Zarys treści: W artykule przedstawiono holoceński rozwój dolin denudacyjnych dorzecza Mało- szówki, położonego na zaliczanych do wyżyn lessowych Płaskowyżu Proszowickim i Wyżyny Miechowskiej. Został on odtworzony na podstawie analizy wykształcenia form i badań osadów wypełniających dna wybranych dolin oraz literatury dotyczącej badań w sąsiednich obszarach.
Na etapy rozwoju dolin miały wpływ zmieniające się warunki klimatyczne i działalność człowie- ka. W pracy przedstawiono również charakterystykę współczesnych procesów morfogenetycz- nych modelujących analizowane formy dolinne oraz podkreślono rolę zdarzeń ekstremalnych w dzisiejszym rozwoju rzeźby.
Słowa kluczowe: suche doliny, ewolucja dolin, denudacja agrotechniczna, zdarzenia ekstremalne Key words: dry valleys, valley evolution, agricultural degradation, extreme rainfall events
Wstęp
Badanie ewolucji rzeźby ma na celu odtworzenie przebiegu rozwoju danego obszaru w przeszłości, jak i określenie głównych kierunków dalszego rozwoju geomor- fologicznego terenu. Zapis rozwoju środowiska w osadach zgromadzonych w dnach dolin jest wynikiem m.in. rodzaju i tempa procesów morfogenetycznych zachodzących w danym obszarze. Badanie form dolinnych oraz osadów wypełniających ich dna ma więc istotne znaczenie w rozpoznawaniu etapów rozwoju rzeźby oraz zróżnicowania i zmienności warunków tego rozwoju.
Obszar wyżyn lessowych, będący jednym z najwcześniej zasiedlonych przez człowieka na ziemiach Polski, cieszy się dużym zainteresowaniem badaczy środowiska przyrodniczego. Istnieje sporo opracowań dotyczących ukształtowania terenu i rozwoju rzeźby w obszarze Płaskowyżu Proszowickiego i Wyżyny Miechowskiej. Badaniem ewolucji rzeźby w różnych częściach tych obszarów zajmowali się m.in.: S. Gilewska
PÓŹNOVISTULIAŃSKI I HOLOCEŃSKI ROZWÓJ DOLIN DORZECZA MAŁOSZÓWKI
Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ Kraków 2010, 63–81
Hanna Hajdukiewicz
(1958), A. Walczowski (1983), D. Makowski (1998) i A. Kościelniak (2001). Autorzy ci określali rozwój rzeźby zarówno w plejstocenie i holocenie, jak i podczas miocenu i pliocenu, dając pełny obraz zmian warunków i procesów modelujących formy rzeźby. Do opracowań dotyczących rozwoju form dolinnych na podstawie analizy osadów należy zaliczyć prace Z. Śnieszki (1985, 1996), J. Jersaka i Z. Śnieszki (1987), A. Michno i in. (1997) oraz A. Michno (2004). Wykorzystując metody analizy profilów osadów oraz metody datowania bezwzględnego, określano chronologię zdarzeń oraz warunki środowiska panujące w poszczególnych okresach późnego glacjału i holocenu.
Rolę gwałtownych ulew i powodzi w ewolucji rzeźby Wyżyny Miechowskiej badała E. Czyżowska (1997). Literatura dotycząca rozwoju społeczeństw oraz skali dokonywa- nych przez nich zmian środowiska przyrodniczego w omawianych terenach jest bardzo bogata i obejmuje prace: M. Gedla (1961), J. Rydzewskiego (1973), A. Kempistego (1978), J. K. Kozłowskiego i S. K. Kozłowskiego (1983), J. Kruka (1987), Z. Śnieszki i S. Grygierczyka (1991), J. Poleskiego (1992), J. Kruka i in. (1996) oraz K. Tuni (1997).
Badania archeologiczne odgrywają istotną rolę przy próbach rekonstrukcji warunków środowiska oraz określenia stopnia ingerencji człowieka w określonym obszarze, a tym samym jego wpływu na intensywność procesów rzeźbotwórczych.
Stosunkowo niewiele wiadomo natomiast o rozwoju form dolinnych w obszarze miechowskiego płata lessowego. Celem niniejszej pracy jest więc przedstawienie ewolucji i współczesnego modelowania dolin dorzecza Małoszówki oraz określenie dalszych tendencji ich rozwoju. Badanie dolin denudacyjnych, powstałych w plejsto- cenie i w holocenie, zarówno pod względem wykształcenia formy jak i analizy osa- dów wypełniających ich dna, umożliwia rekonstrukcję rozwoju rzeźby zachodzącego w ciągu ostatnich kilkunastu tysięcy lat. Doliny rzeczne stanowią formy starsze, powstałe przed plejstocenem, a w holocenie ich rozwój nie podlegał istotnym zmia- nom. Formy denudacyjne natomiast, suche i o znacznie mniejszych rozmiarach, były modelowane intensywnie w trakcie holocenu, na co miały wpływ zarówno wahania klimatyczne, jak i gospodarka człowieka.
Obszar badań
Dorzecze Małoszówki jest położone na Wyżynie Małopolskiej, w środkowej części Płaskowyżu Proszowickiego, stanowiącego południowo-wschodni mezoregion Niecki Nidziańskiej. Niewielki fragment obszaru w północno-zachodniej jego części leży na Wyżynie Miechowskiej (ryc. 1). Małoszówka jest prawym dopływem Nidzicy, a jej dorzecze zajmuje powierzchnię 118 km2. Dominującą cechą rzeźby dorzecza Małoszówki są garby o długich stokach i krętych liniach grzbietowych, rozdzielone długimi dolinami, które to formy mają założenia przedczwartorzędowe. Obszar ten jest w większości pokryty lessem, który był deponowany po ustąpieniu zlodowacenia san II i który podkreśla zasadnicze rysy rzeźby podczwartorzędowej. Gęstość sieci dolinnej jest tu stosunkowo duża, gdyż wynosi 2,58 km/km2, co jest uwarunkowane podatnością lessów na erozję, jak również gospodarką człowieka. Oprócz płaskodennych dolin rzecznych występuje tu duża liczba suchych dolin nieckowatych oraz parowów.
Ze względu na występowanie żyznych czarnoziemów badany teren został bardzo
wcześnie zasiedlony, a w neolicie istniało tu stałe osadnictwo. Obecnie prawie cały obszar dorzecza Małoszówki jest użytkowany rolniczo. Stosuje się tu głównie uprawę zbóż i warzyw, często z typem orki poprowadzonym prostopadle do poziomic.
Metody badań
Badania terenowe przeprowadzono w sierpniu 2002 roku. Obejmowały one kar- towanie geomorfologiczne form dolinnych i występujących w nich utworów pokrywo- wych. Określono parametry morfometryczne każdej z badanych form, typ genetyczny oraz zespół modelujących ją współcześnie procesów. Typ genetyczny określono na podstawie stopnia rozwoju formy i kształtujących ją głównych procesów geomorfolo- gicznych, kierując się podziałem dokonanym wcześniej przez D. Makowskiego (1998).
