Monika Pawłowska
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Koszalinie
Gotowość do zmiany statusu zawodowego na przykładzie badań nad elastycznością form zatrudnienia
Abstract:The article presents the results of the research on willingness of the employees with the experience of the traditional forms of work to undertake the flexible forms of employment. Modern work market for all specialist directly connected with the professional activation it is a challenge demanding looking above the industrial work paradigm. The turn up to informational paradigm and creating alternative to the traditional forms of employment and configure a professional career.
The main issue of the research was the attempt to replay on the question how much flexibility permeates the sphere of the individual professional biography and what kind of models of career people operate at the stage of their adulthood. How they create the professional career in the reality of the permanent social, economic and cultural change.
Keywords: willingness to change, flexible forms of employment, emancipation pedagogy, subjectivity
Abstrakt: Artykuł prezentuje wyniki badań dotyczących gotowości do podejmowania elastycznych form pracy wśród osób z doświadczeniem zatrudnienia w ramach form tradycyjnych. Współczesny rynek pracy dla wszystkich specjalistów związanych z aktywizacją zawodową to wyzwanie, które wiąże się z koniecznością spojrzenia poza industrialny paradygmat wykonywania pracy. Zwrócenie się ku paradygmatowi informacyjnemu i stworzenie alternatywy dla tradycyjnych form zatrudnienia, i projektowania kariery zawodowej.
Zasadniczym celem badania była próba odpowiedzi na pytanie, na ile elastyczność przenika sferę biografii zawodowych jednostek, jakie wzorce zawodowe funkcjonują na etapie dorosłości, w jaki sposób osoby budują swoją karierę zawodową w warunkach permanentnej zmiany społecznej, gospodarczej, kulturowej.
słowa klucze: gotowość do zmiany, elastyczne formy zatrudnienia, pedagogika emancypacyjna, podmiotowość.
Wprowadzenie. Idea wolnego podmiotu
W zmieniających się warunkach życia codziennego trajektorie indywidualnych biografii i dziejów zbiorowości są bardzo zróżnicowane i trudne do zaprojektowania. W tej sytuacji jednym z priorytetów współczesnej edukacji jest przygotowanie ludzi do rozpoznawania istoty nowych rzeczy i zjawisk i na tej podstawie radzenie sobie z szybkimi, trudnymi, nierzadko nieprzewidywalnymi technologicznymi i społecznymi zmianami. To radzenie sobie może przybrać postać dostosowania, zgody na podporządkowanie się im, albo w wyniku krytycznej refleksji, może być działaniem nakierowanym na ograniczanie ich
opresji. Procesy wykluczania i integracji natrafiają na opory i przeciwności w realizacji, dlatego też należy zwrócić uwagę na zagrożenia wpadnięcia w pułapki izonomii, które zakłócają proces rzeczywistego integrowania osób i grup.
Postulowane na gruncie pedagogiki emancypacyjnej prawo podmiotu do twórczego wyboru i uwalniania się od ograniczeń oraz przekraczania ram zależności nie zawsze jest zgodne z indywidualnymi i społecznymi oczekiwaniami. Systemowe i jednostkowe warunki aktywności mogą być przyczyną przewagi tendencji do adaptacji i podporządkowania. Z jednej strony autorytarność władzy, przestrzeganie utrwalonych tradycją zasad, a z drugiej dobre samopoczucie, niekiedy wręcz zadowolenie wywołane niską świadomością własnego położenia sprawia, że człowiek niechętnie rezygnuje z poczucia bezpieczeństwa wynikającego z faktu, że ktoś inny podejmuje decyzje i bierze na siebie odpowiedzialność za ich skutki. Niczym niezachwiane poczucie bezpieczeństwa sprzyjające rozwijaniu uległości i posłuszeństwa wobec jego źródła, utrudnia otwartość i gotowość do zetknięcia się z nowym (Czerpania-Walczak 2010:96-98). Strach, obawa może paraliżować, ale także pobudzać wyobraźnię, alternatywne myślenie, wyzwalać odwagę i gotowość do podejmowania ryzyka, innowacyjności, chęć podjęcia wyzwania i sprawdzenia własnych możliwości.
