Zmiany funkcji dolin rzecznych na obszarze Lublina

(1)

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K £ O D O W S K A L U B L I N P O L O N I A

VOL. LVIII, 5 SECTIO B 2003

Zak³ad Geologii Instytut Nauk o Ziemi UMCS

DAGMARA KOCIUBA

Changes in the functions of river valleys in the Lublin area

Dagmara Kociuba Zmiany funkcji dolin rzecznych na obszarze Lublina

W S T Ê P

Lublin po³o¿ony jest w Polsce po³udniowo-wschodniej. Powierzchnia Lub- lina wynosi 147,5 km²; miasto w 1999 r. zamieszkiwa³o 356,2 tys. mieszkañ- ców. Obszar Lublina rozci¹ga siê miêdzy 51°08' a 51°18' szerokoci geograficznej pó³nocnej oraz 22°27' a 22°41' d³ugoci geograficznej wschodniej. Roz- ci¹g³oæ po³udnikowa miasta wynosi 17,7 km, a równole¿nikowa 15,5 km (Ra- port... 1999).

W klasyfikacji dziesiêtnej fizycznogeograficznego podzia³u Europy Lublin nale¿y do prowincji Wy¿yny Polskie, podprowincji Wy¿yna Lubelsko-Lwo- wska i makroregionu Wy¿yna Lubelska (Kondracki 2001). Obszar Lublina jest odwadniany przez Bystrzycê (lewobrze¿ny dop³yw Wieprza) oraz jej dop³ywy:

lewobrze¿ny Czechówkê i prawobrze¿ny Czerniejówkê. Na analizowanym terenie dolina Bystrzycy rozgranicza cztery mezoregiony: po³o¿one na lewym brzegu P³askowy¿ Na³êczowski i Równinê Be³¿yck¹ oraz po³o¿one na prawym brzegu P³askowy¿ widnicki i Wynios³oæ Gie³czewsk¹ (Kondracki 2001). We- d³ug Cha³ubiñskiej i Wilgata (1954) na prawym brzegu Bystrzycy wyró¿nia siê Równinê £uszczowsk¹ i Wynios³oæ Gie³czewsk¹ (ryc. 1).

Zmiany funkcji dolin rzecznych na obszarach miast by³y wzmiankowane przy omawianiu stosunków wodnych w wielu opracowaniach publikowanych m. in. w formie monografii (np. Tobiasz 1977; Kaniecki 1993), artyku³ów (np.

Pociask-Karteczka 1994) oraz prezentowanych w ramach konferencji nauko-

(2)

wych (np. £o 1986; Ma³usecki 1996). Pomimo bogatej literatury przedmiotu zagadnienie to do tej pory nie zosta³o kompleksowo opracowane dla obszaru Lublina. W materia³ach ród³owych (m.in. Lustracja... 1565; Lustracja...

1661; Sierpiñski 1839; S³ownik... 1884; Krisztafowicz 1902) oraz opracowaniach historycznych (m.in. Gawarecki, Gawdzik 1964; Mazurkiewicz /red./

1965; Krzyka³a /red./ 1975; Rozwa³ka 1997) ograniczono siê jedynie do wzmianek o poszczególnych komponentach sieci hydrograficznej i sposobie zagospodarowania obszarów dolin rzecznych. Wyj¹tek stanowi opracowanie Wilgatów (1954), w którym autorzy, omawiaj¹c rozwój funkcjonalny i przestrzenny Lublina na tle warunków geograficznych, zwrócili m.in. uwagê na wa¿n¹ rolê pe³nion¹ przez doliny rzeczne. Wp³yw gospodarczego wykorzystania dolin rzecznych na obszarze Lublina, ze szczególnym uwzglêdnieniem roli budowli piêtrz¹cych, stawów oraz ujêæ wody dla wodoci¹gów miejskich, na przekszta³cenia stosunków wodnych by³ przedmiotem opracowañ Michalczyka i £osia (1996, 1997).

Niniejszy artyku³ jest prób¹ syntezy dotychczasowych prac i materia³ów kartograficznych w kontekcie transformacji funkcji dolin rzecznych na terenie

Ryc. 1. Po³o¿enie obszaru badañ Location of the study area

(3)

Lublina. Celem opracowania jest analiza zmian funkcji dolin rzecznych na ba- danym obszarze zwi¹zana z naturalnymi zmianami stosunków wodnych, przekszta³ceniami sieci hydrograficznej w dolinach spowodowanymi antropopresj¹ oraz rozwojem przestrzennym miasta.

M A T E R I A £ Y I M E T O D Y

W opracowaniu przeanalizowa³am rozwój Lublina od utworzenia osad otwartych w VI w. do czasów wspó³czesnych. Przy ocenie zmian funkcji dolin rzecznych podstawê badawcz¹ stanowi³y historyczne opisowe materia³y ród-

³owe oraz wspó³czesne opracowania dotycz¹ce zmian przestrzennych Lublina.

Zmiany uk³adu sieci hydrograficznej, dróg i linii kolejowych oraz obsza- rów zabudowanych i terenów zielonych w dolinach rzecznych przeanalizowa-

³am w oparciu o archiwalne oraz wspó³czesne plany Lublina zgromadzone w zbiorach Archiwum Pañstwowego w Lublinie oraz w zasobach Wojewódz- kiej Biblioteki Publicznej im. H. £opaciñskiego, które obejmuj¹ okres od 1716 do 2001 r. W celu ukazania dynamiki zmian funkcjonalnych na obszarach dolin rzecznych w koñcu XVIII, XIX i XX w. plany z lat: 1783, 1892 i 2001 spro- wadzi³am do jednolitej skali 1:10 000, a wybrane elementy zestawi³am, bazuj¹c na uk³adzie urbanistycznym oraz po³o¿eniu obiektów charakterystycznych, któ- rych lokalizacjê przyjê³am za niezmienion¹ w przeci¹gu analizowanego okresu (np. zamek, budynek Trybuna³u, mosty) (ryc. 3, 4, 5). Zastosowa³am metody kameralne, a w szczególnoci analizy porównawcze tekstów ród³owych oraz map i rycin.

