliusza oraz gens Iulia72. Ciekawym tutaj przykładem jest ołtarz oraz domniemana świątynia z prowincji Afryka Prokonsulama poświęcone gens Augusta. Datacja tych obiektów jest przedmiotem sporów23. Terminy domus Augusta oraz gens Augusta stają się w tym przypadku prawie synonimami. Zarówno w jednym jak też w drugim przypadku jedynym źródłem i przyczyną ich kultu był August. Oznacza to poważną nowość w porównaniu z tradycją wielkich rodów arystokratycznych, chlubiących się rzędem konsulów, pretorów i triumfatorów. Z drugiej jednak strony sam August dążył do wykorzystania tej tradycji dla własnych celów, do podparcia nią rządów swoich i swojej rodziny24. Ilustracją tych zabiegów jest m.in. grupa posągów na Forum Augusta, gdzie obok siebie zostały umieszczone podobizny członków rodu julijskiego i rodziny princepsa oraz największych bohaterów rzymskiej przeszłości25. To przywłaszczenie przez władcę dawnej chwały Rzymu widoczne jest też w procesjach masek podczas pogrzebów członków rodziny cesarskiej, zwłaszcza zaś samego Augusta26.

Pełny rozwój koncepcji domus Augusta nastąpił za rządów Tyberiusza. Jedną z najwcześniejszych informacji w tym względzie zawiera dokument epigraficzny zwany

16 Tac., Ann. I 8.1; Cass. Dio LVÏ 46.1; Veil. Pater. II 75.3; Suet., Div. Aug. 101.2; W illric h (1911), s. 55-59; H o ffs te n (1939), s. 57-59; G re th e r (1946), s. 233; R itte r (1972), s. 313-338; H a tzi (1976), s. 22 n.; F lo ry (1997), s. 113-125.

17 G re th e r (1946), s. 246; M o tte rs h e a d (1986), s. 51; S a jk o w sk i (2001), s. 179-182.

18 Por. D ob o çi (1935), s. 266-273; W ein sto ck (1971), s. 5-12, 15-18; T o relli (1982), s. 76-82;

D ąb ro w a (1996a), s. 154-156; idem (1996b), s. 17-24.

19 Por. K o tu la (1989), s. 19, przyp. 8.

20 AE (1922), 1.

21 AE (1969-70), 656.

22 Zob. H o s k in s -W a lb a n k (1996), s. 202 n.; por. T rü m m er (1980), s. 144.

23 Niewykluczone, że obiekt ten powstał już po śmierci Augusta, zob. EJ 135; T ay lo r (1931), s. 169 n.;

R y b erg (1955), s. 89; H ä n le in -S c h ä fe r (1985), s. 104 n.; F ish w ic k (1987-92), s. 128; K o tu la (1989), s. 17-19.

24 Por. E d er (1990), s. 71-122.

25 Zob. Suet, Div. Aug. 31.5; F ran k (1938), s. 91 n.; S age (1979), s. 192; Z an k e r (1968), s. 14 n.;

idem (1988), s. 210 n.; L u ce (1990), s. 124 n.; S a jk o w sk i (1997), s. 54 n.

26 Odnośnie procesji masek wybitnych postaci z dziejów Rzymu nie należących do gens Iulia podczas pogrzebu Augusta, zob. Cass. Dio LVI 34.2; W eber (1936), s. 83 n.; R ow ell (1940), s. 131-143; R ich a rd (1966), s. 67 n.; P ric e (1987), s. 79; S a jk o w sk i (2001), s. 20 n.; idem (2003), s. 121 n.

372

Tabula Siarensis.21 Zawarty w nim jest fragment mówiący o dedykacji posągów divus Augustus oraz domus Augusta dokonanej przez Gajusza Norbanusa Flakkusa w cyrku Flaminiusza: ad eum in quo statue Divo Augusto domuique August(ae iam dedicatae es)sent ab C. Norbano Flacco28. Uroczystość poświęcenia statui odbyła się prawdopodobnie u progu rządów Tyberiusza, być może w roku 15, kiedy Gajusz Flakkus i syn cesarza Druzus Młodszy sprawowali razem konsulat29. P. Gros w powyższej dedykacji nie wahał się widzieć utożsamienia cyrku Flaminiusza z Augusteum30.

W pobliżu wspomnianych posągów, decyzją senatu, wybudowano po śmierci Germanikusa łuk triumfalny z grupą posągów przedstawiających zmarłego na wozie triumfalnym oraz jego najbliższych krewnych31. Te szczególne honory pośmiertne przyznane wówczas Germanikusowi były przejawem pietas erga domum Augustam32.

Należy przy tej okazji nadmienić, że również inne łuki triumfalne wznoszone w okresie Tyberiusza ozdobione były podobiznami członków rodziny cesarskiej33. Manifestacja idei domus Augusta przejawiała się zresztą bardzo szeroko. Widoczna jest ona m.in. na przykładzie świątyni w Lepcis Magna z grupą posągów członków rodziny princepsa34.

Innym ciekawym zabytkiem ukazującym domus Augusta jest szeroko znana, a zarazem nadal niejednoznacznie interpretowana Wielka Kamea Francuska. Niewykluczone, iż ukazuje ona moment triumfii Germanikusa. Główne postacie sceny to siedzący Tyberiusz trzymający lituus i Liwia. Nad nimi ukazany jest w niebie August jako divus. Otacza on swoją opieką cały naród rzymski, w pierwszym rzędzie członków własnej rodziny, nade wszystko jednak Tyberiusza - nowego Augusta i Julię Augustę, którzy poddani zostali na tej kamei daleko idącej heroizacji35. Do stosunkowo wczesnych przedstawień należy grupa posągów Augusta, Tyberiusza, Liwii, Germanikusa i Druzusa Młodszego umieszczonych wraz z tekstem Res Gestae divi Augusti w Apolloni36. Ciekawym przykładem są również portyki znajdujące się w sąsiedztwie Sebasteion w Afrodisias.

27 Zob. G o n z àle z , F e rn â n d e z (1981), s. 1-36; G o n z âle z (1984), s. 55-100; AE (1984), 508;

G o n z ale z (1988), s. 307-315; AE (1991), 20. Dokument ten będzie oznaczony w artykule literami TS.

28 TS Frag. I, w. 10-11; C a sta g n o li (1984), s. 329-332; M illa r (1988), s. 12; A rce (1988), s. 46;

F lo ry (1997), s. 117; Ł eb e k (1987), s. 136; G ros (1990), s. 383; F lo ry (1996), s. 287-306. Zob. też TS Frag. II, kol. b, w. 22.

29Zob. M illa r (1988), s. 12; R ose (1997), s. 107.

30G ros (1990), s. 383.

31 Po śmierci Germanikusa senat zadecydował o wybudowaniu trzech łuków triumfalnych: w Rzymie, nad brzegiem Renu w Germanii oraz na górze Amanus w Syrii. Ozdobione one zostały posągami członków rodziny cesarskiej, zob. TS Frag. I, w. 9-34; CIL VI 31199a, 1. 2-17; Tac., Ann. II 83.2; C a s ta g n o li (1984), s. 329- 332; B e lle n (1984), s. 392-396; idem (1989), s. 77-84; Ł eb ek (1987), s. 129-148; idem (1989), s. 45-76;

idem (1991), 47-78; T rillm ic h (1988), s. 51-60; K le in e r (1989), s. 200 n.; R ose (1997), s. 108-111.

32 TS Frag. II, kol. b, w. 22; Ł eb ek (1992), s. 70 n.

33 Por. K a h le r (1939), kol. 412, 422; K le in e r (1985), s. 53-57.

34 Zob. P o la cc o (1955), s. 130, tav. 25; M a ssn er (1982), s. 79, 89; T rillm ic h (1988), s. 51-56;

K re ik en b o m (1992), s. 78-80; R ose (1997), s. 182-185.