Główną przesłanką do podjęcia tematyki elastyczności i gotowości do zmiany z perspektywy elastycznych form zatrudnienia stała się idea podmiotowego uwalniania się od doświadczalnych ograniczeń i samodzielnego zmieniania własnego położenia. Świadome uczestniczenie w procesach emancypowania się, generowane przez poczucie mocy sprawczej nakierowane na podmiotowo ważne cele oraz poczucie osobistej odpowiedzialności.
W rezultacie takiej aktywności powstają nowe fakty i sytuacje. Zmianie ulega położenie człowieka i całych zbiorowości. Wywołuje to wiele pytań o ludzki byt i jego uwarunkowania.
Wywołuje też wiele nadziei i proroczych ewokacji: Niech powstanie nowy człowiek, który nie ulega, ale przekształca świat i myśli w skali całego globu i sam stwarza formację historyczną, zamiast być jej niewolnikiem (Czerepaniak-Walczak 2006:20). Badanie zostało przeprowadzone na próbie blisko 300 osób (z wykształceniem średnim i wyższym) z doświadczeniem zatrudnienia w ramach form tradycyjnych jak także elastycznych form zatrudnienia1.
Gotowość do zmiany
1 Szerzej na ten temat zob.: elastyczne formy zatrudnienia - (ang. flexible forms of employment, EFZ) – formy zatrudnienia charakteryzujące się elastycznością czasu i miejsca pracy, formy stosunku pracy (preferowanie kontraktów cywilnoprawnych), formy relacji pracownika z pracodawcą, wynagrodzenia (m.in. zadaniowe) i zakresu pracy.
231 Gotowość do podejmowania elastycznych form pracy, gotowość do zmiany, stanowi jedną z podstawowych kategorii w perspektywie teoretycznej pedagogiki emancypacyjnej oraz jej teleologii, a reakcję na zmianę jako podstawę interpretowania zachowań człowieka. Życie we współczesności wymaga podwyższonej zdolności do dokonywania przemian, poszerzania postawy otwartości na to, co nowe, wzbudzania motywacji do przełamywania oporu przed zmianą, umiejętności inicjowania zmian, co stanowi podstawę świadomego przejęcia przez jednostkę odpowiedzialności za siebie i własne życie (Kunicka 2009:246). Do emancypacyjnej teorii edukacji należy opisywanie i wyjaśnianie procesów edukacyjnych prowadzących do samodzielnego osiągania dorosłości oraz projektowanie zmiany i weryfikowanie tworzonych projektów. Należy do niej także demaskowanie napięć, paradoksów jakie istnieją pomiędzy postulatami i rzeczywistości w odniesieniu do relacji edukacji i świata. Wypełnienie tego zadania jest jedną z podstaw emancypowania się myśli i praktyki edukacyjnej od opresji ideologii i naiwnej ufności (Czerepaniak-Walczak 2006:54).
Zwrócenie się ku problematyce elastyczności w zatrudnieniu stanowi głos w debacie nad przemianami społecznymi i warunkami podnoszenia jakości życia. Centralnym punktem rozważań badawczych jest postrzeganie elastyczności jako procesu dwupodmiotowej integracji, a nie inkluzji, w której uczestniczą równoprawne podmioty i której celem jest zwiększenie pól wolności w dostępie do form pracy. Przekonanie, że to, co niesie ze sobą potencjał ujarzmiający, zniewalający codzienne działania, po dokładniejszym poznaniu może okazać się atrakcyjnym środkiem poszerzania podmiotowych pól wolności i dostępu do dóbr (Czerpaniak-Walczak, 2010:96). Przykładem tego są elastyczne formy pracy, którym towarzyszy w świadomości społecznej wiele skrajnych emocji. Z jednej strony lęk dehumanizacji relacji międzyludzkich, zagrożenie prekaryzacją, ale i nadzieja na poszerzanie pól wolności i powstawanie nowych szans rozwoju życia w wymiarach osobistym, publicznym czy zawodowym.