R Z E B A I O S A D Y D E N D O L I N R Z E C Z N Y C H L U B L I N A

Do pocz¹tku XX w. Lublin obejmowa³ odcinek doliny Bystrzycy o d³ugoci oko³o 4 km, stanowi¹cy obecnie centraln¹ czêæ obszaru miasta. Obecnie d³ugoæ odcinka Bystrzycy w obrêbie miasta wynosi 22,5 km, czyli 30,4% ca³- kowitej d³ugoci rzeki (74 km) (Raport... 1999). Na tym odcinku na rzebê dna doliny sk³adaj¹ siê nastêpuj¹ce elementy:

erozyjno-akumulacyjna terasa nadzalewowa o wysokoci oko³o 15 m n.p.rz. po³o¿ona przy lewym zboczu doliny Bystrzycy; zbudowana z piasków i piasków ze ¿wirami, nadbudowanych lessem;

akumulacyjna terasa nadzalewowa o wysokoci 58 m n.p.rz. zlokalizo- wana przy prawym zboczu doliny Bystrzycy; wystêpuj¹ca w postaci w¹skich pó³ek zbudowanych z drobnych piasków i mu³ków piaszczystych;

zalewowe dno doliny Bystrzycy, w którym z³o¿one s¹ osady holoceñ- skie, sk³adaj¹ce siê z piasków ze ¿wirami oraz piaszczystych mad i torfów (Ha- rasimiuk, Henkiel 1982) (ryc. 2).

(4)

Erozyjna dolina o szerokoci od oko³o 500 m do ponad 1 km wyciêta jest w terasach nadzalewowych. W obrêbie badanego odcinka doliny wystêpuj¹ trzy przewê¿enia uwarunkowane litologicznie (Wilgatowie 1954). W ograniczonym przez nie rozszerzeniu zaznacza siê ostaniec terasy zalewowej po³o¿onej 13 m n.p.rz. (Harasimiuk, Henkiel 1982) (ryc. 2).

Drug¹, istotnie wp³ywaj¹c¹ na rozwój Lublina dolin¹ rzeczn¹, jest dolina Czechówki. Dolny jej odcinek ma strome lessowe zbocza oraz p³ask¹ równiê zalewow¹, zbudowan¹ z torfów i mu³ków piaszczystych (Harasimiuk, Henkiel 1982) (ryc. 2). D³ugoæ Czechówki w obrêbie miasta wynosi oko³o 8,9 km, co stanowi 50,8% z 17,5 km ca³kowitej d³ugoci rzeki (Raport... 1999).

Dolina Czerniejówki zosta³a formalnie w³¹czona do Lublina dopiero na pocz¹tku XX w. Wczeniejsze, zwi¹zane z miastem, procesy osadniczo-gospodarcze dotyczy³y jedynie jej ujciowego odcinka do doliny Bystrzycy. Dno ujciowego odcinka doliny Czerniejówki sk³ada siê z akumulacyjnej terasy nadzalewowej o szerokoci oko³o 500 m i wysokoci 5 m n.p.rz. oraz z madowej rów- ni zalewowej (Harasimiuk, Henkiel 1982) (ryc. 2). D³ugoæ Czerniejówki w obrêbie Lublina wynosi oko³o 7,6 km (23,6% z 32,2 km ca³kowitej d³ugoci rzeki) (Raport... 1999).

Ryc. 2. Szkic geomorfologiczny fragmentu Lublina (oprac. Kociuba na podst. Harasimiuk, Henkiel 1982)

Geomorphologic sketch of the central part of the Lublin area (ed. by Kociuba according to Hara- simiuk, Henkiel 1982)

(5)

Z M I A N Y F U N K C J I D O L I N R Z E C Z N Y C H

Transformacje funkcji dolin rzecznych na obszarach zurbanizowanych zwi¹zane by³y z naturalnymi oraz gospodarczo-politycznymi uwarunkowaniami rozwoju przestrzennego miast. W rozwoju Lublina wyró¿ni³am piêæ okresów zwi¹zanych z nasilaj¹c¹ siê w obrêbie dolin antropopresj¹.

D O L I N Y N A T U R A L N E ( D O P O £ O W Y X I V W . )

Ze wzglêdu na zagro¿enia najazdami obcych plemion (VIIIX w.), a tak¿e pañstw s¹siednich: Rusinów, Litwinów, Jaæwingów oraz Tatarów (XII w. po-

³owa XIV w.), najstarsze osadnictwo Lublina rozwinê³o siê w obrêbie czterech izolowanych wzgórz lessowych: Grodzisko, Czwartek, zamkowe oraz staromiejskie. Obejmowa³y one tereny po³o¿one powy¿ej 190 m n.p.m. opadaj¹ce stromymi, 20-metrowymi zboczami, ku szerokiej, podmok³ej i zabagnionej dolinie Bystrzycy oraz uchodz¹cej do niej wê¿szej, ale równie¿ bagnistej dolinie Czechówki (Rozwa³ka 1997). Doliny rzek stanowi³y strefy trudne do przebycia i spe³nia³y naturalne funkcje obronne lubelskiego grodu. Wystêpuj¹ce w dnie doliny Bystrzycy zwê¿enia wykorzystywano na przeprawy przez rzekê (Wilga- towie 1954).