Za stopień rozwoju form dolinnych rozumie się ich stosunek do budowy geologicznej, profil poprzeczny i podłużny, określone przez parametry morfometryczne (tj. długość, szerokość i spadek dna, wysokość i nachylenie zboczy) oraz sposób odwadniania form.
W celu rozpoznania osadów wypełniających doliny wykonano wiercenia w dnach wy- branych form badanego obszaru. Wiercenia WI i WII przeprowadzono w dnie doliny Ryc. 1. Położenie obszaru badań na tle jednostek fizycznogeograficznych Niecki Nidziańskiej wg J. Kondrackiego (1978)
1 – granice makroregionów, 2 – granice mezoregionów
Figure 1. Location of the study area against the background of physiogeographic units of the Nida Basin according to J. Kondracki (1978)
1 – macroregion boundaries, 2 – mesoregion boundaries
Małoszówki w Bolowie i Przybenicach, a wiercenia WIII i WIV w dnie doliny o płaskim dnie w Przybenicach (ryc. 2). Analizy laboratoryjne osadów wypełniających dna dolin wykonano w lutym 2003 r. w laboratorium na Stacji Naukowej IGiGP UJ w Łazach koło Bochni. Zawartość materii organicznej określono metodą Tiurina w modyfikacji K. Oleksynowej, a udział węglanów zbadano metodą objętościową Scheiblera. Skład frakcjonalny osadów oznaczono metodą areometryczną Casagrande’a w modyfikacji Prószyńskiego.
Charakterystyka dolin
Ze względu na brak możliwości datowania osadów za podstawę wiekowego zróż- nicowania dolin przyjęto stopień ich rozwoju oraz procesy kształtujące badane formy.
W ten sposób podzielono doliny na typy genetyczne, co pozwoliło pogrupować formy i dokonać charakterystyki ich rozwoju. Podobny podział zastosował D. Makowski (1998) na potrzeby swoich badań w dorzeczu Małoszówki.
W badanym obszarze wśród dolin denudacyjnych występują formy nieckowate, doliny płaskodenne i parowy. Wśród niecek można wyróżnić m.in. formy inicjalne (NDH) (tab. 1), występujące na stromych stokach garbów. Są one przeważnie krótkie i płytkie, o długości 90–780 m i szerokości dna wynoszącej od 4 do 46 m. Głębokość tych form nie przekracza 27 m. Na ich zboczach przeważają procesy spłukiwania i procesy złaziskowe. Formy te powstały w holocenie na skutek gospodarczej działal- ności człowieka, głównie zaorania terenu. W badanym obszarze wśród 596 zbadanych dolin występuje najwięcej holoceńskich dolin nieckowatych (298), których łączna długość stanowi 24,4% długości wszystkich skartowanych form (tab. 1). Duży udział Ryc. 2. Lokalizacja wierceń WI-WIV
Figure 2. Location of drillings WI to WIV
mają również głębsze i dłuższe doliny nieckowate (NDP), których łączna długość wynosi aż 33,2% długości wszystkich zbadanych dolin. Ze względu na takie cechy, jak szerokość dna i ich głębokość, stanowią one formy pośrednie między nieckami holoceńskimi a dolinami o płaskim dnie. Szerokość den tych form dochodzi maksy- malnie do 100 m, a głębokość wynosi od 5 do 38 m. Długość tych dolin wynosi od 80 do 1800 m. Występują one w obrębie stoków o niewielkim nachyleniu (najwięcej do 16o), co powoduje ograniczenie intensywności procesów rzeźbotwórczych. Erozja wód płynących odgrywa niewielką rolę w modelowaniu tych form. Zachodzi tu niewielkie spłukiwanie, względnie przemieszczanie gleby na skutek uprawy mechanicznej. Brak załomów, jak również małe nachylenie zboczy wskazuje, że formy te zostały ukształ- towane przed holocenem (Starkel 1960).
Parowy (P) występujące w dorzeczu Małoszówki są formami powstałymi z prze- obrażenia wąwozów na skutek intensywnej dostawy materiału ze zboczy. Procesy denudacyjne na zboczach były przyśpieszane przez kierunek orki prostopadły do osi doliny i wykorzystanie rolnicze jak największej połaci terenu. Form tego typu jest niewiele. W badanym obszarze występuje zaledwie 10 parowów o maksymalnej dłu- gości 720 m i szerokości dna wynoszącej od 0,3 do 7 m. Głębokość parowów dochodzi do 25 m, a ich zbocza są nachylone od 22 do 33o.
Wśród dolin płaskodennych wyróżnić można doliny odwadniane okresowo (DPO) oraz stale (DPS). Doliny te odznaczają się w rzeźbie obecnością rozległych, płaskich den, których szerokość dochodzi do 300 m. Maksymalna długość dolin odwadnianych okresowo wynosi 3,15 km, a form odwadnianych stale 5,5 km, przy czym łączna długość tego typu dolin stanowi odpowiednio 18,5 i 24,4% wszystkich skartowanych form.
Głębokość scharakteryzowanych dolin dochodzi do 55 m, nachylenie ich zboczy zaś mieści się w przedziale 10–50o.
Doliny płaskodenne odwadniane okresowo tworzyły się prawdopodobnie w plejstocenie, lecz nie jest wykluczone, że większość z nich nawiązuje do podłoża przedczwartorzędowego. Intensywne procesy erozyjne podczas interglacjału wielkiego, Tab. 1. Charakterystyka ilościowa typów genetycznych dolin w obrębie dorzecza Małoszówki Table 1. Quantitative characteristics of genetic types of the valleys in the Małoszówka Stream catchment
powodujące rozcinanie i odprowadzanie osadów glacjalnych i fluwioglacjalnych, mogły zapoczątkować rozwój tych dolin. Późniejsze fazy erozji oraz procesy denudacyjne, zachodzące w warunkach klimatu peryglacjalnego, miały wpływ na modelowanie opisywanych form. W trakcie akumulacji lessu zbocza dolin zostały nadbudowane, a w holocenie są przeobrażane w trakcie wezbrań wiosennych oraz na skutek zdarzeń ekstremalnych, głównie dzięki erozyjnej działalności wód pogłębiających dno i pod- cinających zbocza.
Doliny odwadniane stale wyróżniają się spośród innych form obecnością cieku.
Koryta tych cieków są zwykle wąskie (0,5–3 m) i płytkie (0,5–1 m), z wyjątkiem ko- ryta Małoszówki w dolnym biegu, które jest szerokie (5 m) i stale wypełnione wodą.