35 Pomijając kwestie drugorzędne, większość badaczy interpretuje dwie główne postacie siedzące jako Tyberiusza i Liwię, nad którymi znajduje się grupa bóstw, w tym także divus Augustus, zob. G agé (1933), s. 10 n.; S tern (1956), s. 255-256; F a b b rin i (1966-7), s. 134-146; M eyer, R ic h te r-R e th w is c h , S ee lig (1972), s. 8-13; K a sp a r (1975), s. 61-68; M egow (1987), s. 202-206, nr A 85, Taf. 32.5-10, 33; K le in e r (1985), s. 149-151; Je p p e se n (1993), s. 141-175. Por. G agé (1935), s. 165-184; B a ld s o n (1936), s. 152-160.

36 B u c k le r, C ald er, G u th rie (1933), s. 49-56, nr 143, zwłaszcza s. 50 i 54; M e llo r (1975), s. 75;

P ric e (1986), s. 270, nr 124; Rose (1997), s. 169 n.

Umieszczone na nich płaskorzeźby przedstawiają członków rodu julijsko-klaudyjskiego.

W sposób niespotykany gdzie indziej pozwalają nam one zapoznać się z propagandą imperialną37. Także uroczystości w Gythejon, w Lakonii, odbywały się ku czci całej rodziny cesarskiej38. Inskrypcja znana jako Senatus consultum de Cn. Pisone patre wspomina o znieważeniu przez Gnejusza Pizona maiestas domus Aug(ustae)39. Co istotne, znieważenie majestatu domu Augusta zostało tutaj potraktowane równorzędnie z wykroczeniem przeciwko prawom publicznym40. W świetle tych przykładów widać, że koncepcja domus Augusta prezentowana była rzymskiemu światu jako niepodzielny monolit, w który zlali się zarówno krewni Augusta pochodzący z gens Iulia jak też potomstwo Liwii, żony pierwszego princepsa, czyli członkowie gens Claudia41. Propaganda oddziaływująca na szerokie rzesze społeczeństwa podkreślała jedność rodziny cesarskiej i zasadniczą w niej pozycję divus Augustus, będącego nie tylko twórcą dynastii, ale też źródłem i przyczyną tej czci, jaką doznają jego następcy42. Trzeba też zaznaczyć, iż znajdowała ona szeroki oddźwięk. Przykła­

dowo w Hiszpanii, w Ugawo istniał pontifex domus Augustae43, natomiast w Tucci kapłanka domus Augustae*4. Na terenie Grecji pierwszy kapłan kultu prowincjonalnego, Gajusz Juliusz Spartiatikus nosił tytuł archiereus domus Augustae in perpetuum primus Achaeorf5.

Na okres rządów Tyberiusza przypada też rozwój pojęcia domus divina. Wbrew pewnym zastrzeżeniom należy przychylić się do poglądu o stosunkowo wczesnym początku tej abstrakty46. Jeszcze za rządów pierwszego princepsa Owidiusz używa terminu sacra domus41. Po śmierci i apoteozie twórcy pryncypatu proces deifikacji żyjących członków rodziny cesarskiej przybrał na sile. M. Grant twierdził, iż występujące za Tyberiusza określenie divina domus oznacza nie tyle domus panującego cesarza, co Augusta jako divus4S. Pełny rozwój tej koncepcji przypada jednak na rządy Tyberiusza49.

Należy podkreślić, że pojęcie domus divina, chociaż zasadniczo odnosi się do boskiego Augusta, to jednak obejmuje wszystkich członków rodziny cesarskiej50. Waleriusz

57 Zob. E rim (1982), s. 163-168; S m ith (1987), s. 88-138; idem (1990), s. 89-100; R o se (1997), s. 163-169; O s tro w sk i (1999), s. 253-257, il. 208-215.

38 Zob. Gyth. I, w. 15-41. Przykładowe publikacje inskrypcji z Gytium: K ouyéa (1928), s. 7-44, 152- 157; W enger (1929), s. 309-313; AE (1929), 99-100; SEG XI (1954), 922-923; EJ 102; O liv e r (1989), s. 58- 65, nr 15; R o se (1997), s. 142-144.

35 Senatus consultum de Cn. Pisone patre 32 n. (w tekście artykułu dokument ten będzie występował pod skrótem SCPP). Publikacja inskrypcji: P o tter, D am on (1999), s. 13-41. Zob. też polskie wydanie i tłumaczenie Senatus Consultum de Cn. Pisone Patre: F a b isz a k (1998). Por. E ck (1993), s. 193,195; C o o le y (1998), s. 199-212.

40 Zob. G riffin (1997), s. 255.

41 F lo ry (1997), s. 116.

42 Philo, In Flac. 104, De Leg. ad Caium 143; G agé (1931), s. 36; S a jk o w sk i (2001), s. 146 n.

43CIL II 2105; S u th e rla n d (1934), s. 34.

44CIL II 1678; É tie n n e (1958), s. 239.

45 AE (1927), 2 = West (1931), nr 68 = S m a llw o o d (1967), nr 264; IG II2 3538; L a rs e n (1955), s. 112;

T rüm m er (1980), s. 145; P u e ch (1983), s. 25 n.

46 H am m ond (1959), s. 234, przyp. 73.

47 Zob. Ovid., Fasti VI 810. Por. Epist. ex Ponto IV 6.20. Zob. Też divina mens: Vitruvius, Prol. 1.

48 Zob. CEL XIII 4635 = EJ 137; AE (1978), 295; G ran t (1950), s. 97. Zob. też Phaedr. V 7.38; RIB 91;

AE (1927), 2 = West (1931), nr 68 = S m allw o o d (1967), nr 264; IGR III 374.

49 Zob. CIL Xffl 4635 = EJ 137.

50 F ish w ic k (1987-92), s. 423 n. Por. B e u rlie r (1891), s. 52; C h a rle sw o rth (1935), s. 30.

51 Valer. Max. V 1.10.

374

Maksymus mówi o animus divini principis51, natomiast Fedrus o divinae domusS2.

Bardzo ważne jest też świadectwo inskrypcji z Nasium53. Rodzina cesarska jako całość staje się boska. Święte stają się też czynności princepsów. Źródła podają, iż Tyberiusz niechętny był tym tendencjom. Wyraził m.in. sprzeciw wobec określania swoich zajęć jako świętych54. Tym niemniej, po pożarze w 27 r. na rzymskim wzgórzu Celius, w obliczu pomocy udzielonej przez Tyberiusza oraz ocalenia w domu senatora Juniusza posągu princepsa, wdzięczni senatorowie złożyli podziękowania i wnieśli propozycję, aby wspomniane wzniesienie nazwać Augustowym. Uzasadniając ten wniosek powoływano się na ocalenie, w podobnych okolicznościach, statui Klaudii Kwinty. Dało to wtedy asumpt do twierdzenia, że święta i umiłowana przez bogów jest gens Claudia5S.

W okresie rządów Tyberiusza pojawia się nowe pojęcie, zbliżone językowo do powyższych, mianowicie domus aetema. Wyrażenie to występuje w greckojęzycznej inskrypcji z Kyzikos i jak wynika z kontekstu, odnosi się do „domu” panującego cesarza56. Mimo to możemy podejrzewać, że owo pojęcie ma związek z innym, lepiej poświadczonym dla początków pryncypatu - Roma aetema51. Ten ostatni termin pojawia się w przysiędze lojalności, jaką mieszkańcy Cypru złożyli u progu panowania Tyberiusza.