Sytuacja polityczna w XII w., a szczególnie rosn¹ce zagro¿enie ziem pol- skich najazdami obcych wojsk od wschodu spowodowa³y, ¿e Lublin sta³ siê wa¿nym grodem obronnym przy wschodniej granicy pañstwa. W koñcu XII w.

Lublin podniesiono do rangi siedziby archidiakonatu i kasztelanii (z siedzib¹ na zamku wzniesionym na wzgórzu zamkowym w dolinie Czechówki) (Rozwa³ka 1997). Spowodowa³o to wzrost znaczenia Lublina w administracji pañstwowej i kocielnej. Zamek, obok funkcji administracyjnych, pe³ni³ te¿ funkcje repre- zentacyjne (mieszkali tu czasowo królowie i inni dostojnicy odwiedzaj¹cy Lub- lin). Przy zamku wzniesiono kaplicê w. Trójcy, która do I po³owy XX w. pe³- ni³a funkcje religijne (Adamek 1997).

O K R E S U M I A R K O W A N E J A N T R O P O P R E S J I ( O D P O £ O W Y X I V W . D O I P O £ O W Y X V I I W . )

Po zawarciu przez Polskê unii personalnej z Litw¹ w 1386 r. Lublin zyska³ korzystne po³o¿enie geopolityczne. Z miasta przygranicznego sta³ siê miastem po³o¿onym centralnie, na skrzy¿owaniu wa¿nych miêdzynarodowych szlaków handlowych, z prawem do czterech jarmarków rocznie. Skutecznie wykorzys- tuj¹c dobr¹ koniunkturê gospodarcz¹ na przestrzeni kolejnych 250 lat, Lublin rozwija³ siê bardzo dynamicznie, staj¹c siê w XVI w. jednym z najwiêkszych

(6)

miast królestwa polskiego, miejscem podpisania unii polsko-litewskiej w 1569 r., a od 1578 r. siedzib¹ obrad Trybuna³u Koronnego dla Ma³opolski, Ukrainy i Podola (S³ownik... 1884).

W tych czasach ogólnego dobrobytu i wzrastaj¹cej liczby mieszkañców zmienia³y siê funkcje dolin rzecznych. W wyniku zagospodarowywania coraz wiêkszych obszarów den dolin straci³y one swój pierwotny obronny charakter.

Przewê¿enia w dnach dolin stwarza³y sprzyjaj¹ce warunki do budowy urz¹dzeñ piêtrz¹cych i m³ynów oraz zwi¹zanych z nimi stawów, które, oprócz funkcji energetycznych, pe³ni³y te¿ rolê zbiorników retencyjnych, s³u¿y³y irygacji, ho- dowli ryb i rekreacji mieszkañców (przede wszystkim staw Wielki Królewski w dolinie Bystrzycy). Na grobli stawu Wielkiego Królewskiego wg Lustracji z 1565 i 1661 r. od XIV do XVII w. funkcjonowa³y cztery m³yny: za grobl¹,

wielki, najstarszy m³yn w Lublinie (wzmiankowany w 1342 r.), papiernia zbudowana w 1538 r. oraz m³yn pod papierni¹, który wed³ug £osia (1986) przetrwa³ do XVIII w. Rozwój urbanistyczny miasta zwi¹zany by³ z koniecz- noci¹ budowy licznych urz¹dzeñ u¿ytecznoci publicznej, m.in. blechu zlokalizowanego nad rzek¹ Bystrzyc¹ (Lustracja... 1565; Lustracja... 1661). Tym samym doliny rzeczne zaczê³y pe³niæ istotne funkcje gospodarcze.

Na skutek ocieplenia klimatu w XV w. i zwi¹zanego z tym obni¿enia po- ziomu wód podziemnych mo¿liwe sta³o siê zasiedlanie podmok³ych terenów rozlokowanych wokó³ wzgórza zamkowego. Na skutek decyzji politycznej w pocz¹tkach XVI w. zlokalizowano tu dzielnicê ¿ydowsk¹, która przez nastê- pne stulecia dynamicznie siê rozwija³a obejmuj¹c coraz wiêkszy obszar dna doliny. Po³o¿one w dnie doliny Czechówki Podzamcze, oprócz funkcji mieszkaniowych, pe³ni³o te¿ funkcje handlowo-us³ugowo-produkcyjne; zlokalizowano tu m.in. jatki, ³aniê, a tak¿e warzono piwo (Tworek 1965). W zamku, do czasu wybudowania Trybuna³u, mieli siedzibê starostowie lubelscy oraz odbywa³y siê obrady s¹dów grodzkich i ziemskich (S³ownik... 1884). Przez ca³y analizo- wany okres wzgórze zamkowe spe³nia³o bardzo wa¿n¹ funkcjê administracyjn¹ i polityczn¹.

Utrudniony dostêp do zasobów wody pitnej w obrêbie wierzchowiny, spo- wodowany niskim poziomem zwierciad³a wód podziemnych, sprawia³, ¿e wodê do celów gospodarczych czerpano g³ównie bezporednio z rzek i stawów otaczaj¹cych Lublin. Wraz z rozwojem miasta i zwiêkszeniem liczby jego miesz- kañców wzrasta³a równie¿ iloæ cieków. G³ównym odbiorc¹ cieków by³y rzeki i stawy; z czasem powodowa³o to coraz wiêksze ich zanieczyszczenie. Brak

róde³ czystej wody w najbli¿szym s¹siedztwie miasta, a tak¿e wyschniêcie pod koniec XV w. najwiêkszej na terenie Starego Miasta studni spowodowa³y ko- niecznoæ sprowadzania wody z dalszych obszarów (Wojciechowski 1965).