W pozostałych dolinach tego typu w okresie o niewielkich opadach koryto zwykle wysycha, lecz w czasie wezbrań wiosennych lub letnich woda wylewa się z koryta na terasę zalewową, która zajmuje szerokie do 300 m dna dolin. W czasie wezbrań następuje podcinanie zboczy i nadbudowanie dna doliny materiałem niesionym przez ciek. Doliny tego typu są najstarszymi wśród analizowanych form, gdyż ich formowanie rozpoczęło się bezpośrednio po ustąpieniu morza mioceńskiego. A. Walczowski (1983) określił ich wiek na mioceńsko-plioceński. W plejstocenie w trakcie interglacjału wielkiego zostały one odpreparowane spod osadów zlodowacenia san II. Następna faza pogrzebania tych dolin miała miejsce w czasie zlodowacenia odry, kiedy zostały one zasypane piaskami fluwioglacjalnymi. Podczas interglacjału eemskiego nastąpiło ponowne rozcinanie pokrywy akumulacji rzecznej. W trakcie ostatniego glacjału zbocza dolin zostały nadbudowane lessem, a następna faza erozji i denudacji spowodowała odpreparowanie zboczy tych dolin, co doprowadziło do odsłonięcia w niektórych miejscach utworów kredowych.
Charakterystyka osadów den badanych dolin
Do odtworzenia ewolucji dolin posłużyły wiercenia przeprowadzone w dnach wybranych form. Wykonano cztery wiercenia, z czego dwa w górnej i dolnej części doliny o płaskim dnie, a pozostałe dwa w dolinie Małoszówki. W spągu nawierconych osadów nie stwierdzono powierzchni erozyjnej.
Osady w dnie doliny Małoszówki
Wiercenia wykonano w dnie doliny w miejscowościach Bolów i Przybenice (ryc. 2), odtwarzając profile osadów do głębokości 7,5 m (WI) oraz 4,5 m (WII).
W wierceniu WI (ryc. 3) osady dolnej części profilu są wykształcone jako mocno oglejone pyły ilaste. Udział frakcji pylastej wynosi 50%, a ilastej 46%. Zawartość wę- glanów jest stosunkowo niewielka, gdyż ich udział wynosi 1,5%. W osadach tych nie występuje materia organiczna. Na głębokości 1,1–7,1 m zalegają osady odznaczające się brązowo-szarą i czarną barwą. W dolnej części tego kompleksu zalega ił pylasty, a w górnej części pył. Udział frakcji pylastej w tym osadzie wynosi 35–63%. Zawartość węglanów zmienia się nieznacznie, od 3,4% do 4,2%, natomiast zawartość materii or- ganicznej zwiększa się ku spągowi utworów od 1% do 5,5%. Występują tu pojedyncze skorupki malakofauny. Górna część profilu sięga do głębokości 1,1 m. Występuje
tu pył ilasty, w którym frakcja pylasta ma udział 47–55%. Zawartość materii organicznej w tych osadach jest niewielka (0,5–1,6%) i ku spągowi profilu maleje. Udział węgla- nów kształtuje się podobnie jak w osadach zalegających poniżej i wynosi 3,2–4,6%.
Ryc. 3. Osady wypełniające dno doliny Małoszówki w Bolowie
A – skład mechaniczny osadów: 1 – piasek (1,0–0,1 mm), 2 – pył gruby (0,1–0,05 mm), 3 – pył drobny (0,05–0,02 mm), 4 – ił gruby (0,02–0,006 mm), 5 – ił średnioziarnisty (0,006–0,002 mm), 6 – ił koloidalny (<0,002 mm)
B – profil litologiczny osadów: 1 – pył ilasty, brązowy, 2 – pył ilasty, prawie czarny 3 – pył szaro-brązo- wy, 4 – ił pylasty, brązowy, 5 – pył ilasty, ciemnożółty z oznakami oglejenia 6 – torf, 7 – pył ilasty, szary ze szczątkami materii organicznej
Figure 3. Sediments filling the floor of the Małoszówka valley in Bolów
A – sediment fractions: 1 – sand (1,0–0,1 mm), 2 – coarse silt (0,1–0,05 mm), 3 – fine silt (0,05–0,02 mm), 4 – coarse clay (0,02–0,006 mm), 5 – medium-grained clay (0,006–0,002 mm), 6 – colloidal clay (<0,002 mm), B – lithological profile: 1 – clayey silt, brown, 2 – clayey silt, almost black, 3 – silt grey-brown, 4 – silty clay, brown, 5 – clayey silt, dark yellow subject to gleization, 6 – peat, 7 – clayey silt, grey with fine wood debris
W spągu profilu, na głębokości 7–7,5 m są obecne przebarwienia i konkrecje żelaziste, natomiast nie występują w tych osadach skorupki malakofauny.
W profilu WII (ryc. 4) dolną partię osadów, zalegającą na głębokości 2,5–4,5 m, stanowi osad jednorodny, w którym występują liczne ślady oglejenia, natomiast nie ma śladu działania procesów glebotwórczych. W tej części profilu nie stwierdzono też występowania materii organicznej ani malakofauny. W uziarnieniu osadów dominuje frakcja pylasta, której udział wynosi 56%, a udział frakcji ilastej wynosi 40%. W środko- wej części profilu, na głębokości 2,5–1,17 m, występuje czarny torf, który na głębokości 1,42–1,45 m jest przedzielony warstewką ciemnobrązowego iłu pylastego, zakumulo- wanego w warunkach powodziowych. Zawartość materii organicznej dochodzi prawie do 19%, a udział węglanów wzrasta od 2,1 do 58,3%. Tak duża zawartość węglanów może wynikać z obecności licznej, drobnej malakofauny. W opisywanym kompleksie osadów obecne są także drobne wkładki piasku, które występują również w spągu profilu WII. Osady zalegające w górnej części profilu to ciemnobrązowe pyły, które ku spągowi stają się coraz bardziej ilaste, przechodząc w pył ilasty lub ił. W niższej części tego kompleksu przeważa udział frakcji ilastej (48–56%), udział materii organicznej wzrasta ku spągowi do 5%, a zawartość węglanów rośnie prawie do 40%.
W profilach osadów w dnie doliny Małoszówki zaznaczają się trzy charakte- rystyczne ogniwa, różniące się głównie barwą, a także zawartością węglanów oraz materii organicznej. Są to generalnie pyły ilaste lub iły pylaste, w których widoczne są niekiedy konkrecje żelaziste lub drobne fragmenty skorupek malakofauny. Utwory zalegające w spągowej części profilów WI i WII przypominają osady pyłowe, których
Ryc. 4. Osady wypełniające dno doliny Małoszówki w Przybenicach Objaśnienia jak do ryciny 3
Figure 4. Sediments filling the floor of the Małoszówka valley in Przybenice Explanations as in Figure 3
obecność stwierdził Z. Śnieszko (1985) w dolinie Sancygniówki. Osady te były aku- mulowane w warunkach stale podmokłego dna, a ich obecność autor ten wiąże z fazą odpowiadającą wilgotnej, schyłkowej części zapełniania istniejącego tam zbiornika, przy współudziale intensywnej dostawy materiału ze stoku. Cechy osadów leżących powyżej odpowiadają mineralno-organicznym osadom pozakorytowym opisanym przez Z. Śnieszkę (1985) w dolinie Sancygniówki i nazwanym przez tego autora madą starszą.