W tym samym dokumencie przyrzekają oni, że będą wierni nowemu władcy oraz

„całemu jego domu”58. Również Senatus consultum de Cn. Pisone patre mówi o wierności oraz nadziei wojsk imperium co do wiecznej władzy domus Augusta59. Jak więc widać na tych przykładach, pojęcie domus Augusta już za rządów Tyberiusza powoli ewoluowało w kierunku domus imperatoria60. Generalnie jednak domus (Augusta, sacra, divina) wiąże się jeszcze w owym okresie przede wszystkim z divus Augustus.

Pewne modyfikacje w zakresie ujmowania domus Augusta zaszły za rządów następcy Tyberiusza, Kaliguli. Cesarz ten, w odróżnieniu od swojego poprzednika, jawił się jako potomek twórcy pryncypatu. Jego matka, Agryppina Starsza, była wnuczką Augusta, natomiast ojciec Germanikus był wnukiem siostry Augusta - Oktawii61.

Kaligula posiadający tę samą krew co twórca pryncypatu, miał większą swobodę niż Tyberiusz w wyborze form przejawiania czci wobec swojego deifikowanego pradziadka oraz w kreowaniu nowej polityki propagandowej62. W tej sytuacji, jakkolwiek boski August pozostał nadal w centrum kultu państwa rzymskiego i gens Iulia, to jednak także

52 Phaedr. V 7.38.

53 CIL XIII 4635 = EJ 137: TIB. CAESARI ... ET PRO PERPETUA SALUTE DIVINAE DOMUS.

54 SueŁ, Tib. 27: sacras occupationes; Tac., Ann. II 87.2: divinas occupationes ipsumque dominum dixerant.

55 Tac., Ann. IV 64.1-5. Por. Veli. Pat. II 130.2. Zob. Suet., lib. 48.1; S a n tin i (1987), s. 194.

56 IGR IV 144 = SEG IV (1929), 707 = EJ 352; W ein sto ck (1962), s. 317.

57 Zob. hasła na rewersach monet wybitych w okresie rządów Tyberiusza: 1.) Tarakko: AETERNITATIS AVGUSTAE C V T T. Zob. C o h en (1880), s. 203, nr 165 = CNR X 604; H ili (1931) s. 47; B lâ z q u e z (1971-74), s. 317; 2.) Emerita: AETERNITATI • AVGVSTAE C-A-E. Zob. C o h en (1880), s. 197, nr 78 = CNR IX 401-403; C o h en (1880), s. 197, nr 79 = CNR IX 404-407; C o h en (1880), s. 197, nr 80 = CNR IX 408-410.

58 Tekst inskrypcji zob. M itfo rd (1960), s. 75-79 = SEG XVIII (1962), 578 = AE (1962), 248. Zob. też W ein sto ck (1962), s. 306; P a p a zo g lo u (1963), s. 526-531; H e rrm an n (1968), s. 124 n.; S e ib e rt (1970), s. 224 n.; Le G all (1990), s. 176; C o rb ie r (1994), s. 707.

59SCPP 161 n.

60 Por. F ish w ic k (1987-92), s. 424.

61 Zob. B a ld s o n (1934),s. 12 n.; B a rre tt (1990),s. 1-16.

62 Por. D ą b ro w s k i (1972), s. 221-223.

inni członkowie rodziny młodego cesarza otrzymali szereg honorów zbliżających ich do świata bogów. Tym samym idea domus Augusta uzyskała nowe uznanie63.

Za rządów Kaliguli kult domus Augusta nadal cieszył się w prowincjach dużą popularnością, czego przykładem jest pochodząca z 38 r. uchwała rady i ludu Kyzikos wspominająca o pobożności Antonii Tryfajny wobec domu princepsów64. Natomiast w samym Rzymie cesarz ten rozwijał koncepcję domus divina. Łagodnym wstępem w tym kierunku była emisja monet z podobiznami jego trzech sióstr, tj. Druzylli, Agryppiny i Julii. Zostały one utożsamione z Konkordią, Securitas i Fortuną65. Dalszym etapem była autodeifikacja żyjącego cesarza66 oraz consecratio zmarłej Druzylli67. Tym samym rodzina cesarska stała się faktycznie domus divina6S. Z drugiej strony należy podkreślić, iż jest to wciąż domus Augusta. Jakkolwiek w coraz większym stopniu jest to domus Augusta Kaliguli, to jednak z drugiej strony wszyscy członkowie rodziny cesarskiej pozostają w realnych związkach pokrewieństwa z twórcą pryncypatu.

Proces ewolucji domus Augusta w domus divina - domus imperatoria znacznie poszedł do przodu za następnego princepsa - Klaudiusza. Cesarz ten posiadał słabe związki z gens Iulia. Klaudiusz był też pierwszym cesarzem, który nosił tytuł Augustus nie posiadając ku temu dostatecznej legitymacji69. Pewną przeszkodą w rozwoju kultu zarówno domus Augusta, jak też domus divina było nie najszczęśliwsze życie prywatne Klaudiusza. Najbliższa rodzina cesarska stawała się coraz mniej liczna. Po zakończonym katastrofą małżeństwie z Messaliną, Klaudiusz postanowił pójść w sprawach dynastycznych drogą wytyczoną przez Augusta70. Nową żoną cesarza została jego bratanica Agryppina Młodsza, która miała już własnego syna - Nerona, późniejszego cesarza71. On właśnie został usynowiony przez Klaudiusza, przekonanego m.in. przykładem adopcji Tyberiusza przez Augusta72.

Nowy władca po pierwszych latach, jak się później okazało, złudnej realizacji założeń polityki Augusta, zerwał radykalnie z dotychczasową koncepcją domus Augusta.

Najpoważniejszym krokiem w tym kierunku, było zabójstwo w 59 r. jego własnej matki73.

Sposób w jaki została potraktowana w prostej linii prawnuczka boskiego Augusta,

63 Por. E itre m (1932), s. 22-34.

64 IGR IV 146 = SIG3 799; F rie s e n (1993), s. 54.

65 RIC2 1 33 oraz 41; M o ra w ie c k i (1999), s. 32 n.

66 Por. S im p so n (1981), s. 489-511; idem (1996), s. 63-71; G a tti (1981), s. 161-173; B a rre tt (1990), s. 140-153.

61 Sen., A d Polyb. De cons. XVII 4-5, Apocol. I 2; Suet., Cal. 24.2; Cass. Dio LIX 11.1-6, 17.2, 18.2-3;

B a ld s o n (1934), s. 42-47; T em p o rin i (1978), s. 73, przyp. 352; H erz (1981), s. 324-336; B a rre tt (1990), s. 87-89. Por. W ood (1995), s. 457-482. Boskie wydaje się też być dziecko Kaliguli i Cezonii, Julia Druzylla.

Zob. Cass. Dio LIX 28.7; Ioseph., Ant. lud. XIX 11; Suet., Cal. 25.4.

68 Por. E itrem (1936), s. 135 n.

69 Zob. H am m ond (1957), s. 22,40 n.

70 Por. G a rz e tti (1974), s. 110; M o tte rs h e a d (1986), s. 112. Por. E h rh a rd t (1978), s. 59, 61, 67 n.

71 Por. Tac., Ann. XH 2.3. Por. G agé (1931), s. 27; M ehl (1974), s. 100 n.; M c C u llo c h (1984), s. 109- 112; Z a b ło c k a (1987), s. 119-136.

72 Tac., Ann. XII 25.1; S c ra m u z za (1940), s. 90 n.; W alk er (1952), s. 69; O o st (1958), s. 120-123;

M eise (1969), s. 178; M ehl (1981), s. 133; K e ite l (1981), s. 207; L e v ic k (1990), s. 70-73. Por. S to lte (1973), s. 178.