Kierowanie własnym rozwojem zawodowym
Sposób doświadczania indywidualnej drogi zawodowej, został poddany analizie z perspektywy podejmowania prób samodzielności (samokształcenia) w procesie kształtowania własnej ścieżki rozwoju zawodowego. Do określenia struktury i dróg osiągania samodzielności została wyznaczona koncepcja podmiotu – świadomego bytu, który chce działać, (…) ma wpływ na treść, formę i przebieg zdarzeń, w których uczestniczy, działa
zgodnie z własną wolą i z nastawieniem na zmianę siebie i świata społecznego, przyrodniczego i technicznego (Czerpaniak-Walczak 2010:112). Fakty z życia zawodowego i prywatnego respondentów oraz ich interpretacja zjawisk prowadzi do zrozumienia postępowania jednostkowego i uwarunkowań gotowości do podejmowania zmiany.
Zasadniczym celem była próba odpowiedzi na pytania: na ile elastyczność przenika sferę biografii zawodowych jednostek; jakie wzorce zawodowe funkcjonują na etapie dorosłości; w jaki sposób osoby budują swoją karierę zawodową w warunkach permanentnej zmiany społecznej, gospodarczej, kulturowej. Przykładem na podmiotowości jako czynnik regulujący rozwój w populacji respondentów z wyższym wykształceniem zwraca uwagę B. Śliwerski, który argumentuje, że (…) Sprzyjającym traktowaniu siebie w wymiarze podmiotowości okresem życia jest wiek, w którym jednostka osiąga wyższy szczebel kształcenia, przypadający na okres studiów. Jest to czas, kiedy młody człowiek zaczyna sam się określać, walczyć o całkowite usamodzielnienie się, dysponowanie sobą, poszukiwanie własnego miejsca w życiu.
Poczucie wewnętrznej niezależności, przeświadczenie o tym, że jest się autorem swojego życia, nie jest stanem, który osiąga się wraz z ukończeniem 18 roku życia, czy rozpoczęciem studiów w szkole wyższe (Śliwerski 2010:64).
W podjętej analizie samodzielność w kierowaniu własnym rozwojem warunkuje poczuciem podmiotowości, które definiuje za M. Czerepaniak-Walczak jako atrybut osoby lub zbiorowości ujawniany w świadomej mocy sprawczej ukierunkowanej na osiąganie indywidualnie preferowanych stanów i zjawisk oraz w ponoszeniu odpowiedzialności za dokonywane wybory i czyny. Jest to zintegrowana struktura, która widoczna jest w świadomym, racjonalnym postępowaniu człowieka. Powyższa definicja omawianego pojęcia pozwala wyodrębnić jego korelaty: świadomą moc sprawczą (indywidualną albo zbiorową), krytyczny, racjonalny wybór i kierunkowanie działania na realizację własnych preferencji (indywidualnych albo będących rezultatem uzgodnień), odpowiedzialność, odwaga i godność w ponoszeniu konsekwencji dokonywanych wyborów, podejmowanych decyzji i wykonywanych działań. Każdy z korelatów podlega procedurze dalszej operacjonalizacji w elementy struktury: podmiotowe sprawstwo, podmiotowe wybory, podmiotową odpowiedzialność (Czerepaniak-Walczak 2006:114). Podmiotowość doświadczana przez respondentów została zanalizowana pod względem w/w elementów struktury.