Podobne utwory również zostały rozpoznane w dolinie dolnej Małoszówki, w rejonie stanowiska archeologicznego w Słonowicach (Michno 1998), w których stwierdzono spory udział materii organicznej (9,5%) oraz występowanie znacznej ilości makrosz- czątków roślinnych. W szerokich odcinkach doliny, gdzie spadek dna jest niewielki, istniały sprzyjające warunki do tworzenia się torfów. W stropowej części obu profili występują utwory, które były akumulowane przy sporej dostawie materiału ze stoków, w warunkach zwiększającej się antropopresji i zmian klimatu w młodszej fazie holo- cenu. Można je porównać z osadami pozakorytowymi (mineralnymi) rozpoznanymi w dnie doliny Małoszówki w Słonowicach (Michno 1998) oraz nawierconymi w dnie doliny Sancygniówki i nazwanymi madą młodszą (Śnieszko 1985). Miąższość tych utworów rozpoznanych w wierceniach WI i WII jest bardzo podobna do miąższości osadów mineralnych nawierconych w Słonowicach (1–1,6 m) oraz do utworów tego typu zbadanych w Nidzicy (Michno 2004).
Osady w dnie doliny płaskodennej w Przybenicach
W dnie doliny płaskodennej wykonano wiercenie WIII w górnej części doliny i wiercenie WIV u wylotu tejże doliny. Ich głębokość wynosi 4,6 i 7,5 m. Występują tu, podobnie jak w przypadku osadów dna doliny Małoszówki, głównie pyły ilaste oraz iły pylaste, które w profilu litologicznym różnią się w szczególności barwą, zawartością węglanów i materii organicznej.
Dolną część profilu WIII (ryc. 5) stanowi miąższy (powyżej 3 m) kompleks oglejo- nych pyłów ilastych o barwie sino-żółtej. Osady te nie zawierają substancji organicznej, lecz cechują się sporą zawartością węglanów, od 2,0 do 8,0%. Widoczne są w nich liczne przebarwienia i konkrecje żelaziste. Powyżej zalegają brązowe i ciemnobrązowe pyły ilaste o zawartości frakcji pylastej 46–55%. Udział materii organicznej wynosi 0–1,7%, a udział węglanów 1,3–6,9%.
W wierceniu WIV (ryc. 6) na głębokości 4,5–7,5 m zalegają szare pyły ilaste, w których udział frakcji pylastej wynosi 51–59%. W dolnej części profilu, na głęboko- ści 6,5–7 m zawartość węglanów dochodzi do 8,5%, a udział materii organicznej nie przekracza 4%. Nieco powyżej zawartość materii organicznej rośnie jedynie do 6%, natomiast udział węglanów wzrasta do ok. 27%. Na głębokości 1,5–4,5 m występują pyły ilaste o czarnej i czarno-brązowej barwie, w których udział frakcji ilastej wynosi od 38 do 59%. W dolnej części obecne są silne przebarwienia, konkrecje węglanowe, makroszczątki oraz drobne elementy malakofauny. Utwory charakteryzują się obec- nością materii organicznej (3,1–7,2%) oraz sporą zawartością węglanów, dochodzącą do 17%. Osady zalegające w stropie profilu, o miąższości równej 1,5 m, stanowią serię deluwialną, w skład której wchodzi ił pylasty o barwie ciemnobrązowej. W uziarnie-
niu osadu przeważa udział frakcji ilastej (64%). Zawartość materii organicznej wynosi 0–3,4%, a udział węglanów 0–3,5%
Utwory zalegające w spągu profilów nawierconych w dnie doliny płaskodennej należą prawdopodobnie do deluwialnych pyłów lessopochodnych, charakterystycznych dla suchych dolin miechowskiego płata lessowego, których występowanie stwierdzo- no również w suchych dolinach w dorzeczu Sancygniówki (Śnieszko 1985). Osady te tworzyły się w czasie późnego vistulianu. W Biedrzykowicach strop tych utworów datowano na 9380 lat BP (Śnieszko 1985). Środkową część profilu WIV tworzą osady mineralno-organiczne akumulowane prawdopodobnie w warunkach stale podmokłego, zabagnionego dna, przy udziale dostawy materiału stokowego. W odwiercie wykonanym w dolnej części dna doliny, u jej wylotu, miąższość tych osadów jest stosunkowo duża (3,07 m), nie występują one natomiast w górnej części dna doliny. Prawdopodobnie jest to spowodowane zerodowaniem osadu, który został zakumulowany dalej, w dolnej części dna doliny. W profilu WIII bezpośrednio na pyłach deluwialnych zalegają młod- sze deluwia, będące odpowiednikiem masywnych pyłów próchnicznych, wchodzących w skład osadów den suchych dolin, badanych przez Z. Śnieszkę (1985) w dorzeczu Sancygniówki. Charakteryzowane osady tworzyły się w najmłodszej fazie holocenu.
Przeobrażanie dolin w późnym vistulianie i holocenie
Rozwój dolin w badanym obszarze zachodził w późnym vistulianie i holocenie, w kilku etapach różniących się warunkami klimatycznymi, na które nałożyła się Ryc. 5. Osady wypełniające dno doliny płaskodennej w górnej części doliny
Objaśnienia jak do ryciny 3
Figure 5. Sediments filling the floor of flat-bottomed valley in upper part of the valley Explanations as in Figure 3
w późniejszym okresie gospodarka człowieka. W okresie od późnego vistulianu do optimum atlantyckiego następowało stopniowe ocieplenie klimatu, a teren ten pokryła szata roślinna. W okresie atlantyckim, kiedy to maksymalnie wzrosła temperatura powietrza, na terenie miechowskiego płata lessowego zaczął gospodarować człowiek, którego ingerencja w środowisko zaznaczyła się w sposób istotny w neoholocenie.