73 Tac., Ann. XIV 1-8; Suet., Nero 34.2-4; Cass. Dio LXI 12.2-3, 13.1-4; Ioseph., Ant. lud. XX 153.

376

poważnie ograniczał, jeśli w ogóle nie uniemożliwiał, propagandowe wykorzystanie związków Nerona z twórcą pryncypatu w przyszłości.

Wkrótce nastąpiły zabójstwa innych krewnych cesarza, potomków boskiego Augu­

sta. Prawdopodobnie w roku śmierci matki princepsa, zamordowana też została jego ciotka Domicja Lepida74. Korneliusz Sulla i Rubelliusz Plautus zostali zgładzeni w 62 r.75 Śmierć Agryppiny pociągnęła za sobą wygnanie i zamordowanie córki Klaudiusza, dotychczasowej żony Nerona, Oktawii. Najpierw w 62 r. nastąpił rozwód, a wkrótce, w tym samym roku Oktawia została zgładzona76. Inną córkę Klaudiusza - Antonię, zabito w 65 r. lub rok później77. Jej śmierć poprzedzona była zamordowaniem Decymusa Juniusza Sylanusa Torkwatusa oraz Lucjusza Juniusza Sylanusa Torkwatusa78.

To spustoszenie w najbliższej rodzinie Nerona położyło kres dotychczasowej koncepcji domus Augusta. Formalnie cesarz nie odżegnywał się od boskiego twórcy pryncypatu, faktycznie jednak wizja nowej domus Augusta nie miała już na celu prezentacji potomków Augusta zespolonych w jednej rodzinie. Neron pozostał sam i tworzenie jakichkolwiek koncepcji ideologicznych władzy w ówczesnych warunkach mogło być oparte tylko na jego osobie. Stąd też nowa domus Augusta, zapoczątkowana małżeństwem princepsa z Poppeą Sabiną79, nie miała w rzeczywistości za punkt wyjścia boskiego Augusta, lecz Nerona Augusta. W tych warunkach koniecznym stało się wzmocnienie autorytetu domu cesarza. Pod tym kątem widzenia należy rozpatrywać honory przyznane Poppei i jej córce, po szczęśliwym rozwiązaniu na początku 63 r.

Małżonka princepsa oraz jego malutka córka, Klaudia, otrzymały tytuł Augusta60. Był to pierwszy przypadek obdarzenia tym przydomkiem niemowlęcia. M.B. Flory dostrzega tutaj próbę przeniesienia władzy imperialnej na kobietę. W ten sposób, nawet gdyby Neron nie doczekał się w przyszłości męskiego potomka, władza nad cesarstwem mogłaby być przekazana mężowi Klaudii Augusty lub jej potomkom81. Senat postanowił też, aby na wzór igrzysk ku czci rodu julijskiego w Bovillae, wydawać igrzyska na cześć rodu klaudyjskiego i domicjuszowskiego w Ancjum, gdzie nastąpił szczęśliwy poród82.

Wkrótce jednak nastąpiła śmierć malutkiej Klaudii Augusty i jej consecratio. Czczona była odtąd jako diva ClaudicP. Ubóstwienie niemowlęcia nie miało precedensu w dotychczasowej

74 Suet., Nero 34.5; Cass. Dio LXI 17.1-2. Por. Tac., Ann. XIII 21; G a iliv a n (1974a), s. 312; B ra d le y (1978), s. 207.

75 Zob. Tac., Ann. XIV 57-59; Cass. Dio LXII 14.1; R a a fla u b (1987), s. 10 n.

76 Tac., Ann. XIV 60-64; Suet., Nero 35.1-2, 57.1; Cass. Dio LXII 13; Ioseph., Ant. lud. XX 153; luven.

IX 218; P lu t, Galba 19; G a iliv a n (1974a), s. 312; W ied em an n (1996), s. 247 n. Oktawia również wywodziła się od boskiego Augusta. Jako żona Nerona, była jednocześnie ze swoim mężem w różnych stopniach pokrewieństwa, zob. E h rh a rd t (1978), s. 55 n.; T re g g ia ri (1991), s. 115 n.

77 Tac., Ann. XV 53.4-5; Suet., Nero 35.4.

78 Tac., Ann. XV 35.2-3, XVI 9.2-5; Cass. Dio LXII 27.2. Swetoniusz wspomina też o śmierci jeszcze jednego krewnego Nerona, którym miał być Aulus Plaucjusz, zob. Suet., Nero 35.4. Ustalenie jednak stopnia

związków tego ostatniego z domem panującym jest przedmiotem dyskusji, zob. B ra d le y (1978), s. 214 n.

79 Małżeństwo z Poppeą: Suet., Nero 35.3; Tac., Ann. XIV 60.1.

80 Tac., Ann. XV 23.1. Por. Suet., Nero 35.3; H ard y (1976), s. 226.

81 F lo ry (1997), s. 126 n.

82 Tac., Ann. XV 23.1; H u m p h rey (1986), s. 566. Sam Neron również urodził się w Ancjum: Tac., Ann.

XV 23.2; Suet., Nero 6.1; Cass. Dio LXII 15.7; G a iliv a n (1974b), s. 385.

83 Tac., Ann. XV 23.3; T em p o rin i (1978), s. 196, przyp. 72, s. 254.

historii apoteoz cesarskich. Również Poppea została pośmiertnie deifikowana w 66 r.84 Consecratio córki i żony Nerona nastąpiła z uwagi na osobę cesarza. Trudno przypusz­

czać, aby w uzasadnieniu ich apoteozy powoływano się na dyskusyjne filiacje z boskim Klaudiuszem, wprowadzenie osobnych igrzysk ku czci gens Claudia i gens Domitia osłabiało też siłę powiązań z divus Augustus. Stąd też polityka propagandowa Nerona ostatecznie poniosła klęskę. Na osobie Nerona skończyły się też zabiegi wokół koncepcji domus Augusta, w takiej postaci, w jakiej została zapoczątkowana za rządów pierwszego princepsa i w jakiej następnie została rozwinięta za Tyberiusza85.

Jakkolwiek kariera idei domus Augusta w swoim pierwotnym charakterze trwała stosunkowo krótko, to jednak odegrała ona znaczącą rolę propagandową u progu cesarstwa. Jak się okazało, jej największe oddziaływanie miało miejsce na terenie prowincji, gdzie konflikty w łonie rodziny princepsa były mniej dostrzegalne, natomiast, szczególnie na Wschodzie, trwała wciąż pamięć o rządach przedrzymskich dynastii.

Warto w tym momencie powrócić do wspomnianej już inskrypcji z Gythejon. Mieszkańcy tej miejscowości uchwalili wprowadzenie specjalnych honorów ku czci boskiego Augusta oraz członków jego rodziny. W pierwszym rzędzie postanowiono wystawić posągi dla twórcy pryncypatu, Julii Augusty oraz Tyberiusza. Uchwalono również sześciodniowe uroczystości, których pierwszy dzień poświęcony był boskiemu Augustowi, określonemu mianem Soter Eleutherius. W drugim dniu czczono Tyberiusza jako „ojca ojczyzny”.

Następne dni odpowiednio Julii Auguście - „Tyche kraju”, Wiktorii Germanikusa, Afrodycie Druzusa Młodszego i w końcu dzień szósty - Tytusowi Kwinkcjuszowi Flamininusowi. Inskrypcja mówi też o procesji, która rozpoczynała się w świątyni Asklepiosa i Hygei a zmierzała do Caesareum. Po dotarciu do tej świątyni, eforowie ofiarowywali byka w intencji bezpieczeństwa rodziny cesarskiej i wiecznego trwania jej rządów. Następnie składano ofiary na głównym placu miasta. W końcu podążano do teatru, gdzie rytuał był kontynuowany. Tam też odbywały się zawody. W dokumencie jest również mowa, o obrazach boskiego Augusta, Julii Augusty i Tyberiusza, które powinni zamówić eforowie oraz kapłani boskiego Augusta. Mają być one umieszczane w teatrze podczas trwania festiwalu. Postanowiono również, że tekst podjętej uchwały zostanie wyryty na tablicach, a te umieszczone w budynku urzędowym i na otwartej przestrzeni, tak, aby każdy mógł się zapoznać z treścią podjętych uchwał86.