W tym celu wybudowano systemem wodoci¹gów i zwi¹zanych z nimi urz¹- dzeñ, których odcinek pocz¹tkowy zlokalizowano na lewej terasie doliny By- strzycy. By³y to: kana³ lateralny, m³yn, rurmus (£o 1986).

(7)

O K R E S R E N A T U R Y Z A C J I ( O D I I P O £ O W Y X V I I W . D O I P O £ O W Y X V I I I W . )

W wyniku dzia³añ wojennych z po³owy XVII w. zniszczone zosta³y wodoci¹gi, groble na stawach, urz¹dzenia m³yñskie. Podupad³ego gospodarczo miasta nie staæ by³o na kompleksow¹ odbudowê wszystkich piêtrzeñ, w wyniku czego stawy ulega³y powolnej degradacji. Niekorzystne czynniki gospodarcze oraz pogorszenie warunków klimatycznych zwi¹zane z ma³¹ epok¹ lodow¹ spowodowa³y, ¿e w dolinach rzecznych rozpocz¹³ siê proces renaturyzacji obsza- rów postawowych. Zmienia³y siê one w bagna i podmok³oci stanowi¹ce barie- rê w rozwoju przestrzennym miasta. Stan ten zobrazowany jest na planie Lubli- na ïOrxena z 1716 r.

Po zniszczeniu wodoci¹gów w po³owie XVII w. podstawowym ród³em wody pitnej sta³y siê ponownie rzeki. W zwi¹zku z brakiem poprawy ich stanu sanitarnego mieszkañców nêka³y liczne epidemie, w tym d¿umy z lat 1702 i 1710 (Stankowa 1965).

W czasie dzia³añ wojennych ca³kowitemu zniszczeniu uleg³o Podzamcze.

Od II po³owy XVII w. rozpoczê³a siê jego odbudowa, przerywana po¿arami.

Po po¿arze w 1719 r. zamek popada³ w coraz wiêksz¹ ruinê; nadal jednak pe³- ni³ funkcje administracyjne, a w szczególnoci s¹downicze. Mieci³y siê tu kan- celarie s¹dów grodzkich (S³ownik... 1884).

O K R E S U M I A R K O W A N E J A N T R O P O P R E S J I ( I I P O £ O W A X V I I I W . )

W drugiej po³owie XVIII w. zaznaczy³o siê w Lublinie o¿ywienie gospodarcze zwi¹zane z dzia³aniem Komisji Dobrego Porz¹dku. Rozpoczê³a ona pierwsze planowe melioracje (S³ownik... 1884). Dla pozyskania nowych tere- nów pod zabudowê od po³owy XVIII w. umacniano stare i sypano nowe groble oraz przebudowano przeprawy przez dolinê rzeki Bystrzycy w kierunku po³u- dniowym do przedmiecia Piaski. Trakt poprowadzono w osi naturalnego prze- wê¿enia w obrêbie teras zalewowych i nadzalewowych. Przebudowano te¿ trakt wiod¹cy w kierunku wschodnim przez przewê¿enie w dnie doliny na przed- mieciu Kalinowszczyzna (ryc. 3).

W analizowanym okresie zabudowa mieszkaniowa objê³a terasy nadzale- wowe dolin: Bystrzycy (po³o¿one poni¿ej ¯migrodu i Starego Miasta Podwa- le, przedmiecie Kalinowszczyzna, folwark Tatary, wie Rury) i Czerniejówki (przedmiecie Piaski, wie i folwark Bronowice). W dnie doliny Czechówki trwa³a ekspansja i zagêszczanie zabudowy, które objê³y: osadê Wieniawa i Czechówka Dolna, Podzamcze, przedmiecie Czwartek oraz wie Czechó- wkê. Poza tym dno doliny wykorzystywane by³o komunikacyjnie; przebiega³ tamtêdy trakt warszawski (ryc. 3).

(8)

W po³owie XVIII w. zaczêto ponownie wykorzystywaæ gospodarczo dno doliny Bystrzycy. Zachodni¹ czêæ omawianego obszaru zajmowa³y podmok³e

³¹ki starostwa lubelskiego. Na groblach stawu Wielkiego Królewskiego i stawu Lubomelskiego (Czechowskiego) funkcjonowa³y m³yny (ryc. 3).

Zamek popada³ w coraz wiêksz¹ ruinê; nadal jednak pe³ni³ ograniczone funkcje administracyjne; mieci³o siê tu Archiwum Akt Grodzkich (S³ownik...

1884).

O K R E S W Z M O ¯ O N E J A N T R O P O P R E S J I ( O D I P O £ O W Y X I X W . D O K O Ñ C A X X W . )

Zmiany funkcji dolin rzecznych na obszarze Lublina w XIX i XX w. zwi¹- zane by³y z planowymi dzia³aniami zmierzaj¹cymi do uregulowania stosunków wodnych w dolinach rzecznych zajmowanych stopniowo przez rozrastaj¹ce siê

Ryc. 3. Funkcje dolin rzecznych w 1783 r. (oprac. Kociuba 2003) Functions of river valleys in 1783 (ed. by Kociuba 2003)

(9)

przestrzennie miasto. Okres ten ze wzglêdu na stopieñ nasilenia antropopresji podzieli³am na dwa podokresy:

Od I po³owy XIX w. do I po³owy XX w.

Okres ten, w porównaniu z okresem czwartym obejmuj¹cym II po³owê XVIII w., charakteryzowa³ siê wiêkszym o¿ywieniem gospodarczym, które przejawia³o siê m.in. szybszym zagospodarowywaniem dolin rzecznych.