Okres od późnego vistulianu do optimum atlantyckiego
Po zakończeniu akumulacji lessu obszar miechowskiego płata lessowego był przekształcany przez intensywne procesy rzeźbotwórcze. Świadczy o tym obecność powierzchni erozyjnej, na której zalegają deluwia lessowe (Starkel 1980, Śnieszko 1985). Intensywne procesy erozyjne u schyłku vistulianu powodowały rozcinanie den dolin zasypanych utworami lessowymi. Erozja wgłębna spowodowała docięcie się dolin aż do iłów krakowieckich, erozja wsteczna natomiast powodowała rozcinanie stoków oraz wysoczyzny. Wytworzone wtedy głębokie formy erozyjne zwiększyły w dużym stopniu deniwelacje terenu. W rezultacie osiągnięta wcześniej równowa- Ryc. 6. Osady wypełniające dno doliny płaskodennej u wylotu doliny
Objaśnienia jak do ryciny 3
Figure 6. Sediments filling the floor of flat-bottomed valley at the mouth of the valley Explanations as in Figure 3
ga stoków została naruszona, a w dnach dolin na skutek intensywnych procesów stokowych były akumulowane pyły deluwialne. W dorzeczu Małoszówki osady te nawiercono maksymalnie na głębokości 7,5 m, a ich największa miąższość wyniosła 5 m (ryc. 3). Strop osadów o podobnym wykształceniu, zalegających w dnach dolin odwadnianych epizodycznie, w Biedrzykowicach został datowany na 9380 lat BP, a ich spąg znajdował się tam na głębokości ok. 8,5 m. Utwory te są bogate w węglany, które były obecne również w osadach suchych dolin w Biedrzykowicach. W późnym vistulianie na stokach musiały istnieć głębokie rozcięcia, sięgające dna doliny rzecznej i powstałe na skutek intensywnych procesów erozyjnych. Prawdopodobnie długość tych form była niewielka, od kilku do kilkudziesięciu metrów, a szerokość ich dna wynosiła kilka metrów. Formy te rozwijały się dalej w holocenie, głównie na skutek rozcinania postępującego w górę stoku, natomiast starsze doliny zostały wypełnione serią późnovistuliańskich deluwiów oraz utworami powodziowymi. Ich długość raczej nie uległa zmianie, natomiast ich głębokość i szerokość dna zmieniały się w zależności od przewagi procesów akumulacyjnych lub erozyjnych.
W dolinie Małoszówki nawiercono osady o miąższości niespełna 5 m, w których na głębokości 0,5–1,5 m występuje duże nagromadzenie materii organicznej (3,1–7,2%), a największy udział węglanów zaznacza się na głębokości 1–1,5 m (ryc. 3). Prawdopodob- nie występuje tu poziom próchniczny formowany w okresie preborealnym i borealnym, natomiast wzbogacenie w węglany mogło się odbywać w warunkach klimatycznych okresu atlantyckiego, kiedy to obszar ten został pokryty lasem. Okres wczesnego holocenu i optimum atlantyckiego prawdopodobnie charakteryzował się stabilizacją rzeźby (Śnieszko 1985). Na obszarze łąkowo-stepowym lessów miechowskich istniały warunki do formowania się poziomów próchnicznych. W suchych dolinach dorzecza Nidzicy poziomy próchnicy gleby łąkowej leżą bezpośrednio na późnovistuliańskiej glebie, rozwiniętej w stropie mułów stokowych. Dlatego nasuwa się przypuszczenie, że czarnoziemy leżące na wysoczyźnie musiały rozwinąć się na późnovistuliańskich glebach zimnego stepu (Jersak, Śnieszko 1987). Holoceński proces czarnoziemowy, który trwał prawdopodobnie w preboreale i boreale, powodował tworzenie się na wysoczyznach czarnoziemów, natomiast w bardziej wilgotnych dnach dolin tworzyła się warstwa glebowa zwana „subfosylną glebą łąkową”. W suchych dolinach zlewni Sancygniówki (Śnieszko 1985) i w suchej dolinie występującej w zlewni Korycianki (Kościelniak 2001) miąższość tej gleby kopalnej wynosi ok. 1 m. W trakcie optimum atlantyckiego procesy denudacji mechanicznej w zlewniach prawie całkowicie zostały za- stąpione przez denudację chemiczną, co powodowało akumulację sporej ilości węglanów w osadach den dolin. Wśród procesów glebotwórczych dominowały wówczas procesy brunatnienia i płowienia, powodując przekształcenie i degradowanie gleb wytworzonych we wczesnym holocenie. Zanim lessowe obszary Wyżyny Małopolskiej zostały objęte osadniczą ekspansją społeczeństw wczesnorolniczych, pierwotne środowisko tych ob- szarów znajdowało się w stanie pełnej równowagi ekologicznej (Kruk 1973).
Okres od neolitu do czasów współczesnych (neoholocen jako faza największych przemian środowiska)
Okres ingerencji społeczności neolitycznych (AT/SB)
W okresie neolitu na skutek ingerencji człowieka w pasie miechowskiego płata lessowego, w tym w dorzeczu Małoszówki, wzrosła intensywność procesów denudacyj- nych. Następowała sedymentacja serii mineralno-organicznej, tak zwanej mady starszej, której miąższość w dolinie Małoszówki wynosi 5,8 m w wierceniu WI i 1,4 m w wierceniu WII (ryc. 3). Występowanie tej serii stwierdzono m.in. w dolinach Nidzicy (Michno 2004), Korycianki (Kościelniak 2001) i Sancygniówki (Śnieszko 1985). W tym samym okresie dna suchych dolin były wypełniane 3–4 metrową warstwą pyłów spłukiwanych ze stoków, w której spągu w dorzeczu Sancygniówki znaleziono fragmenty ceramiki pucharów lejkowatych. W pobliżu osad ludzkich uaktywniły się procesy erozji wąwo- zowej, na skutek której zapewne wzrosła długość form dolinnych na stokach, a tym samym wzrosła gęstość dolin na całym badanym terenie. Na wylesionych częściach terenu stosunkowo szybko powstawały nowe formy dolinne, jednakże na skutek in- tensywnej gospodarki ludzkiej w dnach młodszych, jak i starszych dolin gromadziły się wymienione osady. Dna dobrze wykształconych już dolin uległy poszerzeniu, natomiast ich głębokość zapewne zmalała.
Obszary lessowe należą do regionów, które zostały najwcześniej opanowane przez społeczności ludzkie. Duże zainteresowanie kultur neolitycznych tymi terena- mi wynikało z obecności urodzajnych czarnoziemów i stosunkowo suchych obszarów nalessowych. Pierwsze kultury neolityczne, tj. kultura ceramiki wstęgowej rytej oraz kultura cyklu lendzielsko-polgarskiego, nie poczyniły znaczniejszych zmian w środowisku naturalnym. Dopiero w okresie gospodarowania kolejnej grupy osadni- czej, związanej z kulturą pucharów lejkowatych, doszło do większych zmian w szacie roślinnej tego terenu oraz w bilansie procesów denudacyjnych. Ludność tej kultury zaczęła zasiedlać wyższe partie terenu, wkraczając także na wysoczyzny. W dorzeczu Małoszówki najwięcej stanowisk tej grupy zanotowano w górnej, północno-zachodniej części obszaru, położonej już na Wyżynie Miechowskiej, oraz w rejonie Przybenic i Boszczynka (Tunia 1997). Suche środowiska stoków i wierzchowin stwarzały dogodne warunki gospodarce żarowej. System wypaleniskowy wymagał jednak opanowania szerokich przestrzeni leśnych, dlatego gospodarka tej kultury miała raczej charakter ekstensywny. U schyłku gospodarowania kultury pucharów lejkowatych na terenach lessowych istniały już duże obszary pozbawione roślinności leśnej. Częste powroty do poprzednio użytkowanych gruntów oraz wypas zwierząt stadnych na wtórnie zarasta- jących obszarach prowadziły do stopniowego utrwalania się wylesień. Kolejna grupa osadnicza gospodarująca na wysoczyznach lessowych, tj. kultura ceramiki sznurowej, doprowadziła poprzez wypas zwierząt stadnych do poszerzania strefy bezleśnej.