Przeprowadzone wywiady i odpowiedzi „elastycznych pracowników” dają wyraz podmiotowości doświadczanej na stanowisku pracy i w życiu. Wypowiedzi respondentów wskazują, że gotowość do elastyczności w dużej mierze wynika z samodzielności i poczucia sprawstwa we własnych wyborach - w procesie kształtowania własnej ścieżki rozwoju
233 zawodowego. Do określenia drogi podmiotowości w budowaniu gotowości do elastyczności jednostka w opinii moich respondentów potrzebuje, m.in.: wiedzy o własnym potencjale, legitymowanie się określonymi cechami osobowości zawodowej, jak np. samodzielność na stanowisku pracy, innowacyjność, otwartość na zmianę, ale też mieć poczucie sensu zawodowego funkcjonowania. Ponadto jak na każdym stanowisku pracy, musi zdawać sobie sprawę z ryzyka zawodowego, nieporozumień, trudności adaptacyjnych w pracy, ale też umieć przeanalizować mocne i słabe strony nowej organizacji pracy czy nauki. Respondenci zwrócili także uwagę na zakres indywidualnej odpowiedzialności za siebie, za innych, a przede wszystkim za własny rozwój, aby móc ocenić szanse osiągnięcia nowych pól własnej wolności, aspiracji, satysfakcji zawodowej, osobistej.
Powyższa analiza wskazuje, że samoświadomość respondentów jest świadectwem wiedzy o sobie, a także o swoich ograniczeniach. Stanowi, wyraz jak konstatował Perls (Furmanek 1995:86-87), że dojrzewanie to rozwój polegający na przejściu od szukania oparcia w środowisku do szukania gow samym sobie. Dojrzała jednostka potrzebuje odpowiednich warunków do aktywizowania własnych możliwości. Tendencja do rozwoju wyzwala się wówczas kiedy człowiek, starając się możliwie najpełniej i najtrafniej wyrazić siebie, kształtuje zarazem jakościowo nowe stosunki z otoczeniem.
Ponowoczesność jako przestrzeń rozwoju kariery zawodowej - czas i przestrzeń definiowana przez M. Piorunek (Piorunek 2009:301) jako niejednoznaczna, niepewna, bez poczucia bezpieczeństwa, z indywidualnymi i społecznymi dysonansami w obrębie ludzkiej egzystencji w biografiach moich respondentów ma także cechy zawodowych i osobistych sukcesów. Są to osoby, które cechuje aktywność i inicjatywa na rynku pracy związana z przebiegiem ich dotychczasowej kariery zawodowej. Podejmowanie działań z myślą o wpływaniu na bieg wydarzeń w trakcie swojej drogi edukacyjno-zawodowej. Modyfikacje ich zawodowej tożsamości odbywały się przy ich personalnym zaangażowaniu. Można powiedzieć, że osoby te cechuje wewnątrzsterowność, poczucie samodzielnego decydowania o sobie, przy uwzględnieniu własnych preferencji i oczekiwań. Co więcej mają świadomość własnych dokonań, coś co możemy nazwać pogodą ducha i jednocześnie poczuciem własnej wartości. Relacje diagnozowanych osób pomiędzy kondycją poszczególnych kompetencji emancypacyjnych a ich mobilnością na rynku pracy pokazuje, że ich historie zawodowe, są przykładem pozytywnej mobilności poziomej, tj. z przewagą w życiorysach zawodowych zmian stanowisk i miejsc pracy, bez cech awansu profesjonalnego – były to stanowiska w swym charakterze równorzędne. Mobilność „w głąb”, gdzie pracownicy poszerzają zakres swojej wiedzy i kompetencji zawodowej, uzyskują wyższe szczeble zawodowej kariery, ale
nie wiążące się jednak z awansem na wyższe stanowiska, przeważnie przynosi minimum ruchliwości na rynku pracy, a jednak w przypadku moich respondentów mam do czynienia z poszukiwaniem nowych pól rozwoju, chęcią podnoszenia kwalifikacji. Spotykamy osoby zaangażowane, aktywne, samodzielnie sterujące indywidualnymi doświadczeniami zawodowymi, które pozytywnie bilansują swoje dotychczasowe życie zawodowe, co jest wyraźnie widoczne w toku narracji badanych.