Prowadzone po 1815 r. prace melioracyjne maj¹ce na celu osuszenie uci¹¿- liwych dla mieszkañców miasta b³otnistych i zanieczyszczonych zrzutem cie- ków obszarów po stawie Wielkim Królewskim, spowodowa³y w³¹czenie rozle- g³ych obszarów dna doliny Bystrzycy w u¿ytkowanie rolnicze. Na zmeliorowa- nych terenach zak³adano ³¹ki i pastwiska dla byd³a i owiec. Zast¹pienie w 1881 r.

m³yna wodnego zlokalizowanego za grobl¹ stawu Wielkiego Królewskiego przez m³yn wodno-parowy (Kierek 1965) spowodowa³o, ¿e piêtrzenie stawu przesta³o byæ energetycznie i ekonomicznie uzasadnione, co w rezultacie doprowadzi³o do ca³kowitej degradacji stawu pod koniec XIX w. (ryc. 4). W dolinie Czechówki, na zmeliorowanym terenie po zlikwidowanym stawie Za ¯y- dy, utworzono park publiczny (Sierpiñski 1839). Przez kilka lat pe³ni³ on fun- kcjê rekreacyjn¹. W drugiej po³owie XIX w. teren ten zacz¹³ pe³niæ funkcjê handlow¹ za³o¿ono tu plac targowy (ryc. 4) istniej¹cy do dnia dzisiejszego.

Po 1815 r. w³adze centralne Królestwa Polskiego przyst¹pi³y do wytycze- nia nowych i przebudowy istniej¹cych dróg tranzytowych, wa¿nych pod wzglê- dem handlowym i wojskowym. W Królestwie Polskim Lublin stanowi³ wa¿ny punkt komunikacyjny na szlaku z Ukrain¹, który zyska³ na znaczeniu militar- nym po ustanowieniu twierdzy zamojskiej. W zwi¹zku z tym w latach 1817- 1826 przeprowadzono przebudowê uk³adu komunikacyjnego Lublina. Najwa¿- niejsze trakty: zamojski (w kierunku twierdzy Zamoæ) i lubartowski (w kierunku Brzecia) przeprowadzono na nasypach w dolinach rzek. Na znaczeniu straci³ trakt warszawski w dolinie Czechówki (przez Wieniawê i Jastków). No- wy trakt wytyczono wierzchowin¹ na przed³u¿eniu Krakowskiego Przedmiecia (obecne Aleje Rac³awickie). W 1877 r. na prawej (akumulacyjnej) terasie nadzalewowej Bystrzycy poprowadzono liniê Kolei Nadwilañskiej (ryc. 4), która po³¹czy³a Warszawê z Kowlem (S³ownik... 1884; Gawarecki, Gawdzik 1964).

W latach nastêpnych w dolinie Bystrzycy wybudowano bocznicê kolejow¹ do m³yna wodno-parowego braci Krausse (ryc. 4). W 1898 r. przez dolinê By- strzycy poprowadzono liniê kolejow¹ Lublin£uków, a w 1915 r. oddano do u¿ytku liniê LublinRozwadów (Kierek 1965), biegn¹c¹ wzd³u¿ Bystrzycy po lewej terasie nadzalewowej. Tym samym doliny rzeczne na obszarze Lublina nabra³y wa¿nego znaczenia komunikacyjnego.

Przeprowadzenie w dolinie Bystrzycy tranzytowej trasy zamojskiej, poprowadzenie linii kolejowych oraz wybudowanie dworca kolejowego stymulowa³y

(10)

procesy szybkiego zagospodarowania terenów prawobrze¿nych Lublina. S¹sie- dztwo linii kolejowych oraz rzek stanowi¹cych ród³o wody i miejsce zrzutu

cieków, a tak¿e ma³e deniwelacje terenu stwarza³y korzystne warunki dla lo- kalizacji fabryk. Pocz¹tkowo pod zabudowê przemys³ow¹ zajmowano tereny po³o¿one w dnie doliny wzd³u¿ traktu zamojskiego i jego przecznic oraz drogi

³¹cz¹cej trakt zamojski z dworcem kolejowym (ul. 1 Maja) oraz wokó³ dworca (Kociuba, Superson 2003) (ryc. 4). Tworzono te¿ pierwsze dzielnice o charakterze przemys³owo-mieszkaniowym, m.in. Kominek za³o¿ony na obszarze prawobrze¿nym Czerniejówki przy m³ynie parowym (ryc. 4). Kolejne dzielnice przemys³owe powstawa³y wzd³u¿ linii kolejowych na prawej terasie nadzalewowej i zboczach doliny Bystrzycy, na terenach przyleg³ych wsi: Bronowice i Ta- tary (w³¹czonych do miasta w 1916 r.) (Kierek 1965). Zagospodarowanie tere- nów prawobrze¿nych mia³o tak¿e odzwierciedlenie w rozwoju przestrzennym miasta, który w po³owie XIX w. przybra³ kierunek po³udniowy.

(11)

Rozbudowa Podzamcza oraz stopniowe zagospodarowanie dna doliny Cze- chówki przy trakcie lubartowskim spowodowa³y, ¿e pod koniec XIX w. teren ten zosta³ ca³kowicie zajêty pod zabudowê (ryc. 4). W latach 18241826 ruiny zamku rozebrano, a materia³ wykorzystano do wznoszenia nasypów pod trakt lubartowski w dolinie Czechówki. Na wzgórzu zamkowym wybudowano gmach dla potrzeb wiêzienia karnego i poprawczego oraz s¹dów karnych (Sier- piñski 1839; S³ownik... 1884). Do po³owy XX w. wzgórze zamkowe pe³ni³o wa¿ne funkcje administracyjne: penitencjarn¹ i s¹downicz¹.