Ten stosunkowo duży dokument epigraficzny jest jednym z najważniejszych źródeł do poznania kultu boskiego Augusta oraz jego rodziny poza Rzymem. Pozwala on, wraz z odwołaniami do materiału dotychczas przedstawionego, na wyciągnięcie kilku generalnych wniosków. Mianowicie, jak to niejednokrotnie podkreślano, kolejność uczczenia członków rodziny panującej podczas festiwalu w Gythejon ma swój odpowiednik w proporcjach posągów z Lepcis Magna oraz innych centrów kultu cesarskiego87. Stwierdzić też należy, że poza Rzymem nie spotykamy się z wyizolowanym kultem boskiego Augusta.

84 Tac., Ann. XVI 21.2, 22.3.

85 S a jk o w sk i (2001), s. 198-203.

86Gyth. I, w. 1-40.

87 Por. K o rn e m an n (1929), s. 90; K re ik en b o m (1992), s. 79. Dodać również należy, iż to grupowe przedstawienie członków rodziny cesarskiej, zwłaszcza w okresie Tyberiusza, widoczne jest też przy innych okazjach. Zob. SCPP 132-151. Por. Tac., Ann. III 18.

378

Wszędzie tam, gdzie mowa jest o świątyniach czy uroczystościach poświęconych deifikowanemu twórcy pryncypatu, oddaje się również cześć członkom jego rodziny.

W rzeczywistości więc, przez cały okres panowania dynastii julijsko-klaudyjskiej mamy zasadniczo do czynienia z kultem boskiego Augusta w ścisłym powiązaniu z oddawaniem czci domus Augusta - domus divina.

Su m m a r y

Domus Augusta - Domus divina

The word domus originally meant physical structure and its possessions. Ante mortem of Augustus appears the new term - domus Augusta. In the times Julio-Claudian dynasty this connected sentences with other phrases - domus divina, domus aeterna, domus imperatoria. It is necessary to note that outside Rome we do not encounter an isolated cult of divine Augustus. Whenever we deal with information concerning temples or rituals dedicated to the deified creator of the principate, other members of the family are also worshipped. In fact, during the whole rule of the Julio-Claudian dynasty we actually deal with the cult of divine Augustus in close association with the worship of domus Augusta - domus divina.

Bib l io g r a fia

Ar c e J. (1988), La tabula Siarensis y los funerales imperiales (II), (w:) Estudios sobre la tabula Sia­

rensis, eds. Gonzalez J., Arce J., Madrid (Anejos de Archivo Espanol de Arqueologia 9), s. 43-50.

Ba l d so nJ.RV.D. (1934), The Emperor Gains (Cali­

gula), Oxford.

Ba ld so nJ.RV.D. (1936), Gaius and the Grand Ca­

meo o f Paris, „Journal o f Roman Studies” 26, s. 152-160.

Ba r r e t t A.A. (1990), Caligula: the corruption o f power, New York.

Be l l e nH. (1984), Das Drususdenkmal apud Mogon­

tiacum und die Galliarum civitates, „Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz”

31, s. 392-396.

Be l l e nH. (1989), D er römische Ehrenbogen von Mainz-Kastel Ianus Germanici aut Domitiani?, .Archäologisches Korrespondenzblatt” 19, s. 77-84 Be u r l ierE. (1891), Le culte impérial, son histoire et

son organisation depuis Auguste jusqu ’ à Justinien, Paris.

Bl à z q u e z J.M. (1971-74), Propaganda dinâstica y culto imperial en las acunaciones de Hispania,

„Numisma” 21-24, s. 311-329.

Br a d le y K.R. (1978), Suetonius’ Life o f Nero. An Historical Commentary, Bruxelles (Collection La­

tomus 157).

Bu c k l e r W.H., Ca l d e r W.M., Gu t h r ie W .K .C .

(1933), Monumenta Asiae Minoris Antiqua, t. 4, Manchester.

Ca r t e r J.M. (1982), Suetonius: Divus Augustus, Bristol.

Casta gno liF. (1984), L'arco di Germanico in circo Flam inio,,Archeologia Classica” 36, s. 329-332.

Ch a rlesw o rth M.P. (1935), Some Observations on Ruler-Cult, especially in Rome, „Harvard Theolo­

gical Review” 28, s. 5-44.

C N R = Ba n ti A., Sim o n etti L., Corpus Nummorum Romanorum, 18 vol., Firenze 1972-79.

Co h enH. (1880), Description historique des monna­

ies frappés sous I'Empire Romain, t. 1, Paris [repr.

Graz 1955].

Co o le y A. (1998), The Moralizing Message o f the Senatus Consultum de Cn. Pisone Patre, „Greece and Rome” 45, s. 199-212.

CorbeerM. (1994), Tibère, Livie et la divinité „ invinci­

ble”, (w:) L’Afrique, la Gaule, la Religion à l’époque romaine, Melanges à la mémoire de Marcel Le Glay, Bruxelles (Collection Latomus 226), s. 687-709.

Dą b r o w s k i A.M. (1972), Problems in the tradition about the principate o f Gaius, Toronto [diss.].

Dąbro w a E. (1996a), The Origin o f the Templum Gentis Flaviae: A Hypothesis, „Memoirs of the American Academy in Rome” 41, s. 153-161.

DąbrowaE. (1996b), Templum Gentis Flaviae - Pomnik polityki dynastycznej Domicjana, Poznań (Xenia Po-

snaniensia 15).

Doboçi A. (1935), Bovillae. Storia e topografia,

„Ephemeris Daco-romana” 6, s. 240-367.

Doonan O. (1 9 9 2 ), Gemma Augustea: a New Inter­

pretation, „Revue des Archéologues et Historiens d ’Art de Louvain” 2 5 , s. 25-3 0 .

Ec k W. (1993), Das s.c. de Cn. Pisone patre und seine Publikation in der Baetica, „Cahiers du Cen­

tre G. Glotz” 4, s. 189-208.

Eder W. (1 9 9 0 ), Augustus and the Power o f Tradi­

tion: The Augustan Principate as Binding Link between Republic and Empire, (w:) Between Repu­

blic and Empire: Interpretations of Augustus and His Principate, eds. Raaflaub K.A., Toher M., Ber- keley-Los Angeles-Oxford, s. 7 1-122.

Eh r h a r d tC. (1978), Messalina and the Succession to Claudius, „Antichton” 12, s. 51-77.

EitremS. (1 9 3 2 ), Zur Apotheose, „Symbolae Osloen- ses” 11, s. 11-34.

Eit r emS. (1936), Zur Apotheose, „Symbolae Osloen- ses” 15-16, s. 111-137.

EJ = Ehrenberg V., Jones A.H.M., Documents Illu­

strating the Reigns o f Augustus and Tiberius, Oxford 1955.

E rim KT. (1982), Récentes découvertes à Aphrodisias en Carie, 1979-1980, „Revue Archéologique”, s. 163-168.

Ét œ n n eR. (1958), Le culte impérial dans la péninsu­

le Ibérique d ’Auguste à Dioclétien, Paris (Bi­

bliothèque des Écoles Française d’Athènes et de Rome 191).