Stanowiska tej kultury znaleziono m.in. w Kazimierzy Wielkiej oraz w południowej i zachodniej części dorzecza (Tunia 1997). Na czynnik antropogeniczny, przyczynia- jący się do pobudzenia procesów denudacyjnych, nałożyło się także powszechnie rejestrowane zwilgocenie i ochłodzenie klimatu z początkiem okresu subborealnego
(Starkel 1977). Oba te czynniki doprowadziły do sporej denudacji stoków i częstych powodzi, powodując przekształcanie istniejących dolin oraz powstawanie nowych form dolinnych.
Młodszy holocen (SB-SA)
W warunkach rosnącej antropopresji, przy znacznej dostawie materiału ze stoków, w badanym obszarze zostały zakumulowane utwory mineralne zwane madą młodszą (rolniczą). W dolinie Małoszówki jej miąższość wynosi ponad 1 m, a udział materii organicznej w osadzie jest niewielki (ryc. 3). Na skutek regresu rolnictwa w późnym neolicie i przejścia do ruchomego osadnictwa związanego z hodowlą zwierząt nastąpiło zahamowanie procesów denudacyjnych i utrwalanie istniejących już form rzeźby.
Z nastaniem okresu subatlantyckiego nastąpiło ochłodzenie i zwilgotnienie klimatu, a roślinność trawiasta prawdopodobnie była wypierana stopniowo przez wkraczający las.
W okresie tym miała miejsce intensywna erozja bruzdowa o natężeniu o wiele większym niż w okresie neolitu. Doprowadziło to do rozwoju parowów w obszarach lessowych i do rozcinania wcześniej istniejących form (Jersak, Śnieszko 1987). Tym samym sto- sunkowo szybko zwiększała się gęstość dolin oraz długość i głębokość młodych form holoceńskich. Jednakże postępujące zmechanizowanie prac rolnych coraz bardziej przyczyniało się do nasilenia procesów morfogenetycznych, powodując akumulację w dolinach denudacyjnych miąższej serii deluwiów. Używany przez M.N. Zalavskija (1978) i M. Sinkiewicza (1989) termin „denudacja agrotechniczna” jest odpowiedni dla charakterystyki procesów morfogenetycznych w obszarze miechowskiego płata lessowego. Na skutek tej denudacji dochodzi do niwelowania i przeobrażania form rzeźby drobnopromiennej, tj. bruzd erozyjnych, wąwozów, parowów i niecek denu- dacyjnych. Takie procesy często powodują przeobrażanie wąwozów w parowy oraz zasypywanie den form nieckowatych materiałem pochodzącym z denudacji zboczy.
Według J. Twardego (2000) powodem takich przeobrażeń jest przebieg pól poprzeczny do osi form, prowadzący do zablokowania procesów denudacyjnych wzdłuż doliny i uruchomienia procesów działających poprzecznie. W dorzeczu Małoszówki, na gęsto rozdolinionym obszarze (2,58 km/km2) o znacznym stopniu wylesienia, dochodzi więc do zasypywania dolin materiałem stokowym i odpreparowywania ich den w trakcie zdarzeń ekstremalnych.
Na przemiany środowiska w dorzeczu Małoszówki po okresie neolitu miały wpływ zarówno czynniki antropogeniczne, jak i zmiany klimatyczne. W procesie transformacji dolin zaznacza się zarówno wpływ gospodarczej działalności człowieka, jak i spore wahania klimatu.
Współczesne modelowanie dolin
Obserwowane współcześnie procesy modelujące doliny denudacyjne są uru- chamiane głównie na skutek występowania zdarzeń ekstremalnych w dorzeczu Ma- łoszówki oraz gospodarczej działalności człowieka. Równocześnie przyczynia się do tego znaczny stopień trwałego wylesienia obszaru i właściwości lessowego podłoża, szczególnie podatnego na erozję. Istotną rolę w kształtowaniu dolin odgrywa denuda- cja agrotechniczna, spłukiwanie linijne i powierzchniowe oraz erozja bruzdowa, a na
zboczach zalesionych również spełzywanie. Dużą rolę odgrywa także proces ługowania węglanu wapnia.
Niecki denudacyjne są modelowane przeważnie przez procesy denudacji agro- technicznej, spłukiwania linijnego i powierzchniowego oraz erozji bruzdowej. Proces spłukiwania jest uruchamiany przez spływ skoncentrowany i powierzchniowy, zacho- dzący głównie w wyniku tajania pokrywy śnieżnej lub występowania intensywnych bądź długotrwałych deszczów. Wody płynące w dnach tych dolin osiągają znaczne pręd- kości, szczególnie przy dużych spadkach i na terenach pozbawionych stałej pokrywy roślinnej. O intensywnym rozcinaniu den dolin nieckowatych świadczy występowanie bruzd erozyjnych w dnach niektórych form. Takiego typu drobne formy są jednak wyjątkowo nietrwałe, gdyż są niszczone przez liczne zabiegi agrotechniczne, a przede wszystkim przez orkę. Na skutek erozji uprawowej następuje dziś raczej nadbudo- wywanie den dolin nieckowatych, zachodzące w szybszym tempie niż erodowanie i wyprzątanie zakumulowanego materiału. W niektórych dolinach procesy denudacyjne są modyfikowane przez obecność teras rolnych i miedz rozgraniczających poletka.
Parowy występujące w dorzeczu Małoszówki są formami powstałymi z prze- obrażenia wąwozów na skutek intensywnej dostawy materiału ze zboczy. Procesy denudacyjne na zboczach były przyśpieszane przez kierunek orki prostopadły do osi doliny i wykorzystanie rolnicze jak największej połaci terenu. Na zboczach tych form obserwuje się dziś procesy spełzywania i spłukiwania, co w konsekwencji powoduje akumulację materiału zboczowego w dnie, a tym samym dalsze poszerzanie dna paro- wów. Formy te są odwadniane przez strugi epizodyczne, powstające w czasie tajania śniegu i po każdej ulewie.
Większe formy dolinne, tj. doliny o szerokim, płaskim dnie, są kształtowane głów- nie dzięki erozyjnej działalności wód roztopowych, pogłębiających dno i podcinających zbocza. Strugi periodyczne, odwadniające doliny przez pewną część roku, występują zwykle na wiosnę i podczas deszczy jesiennych (Gilewska 1958). Na zboczach tych dolin są obserwowane procesy spłukiwania linijnego i powierzchniowego oraz spełzy- wania, a na zboczach o większym nachyleniu niekiedy występują zerwy.