Na pocz¹tku XIX w. na prawym brzegu Czerniejówki rozpoczêto eksplo- atacjê róde³ mineralnych, przy których wybudowano ³azienki, a w ich s¹siedztwie w 1875 r. utworzono park miejski Foksal (Gawarecki 1974) (ryc. 4), który do czasów wspó³czesnych pe³ni funkcje rekreacyjne (obecnie park Brono- wice) (ryc. 5). Od 1824 r. do I po³owy XX w. wykorzystywano ród³a ¿elazi- ste, po³o¿one w dolinie Czechówki, dla potrzeb utworzonego przy nich zak³adu zdrojowego na S³awinku (Gawarecki 1974). Wspó³czenie na terenie uzdrowi- ska znajduje siê Ogród Botaniczny Uniwersytetu Marii Curie-Sk³odowskiej, pe³ni¹cy funkcje rekreacyjno-edukacyjne.

Od czasu zniszczenia wodoci¹gu w drugiej po³owie XVII w. miasto cier- pia³o na deficyt wody pitnej. Nowy wodoci¹g uruchomiono dopiero w 1899 r.

Wodê z ujêcia Centralna czerpa³y trzy studnie artezyjskie usytuowane wraz z zespo³em pomp w dolinie Bystrzycy (ryc. 5). Budowa miejskiej sieci wodoci¹- gowej i gwa³towny rozwój przemys³u w drugiej po³owie XIX w. i na pocz¹tku XX w. spowodowa³y zwiêkszenie iloæ cieków odprowadzanych bezporednio do rzek, a g³ównie do Czechówki, która pod koniec XIX w. sta³a siê kana³em

ciekowym (Krisztafowicz 1902).

Od I po³owy XX w. do czasów wspó³czesnych

W latach 19161931 przy³¹czono do Lublina okoliczne, zabudowane na sposób miejski osiedla, g³ównie o charakterze przemys³owym i mieszkaniowym, co spowodowa³o zajêcie przez miasto wiêkszych odcinków dolin rzecznych i szybkie ich zagospodarowanie.

Po I wojnie wiatowej wybudowano przez dolinê Bystrzycy now¹ arteriê, tzw. Now¹ Drogê (obecnie aleja Pi³sudskiego), odci¹¿aj¹c¹ ródmiecie z ru- chu zd¹¿aj¹cego z Warszawy w kierunku dworca kolejowego (ryc. 5). Po II wojnie wiatowej kontynuowano zajmowanie dolin rzecznych pod komunika- cjê, a g³ównie pod arterie obwodowe, tzw. Trasê W-Z i Trasê N-S, które po raz pierwszy poprowadzono równie¿ w osiach dolin rzecznych. Spektakular- nym przyk³adem tego by³o poprowadzenie w latach 70. XX w. dnem doliny Czechówki Trasy W-Z alei Tysi¹clecia (obecnie w czêci aleja Solidarnoci) (ryc. 5). Wi¹za³o siê to z wielkimi przekszta³ceniami antropogenicznymi dna doliny oraz przekopaniem sztucznego koryta Czechówki na odcinku 3,5 km.

(12)

W latach 80. XX w. w dnie doliny Bystrzycy dokoñczono budowê Trasy N-S, wyprowadzaj¹cej ze ródmiecia ruch tranzytowy na trasie Bia³ystokZamoæ (obecnie aleja Unii Lubelskiej) (ryc. 5).

W czasie II wojny wiatowej dzielnica ¿ydowska na Podzamczu uleg³a ca³- kowitej likwidacji. Wspó³czenie teren ten pe³ni funkcje komunikacyjne (m.in.

zlokalizowano tu g³ówne dworce autobusowe komunikacji pañstwowej i pry- watnej), handlowe i kulturalno-owiatowe (w gmachu by³ego wiêzienia na wzgórzu zamkowym mieci siê Muzeum Lubelskie) (ryc. 5).

Wzrost zapotrzebowania na wodê, zarówno ze strony mieszkañców Lubli- na, jak i miejscowego przemys³u, spowodowa³ podjêcie przez w³adze decyzji o budowie nowej sieci wodoci¹gowej. Wybudowa³a j¹ w latach 19251929 amerykañska firma Ulen et Co. Wodê z ujêcia Wrotków czerpano w dolinie Bystrzycy, w rejonie róde³ zaopatruj¹cych w wodê wodoci¹g staropolski (Kie- rek 1975). Wraz ze wzrostem terytorialnym miasta w 1954 i 1959 r. oraz rozwojem wodoch³onnego przemys³u konieczna sta³a siê budowa nowych ujêæ, które zlokalizowano w dolinach rzek. By³y to: oddane do eksploatacji w 1957 r.

ujêcie Dziesi¹ta w dolinie Czerniejówki oraz uruchomione w latach 1959

1961 ujêcie S³awinek w dolinie Czechówki (dzia³aj¹ce w pobli¿u róde³ wykorzystywanych przez uzdrowisko S³awinek) (Michalczyk 1997).

Z³y stan sanitarny dzielnic po³o¿onych nad Czechówk¹ spowodowa³, ¿e w 1937 r. w³adze miasta podjê³y decyzjê o poprowadzeniu jej koryta podzie- mnym kana³em o d³ugoci 800 m. Oczyszczanie cieków miejskich odbywa³o siê w starej, pochodz¹c¹ z koñca lat 20. XX w., oczyszczalni zlokalizowanej poni¿ej miasta przy obecnej ul. Zawilcowej (Kierek 1975). Now¹ oczyszczalniê mechaniczno-biologiczn¹ uruchomiono tak¿e w dnie doliny Bystrzycy w rejonie Hajdowa w 1991 r. (Michalczyk 1997).