Fa b b r in iL. (1966-7), Caligola: Il ritratto dell’adole- scenza e il ritratto délia apoteosi, „Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Römi­

sche Abteilung” 73-74, s. 134-146.

Fa b isza kT., ed. (1998), Uchwała senatu rzymskiego w sprawie Gnejusza Pizona ojca, red. Fabiszak T., Poznań (Zeszyty Źródłowe Zakładu Historii Społe­

czeństw Antycznych 1).

Fa n th a m R E . (1985), Ovid, Germanicus and the composition o f the Fasti, „Papers o f the Liverpool Latin Seminar” 5, s. 243-281.

Fis h w ic kD. (1987-92), The Imperial Cult in the Latin West. Studies in the Ruler Cult o f the Western Provinces o f the Roman Empire, Leiden, vol. I-II (Études préliminaires aux religions orientales 108).

Flory M .S . (1 9 9 6 ), Dynastie Ideology, the Domus Augusta, and Imperial Women: A Lost Statuary Group in the Circus Flaminius, „Transactions o f the American Philological Association” 126, s. 2 8 7 -3 0 6 .

Fl o ryM.B. (1997), The Meaning o f Augusta in the Julio-Claudian Period, .American Journal o f An­

cient History” 13, s. 113-138.

Fran k T. (1938), Augustus, Vergil, and the Augustan Elogia,, American Journal of Philology” 59, s. 91-94.

Fr ie se nS.J. (1993), Twice Neokoros: Ephesus, Asia and the cult o f the Flavian imperial family, Reli­

gions in the Graeco-Roman world, Leiden.

Fu ller to nM.D. (1985), The Domus Augusti in Impe­

rial Iconography o f 13-12 B.C., .American Journal o f Archaeology” 89, s. 473-483.

Ga g é J. (1931), Divus Augustus. L ’idée dynastique chez les empereurs julio-claudiens, „Revue Arché­

ologique” 34, s. 11-41.

Ga g éJ. (1933), La théologie de la Victoire impériale,

„Revue Historique” 171, s. 1-43.

Ga g éJ. (1935), Un manifeste dynastique de Caligola,

„Revue des Études Ancienne” 37, s. 165-184.

Le Ga ll J. (1990), Le serment à I ’Empereur: une base méconnue de la tyrannie impériale sous le Haut-Empire? (w:) Du Pouvoir dans l’Antiquité:

mots et réalités, ed. Nicolet C., Genève (Cahiers du Centre G. Glotz 1), s. 165-185.

GallivanP.A. (1974a), Suetonius and Chronology in the „de vita Neronis”, „Historia” 23, s. 297-318.

GallivanP.A. (1974b), Historical Comments on Su­

etonius, Nero 6, „Latomus” 33, s. 385-396.

Ga llottaB. (1987), Germanico, Roma.

Garzetti A. (1974), From Tiberius to the Antonines.

A History o f the Roman Empire A.D. 14-192, London.

Gatti C. (1981), Considerazioni sui culto imperiale nel quadro della politica di Gaio, (w:) Religione e politica nel mondo antico, a cura di Sordi M., Milano (Contributi dell’ Istituto di Storia Antica 7), s. 161-173.

Go n za lezJ. (1984), Tabula Siarensis, Fortunales Sia- renses et municipia civium Romanorum, „Zeitschrift fur Papyrologie und Epigraphik” 55, s. 55-100.

Go n zâ le z J. (1988), Texto y traducción de la Tabula siarensis, (w:) Estudios sobre la tabula Siarensis, eds. Gonzâlez J., Arce J., Madrid (Anejos de Ar­

chivo Espafiol de Arqueologia 9), s. 307-315.

Go n za le zJ., Fe r nAn d e z F. (1981), Tabula Siarensis,

„Iura” 32, 1981, s. 1-36.

Go o d y e a rF.R.D. (1972), The Annals o f Tacitus, Books 1-6, Volume I: Annals 1.1-54, Cambridge (Cambridge Classical Texts and Commentaries 15).

Gr a n tM. (1950), Aspects o f the Principate o f Tibe­

rius. Historical Comments on the Colonial Coina­

ge Issued Outside Spain, New York (Numismatic Notes and Monographs 116).

Gr eth er G . (1946), Livia and the Roman Imperial Cult,, American Journal of Philology” 67, s. 222-252.

Gr iffin M. (1997), The Senate’s Story, „Journal of Roman Studies” 87, s. 249-263.

Gr o s P. (1990), Théâtre et culte impérial en Gaule Narbonnaise et dans Péninsule ibérique, (w:) Stad- bild und Ideologie. Die Monumentalisierung hispa- nisher Städte zwischen Republik und Kaiserzeit, Kolloqium in Madrid vom 19. bis 23. Oktober 1987, Herausgegeben von Trillmich W. und Zänker P., München (Bayerische Akademie der Wissen­

schaften, Philosophisch-Historische Klasse, Heft 103), s. 381-390.

Ha m m o n dM. (1957), Imperial Elements in the For-

380

mula o f the Roman Emperors during the first Two and a H a lf Centuries o f the Empire, „Memoirs of the American Academy in Rome” 25, s. 17-64.

Ha m m o n dM. (1959), The Antonine Monarchy, Rome (Papers and Monographs of the American Acade­

my in Rome 19).

Hâ n l e in- Sc h â fe r H . (1985), Veneratio Augusti. Eine Studie zu den Tempeln des ersten römischen Ka­

isers, Roma (Archaeologica 39).

Ha n nesta dN. (1986), Roman Art and Imperial Policy, Aarhus (Jutland Archaeological Society Publica­

tions 19).

Ha r d yL.E. (1976), The Imperial Women in Tacitus' Annales, Indiana University [diss.].

HatzlC. (1976), Die politische Rolle der Frauen um Tiberius, Insbmck [diss.].

Heinen H. (1 9 1 1 ), Zur Begründung des römischen Kaiserkultes. Chronologische Uebersicht von 48 v.

bis 14 n. Chr., „K lio” 11, s. 129-177.

He r r m a n nP. (1968), Der römische Kaisereid. Unter­

suchungen zu seiner Herkunft und Entwicklung, Göttingen (Hypomnemata 20).

HerzP. (1 9 8 1 ), Diva Drusilla. Ägyptisches und Römi­

sches im Herrscherkult zur Zeit Caligulas, „H isto­

ria” 30, s. 3 2 4 -3 3 6 .

HillG.R (1931), Notes on the Ancient Coinage o f Hispania Citerior, New York (Numismatic Notes and Monographs 50).

HoffstenR.B. (1939), Roman Women o f Rank o f the Early Empire in Public Life as Portrayed by Dio, Paterculus, Suetonius, and Tacitus, Philadelphia [diss.].

Hollow ayR.R. (1984), Who’s who on the Ara Pads, (w:) Alessandria e il mondo ellenistico-romano.

Studi in onore di Achille Adriani, cura Barone G., Epifanio E., t. 3, Roma, s. 625-628.

Ho sk in s Wa l b a n k M.E. (1996), Evidence fo r the imperial cult in Julio-Claudian Corinth, (w:) Sub­

ject and ruler: The cult o f the ruling power in classical antiquity. Papers presented at a conferen­

ce held in the University o f Alberta on April 13-15, 1994, to celebrate the 65 th anniversary o f Duncan Fishwick, ed. by Alastair Small, Ann Arbor (Jour­

nal o f Roman Archaeology, Supplementary Series 17), s. 197-213.

Humphrey J.H. (1 9 8 6 ), Roman Circuses: Arenas fo r Chariot Racing, Berkeley-Los Angeles.

IGR = Inscriptiones Graecae ad res Romanas perti­

nentes, ed. Cagnat R., 4 vols, Paris 1911-1927.

Ja c z y n o w sk aM. (1987), Religie świata rzymskiego, Warszawa.