Doliny z uformowanym korytem są modelowane głównie podczas wezbrań wio- sennych lub letnich. Woda z cieku, wylewając się szeroko na całe dno doliny, powoduje podcinanie zboczy i nadbudowanie dna niesionym materiałem. Maksimum stanu wód jest związane z letnimi ulewami. Spływ wód jest wtedy gwałtowny, a stan wody w ciekach szybko opada po przejściu nawalnego deszczu. Drugorzędna kulminacja wód zaznacza się w trakcie roztopów wiosennych. Są to wylewy coroczne, obejmujące wąski pas łąk przyrzecznych (Gilewska 1958). Przez suchą część roku koryto prawie zawsze wysycha, z wyjątkiem dolnego odcinka Małoszówki, i wtedy następuje duże spowolnienie pro- cesów. Zbocza tych form są modelowane także przez procesy spłukiwania, natomiast strome podcinane zbocza podlegają powierzchniowym ruchom masowym, do których zalicza się spełzywanie, odpadanie odsłoniętych form skalnych i osuwanie.
Największy wpływ na intensywne przekształcanie i modelowanie dolin obszarów lessowych, w tym dorzecza Małoszówki, mają zdarzenia ekstremalne oraz działalność rolnicza. Do tej drugiej zalicza się głównie denudację agrotechniczną, powodującą przemieszczanie pokrywy glebowej w dół stoku. W. Zgłobicki (2002), badając współ-
czesne procesy denudacyjne w północno-wschodniej części Wyżyny Lubelskiej, do- szedł do wniosku, że największą rolę w przemieszczaniu materiału wzdłuż stoku ma erozja uprawowa (agrotechniczna), natomiast o wiele mniejszy wpływ na przeobrażanie dolin ma proces spłukiwania. Do zdarzeń ekstremalnych przekształcających rzeźbę badanego obszaru zalicza się gwałtowne ulewy i długotrwałe deszcze. Lokalne ulewy o dużym natężeniu i ograniczone do niewielkich obszarów są uznawane za główny czynnik rzeźbotwórczy w rolniczych obszarach wyżynnych (Starkel 1997).
Wnioski
W holocenie w dorzeczu Małoszówki doszło do utworzenia się wielu dolin typu parowów oraz niecek denudacyjnych. Zwiększyła się gęstość dolin w porównaniu z okresem po zakończeniu akumulacji lessu. Na skutek intensywnej erozji w późnym vistulianie doszło do odpreparowania den dolin płaskodennych, które docięły się do przedczwartorzędowego podłoża. W trakcie neoholocenu (SB i SA) zachodziło głównie za- sypywanie den dolin materiałem stokowym, a jedynie w okresach wilgotniejszych, kiedy na badany teren wkroczył las, następowało rozcinanie akumulacyjnych den dolinnych.
Podczas holocenu dochodzi głównie do odpreparowania dorzecza Małoszówki spod pokrywy lessowej, a tym samym do rekonstrukcji rzeźby obszaru sprzed okresu zasypania. Nowe formy dolinne, tj. holoceńskie niecki denudacyjne i parowy, nawią- zują w swym przebiegu przeważnie do form rzeźby przedlessowej, natomiast starsze doliny typu plejstoceńskich niecek denudacyjnych i dolin płaskodennych nie uległy intensywnym przeobrażeniom. Holoceńska ewolucja dolin denudacyjnych w dorzeczu Małoszówki jest kontynuacją ich rozwoju sprzed okresu zasypania lessem, ponieważ przykrycie terenu materiałem lessowym jedynie złagodziło rysy rzeźby, a nie spowo- dowało diametralnych zmian w kierunkach jej rozwoju.
Znaczący wpływ na tempo ewolucji dolin w dorzeczu Małoszówki miała wcze- sna i długotrwała działalność człowieka, który stopniowo przeobrażał ten obszar w teren bezleśny. Równocześnie występowanie okresów wilgotniejszych oraz zdarzenia ekstremalne powodowały intensywne rozcinanie wylesionego i podatnego na erozję terenu. Choć zdarzenia te występują obecnie dość rzadko, wywierają bardzo istotny wpływ na modelowanie obszaru. W trakcie często krótkotrwałego zdarzenia następuje znaczne przekształcenie rzeźby, związane głównie z wyprzątaniem materiału z den dolin, a tym samym z ich intensywnym pogłębianiem. Istotną rolę odgrywa denudacja agrotechniczna, która powoduje, że w pozostałej części roku następuje szybkie od- preparowywanie zboczy dolin spod pokrywy lessowej i nadbudowywanie den dolin materiałem stokowym.
Ze względu na obecność żyznych czarnoziemów cały obszar wyżyn lessowych był stale zasiedlony od neolitu, na skutek czego został bardzo wcześnie wylesiony.
Tereny lessowe położone poza dorzeczem Małoszówki również ulegały i nadal ulegają intensywnej erozji i denudacji. Oprócz zdarzeń ekstremalnych oraz intensywnej gospo- darki ludzkiej, na procesy rzeźbotwórcze ma tu również wpływ duża podatność lessów na erozję i denudację. Materiał lessowy łatwo podlega spłukiwaniu i przemieszczaniu podczas gwałtownych deszczy oraz na skutek mechanizacji prac polowych.
Aby zapobiec w przyszłości intensywnym procesom denudacyjnym oraz zabez- pieczyć obszary lessowe przed powodziami, należałoby zalesić niektóre górne odcinki dolin i równiny zalewowe. Właściwy sposób gospodarowania, z układem pól równo- ległym do poziomic i sterasowaniem stoków, również ograniczyłby skutki procesów oraz zmniejszył intensywność erozji gleb.
Literatura:
Czyżowska E., 1997, Przebieg erozji i rekonstrukcja spływu [w:] L. Starkel (red.), Rola gwałtownych ulew w ewolucji rzeźby Wyżyny Miechowskiej (na przykładzie ulewy w dniu 15 września 1995 roku), Dokument. Geogr., 8, 54–62.
Gedl M., 1961, Uwagi o gospodarce i strukturze społecznej ludności kultury łużyckiej w południowej Polsce, Rozpr. i Studia UJ, 32.
Gilewska S., 1958, Rozwój geomorfologiczny wschodniej części Wyżyny Miechowskiej, Prace Geogr.
IG PAN, 13, 1–71
Jersak J., Śnieszko Z., 1987, Zmiany środowiska geograficznego w późnym vistulianie i holocenie na obszarach lessowych Wyżyny Miechowskiej i Opatowsko-Sandomierskiej, [w:] Wybrane zagadnienia paleogeografii czwartorzędu-holocen, Prace Nauk. UŚ, 712, 4–24.
Kempisty A., 1978, Schyłek neolitu i początek epoki brązu na Wyżynie Małopolskiej w świetle badań nad kopcami, Rozprawy UW – Dissertationes Universitatis Varsov., 121.
Kondracki J., 1978, Geografia fizyczna Polski, PWN, Warszawa.
Kościelniak A., 2001, Ewolucja rzeźby wybranych obszarów lessowych na przykładzie zlewni Korycianki i Litzelbach, praca magisterska IGiGP UJ.