Po I wojnie wiatowej nasili³y siê prace melioracyjne i regulacyjne w dolinie Bystrzycy. Tereny postawowe podlega³y kompleksowej melioracji, a osu- szone obszary powiêksza³y powierzchniê ³¹k. Od po³owy lat 30. XX w. tereny te zaczêto wykorzystywaæ pod rekreacjê. Na lewym brzegu Bystrzycy w s¹siedztwie ujêcia wody Centralna utworzono w 1934 r. ogródki dzia³kowe Zdo- bycz nad Bystrzyc¹ o powierzchni 6 ha (Gawarecki 1974). Obecnie obszar po- stawowy zajmuj¹ cztery ogrody dzia³kowe o ³¹cznej powierzchni 55,5 ha oraz utworzony na prze³omie lat 50. i 60. XX w. 30-hektarowy Park Ludowy (Ra- port... 1999), a tak¿e kilka du¿ych obiektów sportowych (trzy stadiony, p³y- walnia, hala sportowa). Pozosta³e tereny wykorzystano pod zabudowê przemy- s³owo-sk³adow¹ i komunikacjê (ryc. 5). W dolinie Czechówki w 1933 r. zli- kwidowano staw Czechowski, a na jego miejscu utworzono basen k¹pielowy (Kierek 1975). Obecnie obszar po stawie Czechowskim pe³ni funkcjê rekreacyjno-sportow¹ (zlokalizowano tu stadion sportowy) oraz komunikacyjn¹ (ryc. 5).

(13)

Tworzenie dzielnic przemys³owo-mieszkaniowych na prawym brzegu By- strzycy kontynuowano w czasach planowej gospodarki powojennej. Na terenach prawej terasy nadzalewowej oraz na zboczu doliny Bystrzycy tworzono i rozbudowywano zak³ady przemys³owe, a wokó³ nich lokalizowano osiedla mieszkaniowe. W bliskim s¹siedztwie osiedli w dnie doliny zak³adano ogrody dzia³kowe (ryc. 5). Zabudowa mieszkaniowa skupi³a siê równie¿ wzd³u¿ doliny Czerniejówki, a dno doliny tak¿e pe³ni funkcje rekreacyjne. Za³o¿ono tu pod koniec lat 70. XX w. ogrody dzia³kowe o ³¹cznej powierzchni 15 ha. Obecnie w dolinach rzecznych na obszarze miasta ogrody dzia³kowe zajmuj¹ ³¹czn¹ po- wierzchniê oko³o 190 ha (Raport... 1999).

W 1974 r. utworzono na Bystrzycy poni¿ej miasta zbiornik retencyjny, tzw. Zalew Zemborzycki, o powierzchni ponad 280 ha (przy³¹czony do miasta

³¹cznie z przyleg³ymi terenami wsi Zemborzyce i Prawiedniki w 1975 r.) (Mi- chalczyk 1997). Wraz z otaczaj¹cym go od wschodu i po³udnia kompleksem

(14)

lenym Las D¹browa pe³ni on funkcje najwiêkszego terenu rekreacyjnego dla mieszkañców Lublina i jest miejscem uprawiania sportów wodnych.

W N I O S K I

1. W dolinach rzecznych na obszarze Lublina wydzieliæ mo¿na piêæ okre- sów wyranie zró¿nicowanych pod wzglêdem pe³nionych przez nie funkcji:

okres pierwszy funkcje obronne i komunikacyjne w dolinach Bystrzycy i Czechówki; funkcje administracyjne w dolinie Czechówki;

okres drugi funkcje gospodarcze i komunikacyjne w dolinach Bystrzycy i Czechówki; funkcje osadnicze, administracyjne i religijne w dolinie Czechówki;

okres trzeci renaturyzacja obszarów postawowych, zanik funkcji gospodarczych, ograniczenie funkcji administracyjnych i osadniczych w dolinie Cze- chówki;

okres czwarty funkcje osadnicze na terasach nadzalewowych dolin, w dnach dolin funkcja komunikacyjna; ponadto funkcja rolnicza w dolinie By- strzycy oraz funkcje osadnicze i administracyjne w dolinie Czechówki;

okres pi¹ty funkcje komunikacyjne, przemys³owe, osadnicze, sportowo- rekreacyjne, handlowe, us³ugowe; w dolinie Czechówki dodatkowo funkcje:

kulturalno-owiatowa i edukacyjno-rekreacyjna.

2. Zmiany funkcji dolin rzecznych na obszarze Lublina uzale¿niane by³y od czynników naturalnych i polityczno-gospodarczych. Pocz¹tkowo dominowa-

³y funkcje zwi¹zane z naturalnymi czynnikami obronnymi i komunikacyjnymi.

Wraz z rozwojem techniki oraz gospodarczym i przestrzennym wzrostem miasta czynniki naturalne ustêpowa³y uwarunkowaniom polityczno-gospodarczym.

3. Najintensywniejsze zagospodarowanie dolin przypada³o na okresy ko- rzystnej dla Lublina koniunktury politycznej i gospodarczej, czyli wiek XV i XVI oraz XX.

4. Na wiek XIX i XX przypada najwiêksze nasilenie antropopresji w dolinach. Przeprowadzenie linii kolejowej i rozwój przemys³u stymulowa³y zagospodarowanie i zmianê dotychczasowych funkcji dolin Bystrzycy i Czerniejó- wki. Rozwój funkcji komunikacyjnej doprowadzi³ do znacz¹cych zmian w dolinie Czechówki.