Je pp e s e n K.K. (1993), Grand Camée de France.

Sejanus Reconsidered and Confirmed, „Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Römi­

sche Abteilung” 100, s. 141-175.

Jo h a n senF.S. (1971), Ritrati marmorei e bronzei di

Marco Vipsanio Agrippa, „Analecta Romana Insti­

tuti Danici” 6, s. 17-48.

K ä h l e r H. (1 9 3 9 ), Triumphbogen (Ehrenbogen), (w:) RE VII A l, kol. 3 7 3-493.

K a s p a r D. (1 9 7 5 ), Neues zum Grand Camée de France, „Schweizer Münzblatter” 2 5 , s. 61-68.

K e i t e l E. (1981), Tacitus on the Deaths o f Tiberius and Claudius, „Hermes” 109, s. 2 0 6 -2 1 4 . K l e i n e r F.S. (1 9 8 5 ), The Arch o f Nero in Rome.

A study o f the Roman honorary arch before and under Nero, Roma (Archaeologica 52).

K l e i n e r D.E.E. (1 9 9 2 ) , Roman Sculpture, New Haven-London.

K o r n e m a n n E. (1 9 2 9 ), Neue Dokumente zum lakoni­

schen Kaiserkult, Abhandlungen der schlesisischen Gesellschaft fü r vaterländische Kultur, Breslau (Geisteswissenschaftliche Reihe, Heft 1).

Kotula T. (1 9 8 9 ), Kult cesarskiej Gens w świetle źródeł epigraficznych i literackich, (w:) Źródło­

znawstwo i studia historyczne, red. Bobowski K.,

„ A c ta Universitatis Wratislaviensis” 1112, „Histo­

ria” 76, s. 17-23.

K o y té a Z. (1928), ’Emypcupucai £k IuOetou crujxßoXai EIÇ TT|V IGTOpiotV TT]Ç AaK(DVUCT}Ç KCtTCt TOUÇ XpÔVOUÇ -uç po|iaïtaç auroKpaioptcię, ,,'EM.r|viKa” 1, s. 7-44,

152-157.

K re d c e n b o m (1 9 9 2 ), Griechische und römische Ko­

lossalportratz bis zum späten ersten Jahrhundert nach Christus, Berlin-New York (Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts Ergänzung­

sheft 27).

K u n c k e l H. (1 9 7 4 ), Der römische Genius, Mainz am Rhein (Mitteilungen des DAL Roemische Abtg.

Ergänzungsheft 20).

K u t t n e r A.N. (1 9 9 5 ), Dynasty and Empire in the Age o f Augustus: The Case o f the Boscoreale Cups, Berkeley.

L a r s e n J.A.O. (1 9 5 5 ), Representative Government in Greek and Roman History, Berkeley (Sather Clas­

sical Lectures 28).

LebekW.D. (1 9 8 7 ), Die drei Ehrenbögen fü r Germa­

nicus: Tab. Siar. Frg. 1 9-34; CIL VI 31199a 2-17,

„Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik” 67, s. 129-148.

L e b e k W.D. (1 9 8 9 ), Die Mainzer Ehrungen fü r Ger­

manicus, den älteren Drusus und Domitian (Tab.

Siar. Frg. I 26-34; Suet. Claud. 1,3), „Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik” 78, s. 4 5 -8 2 . L e b e k W.D. (1 9 9 1 ), Ehrenbogen und Prinzentod:

9 v. Chr. - 23 n. Chr., „Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik” 86, s. 4 7-7 8 .

L e b e k W.D. (1 9 9 2 ), Die zwei Ehrenbeschlüsse für Germanicus und einer der “seltsamsten Schnitzer”

des Tacitus (Ann. 2 ,8 3 ,2 ), „Zeitschrift für Papyro­

logie und Epigraphik” 9 0, s. 65-86.

L e v ic k B.M. (1 9 9 0 ), Claudius, London.

Lu c e L J. (1990), Livy, Augustus, and the Forum Augustum, (w:) Between Republic and Empire:

Interpretations of Augustus and His Principate, eds. Raaflaub K.A., Toher M., Berkeley-Los Ange- les-Oxford, s. 123-138.

Ma ssn e rA.-K. (1982), Bildnisangleichung: Untersu­

chungen zu Entstehungs- und Wirkungsgeschichte der Augustusporträts (43 v. Chr. - 68 n. Chr.), Ber­

lin (Das römische Herrscherbild IV).

McCu l l o c h J r H.Y. (1984), Narrative Cause in the Annals o f Tacitus, Königstein (Beiträge zur klassi­

schen Philologie 160).

Me g o wW.-R. (1987), Kameen von Augustus bis Ale­

xander Severus, Berlin (Antike Münzen und gesch­

nittene Steine 11).

Me h lA. (1974), Tacitus über Kaiser Claudius: Die Ereignisse am Hof, München (Studia et Testimonia Antiqua 16).

M e is e E. (1969), Untersuchungen zur Geschichte der Julisch-Claudischen Dynastie, München (Vestigia

10).

Me l l o rR. (1975), 0 E A PQMH. The Worship o f the Goddess Roma in the Greek World, Göttingen (Hypomnemata 42).

Mey erK-H ., Richter-Rethw ischG., SeeligI., (1972), Abermals zu Komposition und Deutung des Grand Camée de France, „Schweizer Münzblatter” 22, s. 8-13.

Mil la r F. (1988), Imperial Ideology in the Tabula Siarensis, (w:) Estudios sobre la tabula Siarensis, eds. Gonzalez J., Arce J., Madrid (Anejos de Archivo Espanol de Arqueologia 9), s. 11-19.

Milla r F. (1993), Ovid and the Domus Augusta:

Rome Seen fro m Tomoi, „Journal o f Roman Studies” 83, s. 1-17.

Mit fo r dT.B. (1960), A Cyprioth Oath o f Allegiance o f Tiberius,, Journal of Roman Studies” 50, s. 75-79.

Mo r a w iec k iL. (1999), Kobiety na monetach starożyt­

nych, (w:) Partnerka, matka, opiekunka. Status kobiety w starożytności i w średniowieczu, red.

Jundziłł J., Bydgoszcz, s. 9-42.

Mot t er s h e a dJ. (1986), Suetonius Claudius, Bristol.

Ol iv e r J.H. (1989), Greek Constitutions o f Early Roman Emperors from Inscriptions and Papyri, Philadelphia (American Philosophical Society 178).

Oo stS.I. (1958), The Career o f M. Antonius Pallas,

„American Journal o f Philology” 79, s. 113-139.

Ostro w sk i J.A. (1999), Starożytny Rzym. Polityka i sztuka, Warszawa-Kraków.

Pa pa z o g l o u F. (1963), Notes d'epigraphie et de topographie macédoniennes, „Bulletin de Corre­

spondance Hellénique” 87, s. 526-531.

Po la c c o L. (1955), Il volto di Tiberio. Saggio di critica iconografica, Roma.

Po t t erD.S., Da m o nC., (1999), The Senatus Consul­

tum de Cn. Pisone Patre, .American Journal of

Philology’ 120, s. 13-41.

Pr ic e S.R.F. (1986), Rituals and power. The Roman imperial cult in Asia Minor, Cambridge.

Pr ic e S.R.F. (1987), From noble funerals to divine cult: the consecration o f Roman Emperors, (w:) Rituals o f Royalty. Power and Ceremonial in Tra­

ditional Societies, eds. Cannadine D., Price S., Cambridge, s. 56-105.

Pu e c h B. (1983), Grands-prêtres et helladarąues d ’Achaïe, „Revue des Études Anciennes” 85, s. 15-43.