Wnioski z badań
Analiza jakościowa dowiodła, że elastyczne formy zatrudnienia są propozycją dla osób gotowych na zmianę, często trudne do przewidzenia, zewnętrzne warunki pracy. Dla określenia motywów podejmowania elastycznych form pracy wykorzystano wypowiedzi respondentów na temat sytuacji zawodowej przed pojęciem elastyczności. Badanie pokazało, ze dla większości osób największym ograniczeniem, wynikającym z pracy w ramach tradycyjnych form, pełnego etatu były niskie zarobki i zależność od poleceń przełożonego i sztywność czasu pracy. Choć jednocześnie większość zaznaczała, iż nawet w elastycznej formie zatrudnienia wysoko ceni sobie możliwość zaplanowania zadań zawodowych, w taki sposób, aby czas ich rozpoczęcia i zakończenia był względnie stały. Zadowolenie z własnej pracy uzależniali od możliwości decydowania o wykonywanych obowiązkach, tempie i czasie ich realizacji. Co ważne w przypadku respondentów decyzję o podjęciu pracy niestandardowej formy pracy podjęli samodzielnie. Osoby pracujące w ramach samozatrudnienia są zdecydowanie zadowolone ze sposobu w jaki zorganizowana jest ich praca. Jak z tego wynika przeniesienie odpowiedzialności za organizację sposobu pracy na pracownika, skutkuje poczuciem zadowolenia i także przywiązaniem do pracy w danej formie. Wszyscy deklarowali wysoki stopień przywiązania do życia rodzinnego i przekonanie, że elastyczne godziny pracy pomagają lepiej pogodzić życie rodzinne i zawodowe. W opisie pracy zawodowej respondentów można wyodrębnić czynniki, postawy, cechy wchodzące w zakres znaczeniowy potrzeb dotyczących: zaspokojenia potrzeb finansowych i potrzeby bezpieczeństwa (wyższe zarobki, pracodawca godny zaufania uczciwie traktujący pracowników); przekonanie, że elastyczność czasu pracy i samodzielność wpływa bezpośrednio na efektywność pracownika; praca jako wyzwanie, nie jest nadrzędną potrzebą - respondenci wspominają raczej o interesującej pracy, o prestiżu i szacunku społecznym. Można jeszcze wskazać na potrzebę podnoszenia kwalifikacji, podejmowanie
235 prób planowania własnej kariery zawodowej, a także zwrócenie uwagi przez respondentów na takie ponadczasowe wartości jak zdrowie i szczęśliwe życie rodzinne.
Wywiady z osobami pracującymi w ramach elastycznych form zatrudnienia skłaniają do wniosku, że gotowość do podejmowania elastyczności płynie z poczucia podmiotowości, samodzielności, sprawstwa we własnych wyborach, w procesie kształtowania własnej ścieżki zawodowej. Decydująca bariera, w podjęciu próby elastyczności, w jej wymiarze zatrudnienia tkwi w nas samych, może być zakorzeniona w tradycyjnym postrzeganiu roli, wyrażająca sie w akceptacji racjonalności technicznej i adaptacyjnego ładu edukacyjnego i pracowniczego, przedmiotowego podejścia do człowieka jako istoty zewnątrzsterownej, wymagającej nieustannej kontroli. Taka postawa jednocześnie wskazuje na zakorzenienie w tradycji, na niedostatki odwagi, innowacyjności, racjonalności emancypacyjnej oraz braku zaufania do samodyscypliny i potrzeby samorealizacji.
Podsumowanie
Elastyczność nie jest celem samym w sobie, lecz może stać się narzędziem lepszego wykonywania zadań, sposobem pełniejszej realizacji ludzkich aspiracji. Przyjmując ponowoczesną refleksję nad strukturą i funkcją edukacji i pracy można spojrzeć też na elastyczność pracownika jako na stan umożliwiający równowagę w społeczeństwie, kiedy człowiek jest bytem wolnym, w podejmowaniu decyzji i posiada zdolności do racjonalnego działania.