Kozłowski J.K., Kozłowski S.K., 1983, Człowiek i środowisko w pradziejach, PWN.
Kruk J., 1973, Studia nad neolitem wyżyn lessowych, Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk.
Kruk J., 1987, Wczesne rolnictwo i jego wpływ na kształtowanie środowiska naturalnego wyżyn lessowych dorzecza górnej Wisły, [w:] Wybrane zagadnienia paleogeografii czwartorzędu – holocen, Prace Nauk. UŚ, 712, 83–94.
Kruk J., Milisauskas S., Alexandrowicz S. W., Śnieszko Z., 1996, Osadnictwo i zmiany środowiska naturalnego wyżyn lessowych, Inst. Arch. i Etnol. PAN, Kraków.
Makowski D., 1998, Czwartorzędowa morfogeneza zlewni Małoszówki, praca magisterska IGiGP UJ.
Michno A., 1998, Wykształcenie pokryw stokowych w rejonie stanowiska archeologicznego w Słonowi- cach, [w:] Mat. III Seminarium: Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzędowych, Poznań, 77–79.
Michno A., 2004, Transformacja doliny dolnej Nidzicy w holocenie, IGiGP UJ, Kraków.
Michno A., Lasek A., Gębica P., 1997, Charakterystyka lessów i osadów holocenu doliny Małoszówki w rejonie Kazimierzy Wielkiej (miechowski płat lessowy), [w:] Seminarium terenowe: Glacjał i peryglacjał Kotliny Sandomierskiej i Przedgórza Karpat w okolicy Przemyśla, Wyd. UMCS, Lublin, 23–26.
Poleski J., 1992, Podstawy i metody datowania okresu wczesnośredniowiecznego w Małopolsce, Zeszyty Naukowe UJ, 1031, Prace Archeol., 52, 225–230.
Rydzewski J., 1973, Badania poszukiwawcze i weryfikacyjne w dorzeczu Małoszówki, Sprawozdanie Archeologiczne, 25, 243–260.
Starkel L.,1960, Rozwój rzeźby Karpat fliszowych w holocenie, Prace Geogr. IG PAN, 22, 1–239.
Starkel L., 1977, Paleogeografia holocenu, PWN, Warszawa.
Starkel L.,1980, Stratigraphy and chronology of vistulian in the Polisch Carpatians and in the subcar- patians basins, Quater. Stud. Poland, 2, 121–135.
Starkel L. (red.), 1997, Rola gwałtownych ulew w ewolucji rzeźby wyżyny Miechowskiej (na przykładzie ulewy w dniu 15 września 1995 roku), Dokument. Geogr. PAN, 8, 1–108.
Sinkiewicz M., 1989, Zmiany rzeźby terenu Pojezierza Kujawskiego pod wpływem procesów stokowych, Stud. Soc. Sci. Torun., sec. C, 9 (6), 1–95.
Śnieszko Z., 1985, Paleogeografia holocenu w dolinie Sancygniówki, Acta Geogr. Lodz., 51, 1–106.
Śnieszko Z., 1996, Stratygrafia i facjalne zróżnicowanie osadów holoceńskich w dorzeczu środkowej Nidzicy, [w:] J. Kruk, S. W. Alexandrowicz, S. Milisauskas, Z. Śnieszko (red.), Osadnictwo i zmiany środowiska naturalnego wyżyn lessowych. Studium archeologiczne i paleogeograficzne nad neolitem w dorzeczu Nidzicy, Inst. Archeol. i Etnol. PAN, Kraków, 55–72.
Śnieszko Z., Grygierczyk S., 1991, Osady kopalnej bruzdy w Bronocicach i ich związek z działal- nością człowieka w neolicie, [w:] J. Jersak (red.), Less i osady dolinne, Prace Nauk. UŚ, 1107, 129–146.
Tunia K., (red.), 1997, Z archeologii Małopolski. Historia i stan badań zachodniomałopolskiej wyżyny lessowej, Inst. Archeol. i Etnol. PAN, Kraków.
Twardy J., 2000, Etapy holoceńskiej ewolucji suchych dolin denudacyjnych na Wyżynie Łódzkiej, [w:]
Streszcz. ref. kom. i post., V Zjazd Geomorfologów Polskich, Acta Univ. Nic. Copern., 109, 127–137.
Walczowski A., 1983, Procesy rzeźbotwórcze w okolicy Kazimierzy Wielkiej, Kwart. Geol., 2, 347–364.
Zalavskij M.N., 1978, Erozja počv, Mysl, Moskwa.
Zgłobicki W., 2002, Dynamika współczesnych procesów denudacyjnych w północno-zachodniej części Wyżyny Lubelskiej, Wyd. UMCS, Lublin.
Evolution of valleys in the Małoszówka Stream catchment during the Late Vistulian and Holocene
Summary
The article presents the evolution of valleys in the Małoszówka Stream catchment during the Holocene. The study area is located on the Proszowice Plateau which is a sub-unit of the Nida Basin and was among the Polish regions most early settled by the prehistoric man. Most of this area is mantled by a loess cover which was deposited after the formation of hills and main valleys. The density of valley network is relatively high, reflecting high erodibility of loess and the history of human impact.
The evolution of valleys is explained on the basis of morphological analysis, sedimentological analysis of valley fills and the evolution of such forms in the neighbouring areas, documented in scientific literature. The following valley types were recognised in the Małoszówka Stream catchment: dells, flat-bottomed valleys
and gullies (all of them representing denudational valleys) as well as river valleys.
Of the 596 investigated valley, 298 were classified as dells formed during the Holocene and such forms constitute 24.4% of the total length of the mapped valleys. After the accumulation of loess deposits had finished, the loess cover in the area was subject to intensive erosion which resulted in the exhumation of older flat-bottomed valleys and the exposure of pre-Quaternary substratum. The intensity of degradation phenomena considerably increased at the time of colonization of the area by the Neolithic communities. The delivery of sediment from slopes was accelerated with progressive deforestation of the area. As a result, a complex of mineral and organic deposits accumulated in the valleys, with the thickness of 5.8 m in Małoszówka valley. In the Late Neolithic, a change from permanently settled to pastoral nomadic communities resulted in the reduction of the intensity of slope processes and conservation of valley forms. Since the beginning of the Subatlantic period, the climate got colder and wetter and severe rill erosion has resulted in a significant dissection of slopes. This has led to the formation of gullies and deepening of the existing valleys.
At present, geomorphic processes are activated in the area due to the occurrence of extreme rainfall events and human activity. In deforested denudational valleys, an important role in their transformation is played by agricultural degradation, linear and surface wash and rill erosion, whereas in those under forest soil creep is important.
To reduce the intensity of soil erosion and unfavourable effects of slope degradation, cultivation practices parallel to contour lines and slope terracing are necessary.
Hanna Hajdukiewicz
Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński
ul. Gronostajowa 7 30–387 Kraków
e-mail: hanahaj@gmail.com