Ra a fl a u b K.A. (1987), Grundzüge, Ziele und Ideen der Opposition gegen die Kaiser im I. Jh. n. Chr.:

Versuch einer Standortbestimmung, Genève (En­

tretiens Fondation Hardt 33), s. 1-63.

RIC2 = Roman Imperial Coinage, vol. 1: Augustus- Vitellius: 31 B.C.-69 A.D., revised edition, London 1984.

RIB = The Roman Inscriptions o f Britain, edited by Collingwood R.G. and Wright R.P. Oxford 1965.

Ric h a r d J.-C. (1996), Énée, Romulus, César et les funérailles impériales (Dion Cassius, 56,34,2; Taci­

te, Annales, 4,9,3), „Mélanges de l’Ecole Française de Rome” 78, s. 67-78.

Rit t e rH.-W. (1972), Livias Erhebung zur Augusta,

„Chiron” 2, s. 313-338.

Ro s eC.B. (1997), Dynastie commemoration and im­

perial portraiture in the Julio-Claudian period, Cambridge - New York.

Ro w e llH.T. (1940), The Forum and Funeral Imagi­

nes o f Augustus, „Memoirs o f the American Aca­

demy in Rome” 17, s. 131-143.

Ry berg I.S. (1955), Rites o f the State Religion in Roman Art, Rome (Memoirs o f the American Aca­

demy in Rome 22).

Sa g e M.M., The Elogia o f the Augustan Forum and the de viris illustribus, „Historia” 28, s. 192-210.

Sa j k o w s k i R. (1997), Imago boskiego Augusta w świątyni Marsa Mściciela, (w:) Od starożytności do współczesności. Studia historyczne, Wydanie jubileuszowe z okazji 75. rocznicy urodzin i 55- lecia pracy zawodowej w tym 30-lecia pracy na­

ukowej Profesora Tadeusza M. Gelewskiego, red.

Śliwiński J., Olsztyn, s. 51-72.

Sa jkow sk i R. (2001), Divus Augustus Pater. Kult boskiego Augusta za rządów dynastii julijsko- klaudyjskiej, Olsztyn.

Sa jk o w s k i R. (2003), Pompa funebris Augusta w oczach Kasjusza Diona, red. Czerwińska J., Łódź (Collectanea Philologica 5), s. 115-129.

Santini C. (1987), Echi di politica religiosa tiberiana in Valerio Massimo, „Giomale Italiano di Filolo­

gia” 39, s. 183-195.

ScRAMUZZA V.M. (1940), The Emperor Claudius, Cambridge/Massachusetts.

Seibert J. (1970), Der Huldigungseid a u f Kaiser Tiberius, „Historia” 19, s. 224-231.

382

SIG3 = Dittenberger W. ed., Sylloge Inscriptionum Graecarum, 4 vols, 3 ed. Leipzig 1915-1924.

Sim o nE. (1986a), Augustus: Kunst und Leben in Rom um die Zeitenwende, München.

Sim o n E. (1986b), Die drei Horoskope der Gemma Augustea, „Quademi Ticinesi di Numismatica e Antichità Classiche „ 15, s. 179-196.

Sim pso nC.J. (1981), The Cult o f the Emperor Gaius,

„Latomus” 40, s. 489-511.

Sim p so nC.J. (1996), Caligula’s cult: immolation, im­

mortality, intent, (w:) Subject and ruler: The cult of the ruling power in classical antiquity. Papers pre­

sented at a conference held in the University of Alberta on April 13-15, 1994, to celebrate the 65 th anniversary of Duncan Fishwick, ed. by Alastair Small, Ann Arbor (Journal of Roman Archaeology, Supplementary Series 17), s. 63-71.

Sm a llw o odE.M. (1967), Documents Illustrating the Principates o f Gaius, Claudius and Nero, Cam­

bridge.

Sm it h R.R.R. (1987), The imperial refiefs from the Sebasteion at Aphrodisias, „Journal of Roman Stu­

dies” 77, s. 88-138.

Sm it hR.R.R. (1990), Myth and allegory in the Seba­

steion, (w:) Aphrodisias Papers. Recent work on architecture and sculpture including the papers given at the Second International Aphrodisias Col­

loquium held at King’s College London on 14 November, 1987, ed. by Rouché C. and Erim K.T., Ann Arbor (Journal o f Roman Archaeology, Sup­

plementary Series Number 1), s. 89-100.

St er nH. (1956), Peiresc et le grand camée de Fran­

ce, „Revue des Arts” 6, s. 255-256

StolteB.H. (1973), Tacitus on Nero and Otho, „An­

cient Society” 4, s. 177-190.

Su t h e r l a n dC.H.V. (1934), Aspects o f Imperialism in Roman Spain, „Journal of Roman Studies” 24, s. 31-42.

Tay lorL.R. (1931), The Divinity o f the Roman Em­

peror, Middletown/Connecticut (American Philo­

logical Association 1).

Te m po r in iH. (1978), Die Frauen am Hofe Trojans:

ein Beitrag zur Stellung der Augustae im Principal, Berlin-New York.

To r e l liM. (1982), Typology and Structure o f Roman

Historical Reliefs, Ann Arbor (Jerome lectures 14 th ser.).

Tregg ia riS. (1991), Roman marriage: Iusti Coniuges from the time o f Cicero to the time o f Ulpian,

Oxford.

Trillm ic h W. (1988), Der Germanicus - Bogen in Rom und das Monument fiir Germanicus und Dru­

sus in Leptis Magna, Archäologisches zur Tabula Siarensis (I, 9-21), (w:) Estudios sobre la tabula Siarensis, eds. Gonzâlez J., Arce J., Madrid (Anejos de Archivo Espaüol de Arqueologia 9), s. 51-60.

Tr ü m m e rR. (1980), Die Denkmäler des Kaiserkults in der römischen Provinz Achaia, Graz (Disserta­

tionen der Universität Graz 52).

Wa l k e rB. (1952), The Annals o f Tacitus. A study in the writing o f History, Manchester.

We b er W . (1936), Princeps. Studien zur Geschichte des Augustus, t. 1, Stuttgart-Berlin.

We in st o c kS. (1962), Treueid und Kaiserkult, „Mitte­

ilungen des Deutschen Archaeologischen Instituts, Athenische Abteilung” 77, s. 306-327.

Wein st o c kS. (1971), Divus Julius, Oxford.

We n g e rL. (1929), Griechische Inschriften zum Ka­

iserkult und zum Grabrecht, „Zeitschrift der Savi- gny-Stiftung für Rechtsgeschichte, Romanistische Abteilung” 49, s. 309-313.

We s t, A.B. (1931), Latin Inscriptions 1896-1926, Cambridge (Corinth VIII, 2).

Wiedemann T.E.J. (1996), Tiberius to Nero, (w:) CAH2 X: The Augustan Empire 43 BC-AD 69, ed.

A.K. Bowman, E. Champlin, A. Lintott, Cambrid­

ge, s. 198-255.

Willr ic hH. (1911), Livia, Leipzig-Berlin.

Wist r a n d W . (1987), Felicitas imperatoria, Göteborg (Studia Graeca et Latina Gothoburgensia 48).

Wo o d S. (1995), Diva Drusilla Panthea and the Sisters o f Caligula, , American Journal of Archa­

eology” 99, s. 457-482.

Za b ło c k a M. (1987), Przemiany prawa osobowego i rodzinnego w ustawodawstwie dynastii julijsko- klaudyjskiej, Warszawa (Rozprawy Uniwersytetu Warszawskiego 315).

Zä n k erP. (1968), Forum Augustum, Tübingen (Mo­

numenta Artis Antique 2).

Zä n k erP. (1988), The Power o f Images in the Age o f Augustus, Ann Arbor (Jerome lectures 16 th ser.).