Konkuludując, w procesie dydaktycznym wyższej uczelni nie może zabraknąć zachęty do odkrywania, przyjęcia i zrozumienia prawdy o samym sobie, dopingowania wychowanka do rozwoju kariery zawodowej. Fundamentalnego znaczenia nabierają kategorie samopoznanie, podmiotowość, świadomość krytyczna. Trudnym zadaniem edukacji jest doprowadzenie wychowanków do usprawnienia ich na tyle, aby byli zdolni myśleć bez strachu i lęku, a za to realistycznie i rzetelnie o sobie, swojej przyszłości edukacyjnej i zawodowej.
Bibliografia
ANTOSZKIEWICZ Jan D. 1998, Rozwiązywanie problemów firmy, Praktyka zmian, Warszawa.
CLARKE D. 2005, Zachowanie prospołeczne i antyspołeczne, Wprowadzenie do psychologii, Psychologia społeczna, Gdańsk.
CZEREPANIAK - WALCZAK M., 2006. Pedagogika emancypacyjna. Rozwój świadomości krytycznej człowieka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
CZEREPANIAK - WALCZAK M., 2010. Emancypacja w codzienności i przez codzienność. Egzemplifikacje edukacyjne, w: DUDZIKOWA M., CZEREPANIAK - WALCZAK M. (red.), Wychowanie. Pojęcia, Procesy, Konteksty, tom 5, Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne, Gdańsk.
FURMANEK W., 1995. Człowiek - człowieczeństwo - wychowanie. Wybrane problemy pedagogiki personalistycznej, Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów.
KUNICKA M., 2009. Zachowania emancypacyjne egzemplifikacją małego dystansu władzy w szkole, w: CZAJKOWSKA A., OTWINOWSKI W. (red.), Edukacyjne zagrożenia i wyzwania młodego pokolenia, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa, Poznań.
MARYNOWICZ – HETKA E. (2009), Pedagogika społeczna. Warszawa.
PIORUNEK M., 2009. Kariery zawodowe ludzi na etapie średniej dorosłości.
Ciągłość i zmiana na polskim rynku pracy, w: PIORUNEK M. (red.), Człowiek w kontekście pracy. Teoria – Empiria - Praktyka,Toruń.
POLCYN, J., GAWRYSIAK, M., 2016, Aktywność zawodowa młodzieży a decyzje o podjęciu studiów wyższych - przyczynek do dalszych badań, Roczniki Ekonomiczne Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej, Nr 9(2016) s. 347-369.
RADZIEWICZ – WINNICKI A. (2008), Pedagogika społeczna. Warszawa.
ŚLIWERSKI B., 2009, Współczesna myśl pedagogiczna . Znaczenia, klasyfikacje, badania, Kraków.
ŚLIWERSKI B., 2010. Teoretyczne i empiryczne podstawy samowychowania, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
WEISSBROT-KOZIARSKA A., 2012 Kompetencje zawodowe pracownika socjalnego, Uniwersytet Opolski, Opole.
MARYNOWICZ-HETKA E., 2006, Pedagogika społeczna. Podręcznik akademicki, t.1, Warszawa.
WISSBROT-KOZIARSKA A., 2013, Poradnictwo socjalne dla rodzin. Podręcznik akademicki, Opole.
NĘCKI Z., TUCHOLSKA K., FIEDOR M. 2008, Poczucie własnej skuteczności a aktywność komunikacyjna trenerów sportowych i nauczycieli realizujących programy edukacyjno-zdrowotne. W: B. Aouil, W.J. Maliszewski (red.), Media - Komunikacja - Zdrowie. Wyzwania - Szanse - Zagrożenia. Toruń.
GRIFFIN R.W. 1996, Podstawy zarządzania organizacjami. Warszawa.