5. Najwiêksze zmiany funkcjonalne w dolinach nast¹pi³y po uregulowaniu stosunków wodnych (osuszeniu den dolin) w XX w.

6. Kierunki zagospodarowania dolin rzecznych zwi¹zane s¹ z rozwojem przestrzennym Lublina. W pierwszej kolejnoci zagospodarowano doliny By- strzycy i Czechówki na obszarach przylegaj¹cych do redniowiecznego miasta.

Najpóniej zagospodarowano dno doliny Czerniejówki.

(15)

L I T E R A T U R A

A d a m e k T. 1997: Kaplica zamkowa w. Trójcy w Lublinie i jej polichromia. [W:] Lublin w dziejach i kulturze Polski, T. Radzik, A. Witusik (red.), Pol. Tow. Hist. Oddz. w Lublinie, KAW-Lublin, Lublin: 5160.

C h a ³ u b i ñ s k a A., W i l g a t T. 1954: Podzia³ fizjograficzny województwa lubelskiego. [W:]

Przewodnik V Ogólnopolskiego Zjazdu Pol. Tow. Geogr. Lublin, Wrzesieñ 1954: 3

44.

G a w a r e c k i H., G a w d z i k Cz. 1964: Lublin. Krajobraz i architektura, Arkady, Warszawa:

220 s.

G a w a r e c k i H. 1974: O dawnym Lublinie. Szkice z przesz³oci miasta, Wydawnictwo Lubel- skie, Lublin: 365.

H a r a s i m i u k M., H e n k i e l A. 1982: Objanienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Pol- ski, Arkusz Lublin (749) 1 : 50 000. Warszawa, Wydawnictwa Geologiczne: 83 s.

K a n i e c k i A. 1993: Poznañ. Dzieje miasta wod¹ pisane, cz. 1. Przemiany rzeby i sieci wodnej, Wydawnictwo Aquarius, Poznañ: 238 s.

K i e r e k A. 1965: Rozwój Lublina w latach 18641914. [W:] Dzieje Lublina. Próba syntezy, t. 1, J. Mazurkiewicz (red.), Wydawnictwo Lubelskie, Lublin: 257300.

K i e r e k A. 1975: Rozwój gospodarczy Lublina w latach 19181939. [W:] Dzieje Lublina, t. 2, S. Krzyka³a (red.), Wydawnictwo Lubelskie, Lublin: 33113.

K r i s z t a f o w i c z N. 1902: Gidro-geo³ogiczeskoje opisanije teritorii Lublina i jego okrestno- stiej, Warszawa: 293 s.

K o c i u b a D., S u p e r s o n J. 2003: Antropogeniczne zmiany sieci hydrograficznej i funkcji dolin rzecznych na obszarze Lublina w XIX wieku. [W:] Cz³owiek w rodowisku przyrodniczym zapis dzia³alnoci, J. M. Waga, K. Kocel (red.), Pol. Tow. Geogr. Oddzia³ Katowicki, Sosnowiec: 100105.

K o n d r a c k i J. 2001: Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa:

279287.

Lustracja województwa lubelskiego 1565, wyda³ A. Wyczañski 1959, OssolineumPAN, Wroc-

³aw: 536.

Lustracja województwa lubelskiego 1661, wyda³y H. Oprawko i K. Schuster 1962, PWN, War- szawa: 82142.

£ o M. J. 1986: Wykorzystanie zasobów wodnych Bystrzycy w XVI i XVII wieku. [W:] Wo- doci¹g Lublina okresu staropolskiego, Konferencja Naukowo-Techniczna, Lublin 10 czerwca 1986: 5877.

M a ³ u s e c k i B. 1996: Zmiany uk³adu wodnego Gliwic. [W:] Dziejowe przemiany stosunków wodnych na obszarach zurbanizowanych, A. T. Jankowski, A. Kaniecki (red.), Wy- dzia³ Nauk o Ziemi U, Instytut Geografii Fizycznej UAM, PTG Komisja Hydrologi- czna, PoznañSosnowiec: 8695.

M i c h a l c z y k Z., £ o M. J. 1996: Zmiany obiegu wody w rejonie Lublina. [W:] Dziejowe przemiany stosunków wodnych na obszarach zurbanizowanych, A. T. Jankowski, A.

Kaniecki (red.), Wydzia³ Nauk o Ziemi U, Instytut Geografii Fizycznej UAM, PTG Komisja Hydrologiczna, PoznañSosnowiec: 96107.

M i c h a l c z y k Z. (red.) 1997: Strategia wykorzystania i ochrony wód w dorzeczu Bystrzycy, Wydawnictwo UMCS, Lublin: 4547.

(16)

P o c i a s k - K a r t e c z k a J. 1994: Przemiany stosunków wodnych na obszarze Krakowa, Ze- szyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 96: 751.

Raport o stanie rodowiska miasta Lublina za rok 1998. 1999, Miejski Inspektorat Ochrony rodowiska, Urz¹d Miejski w Lublinie, Lublin: 111 s.

R o z w a ³ k a A. 1997: Lubelskie wzgórze staromiejskie w procesie formowania siê redniowiecznego miasta, Wydawnictwo UMCS, Lublin: 102 s.

S i e r p i ñ s k i S. Z. 1839: Obraz miasta Lublina, Warszawa: 185 s.

S u l i m i e r s k i F. (red) i in. 1884: S³ownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych Krajów S³owiañskich, Warszawa: 421436.

S t a n k o w a M. 1965: Zmierzch znaczenia Lublina. Upadek (16481764). [W:] Dzieje Lublina.

Próba syntezy, t. 1, J. Mazurkiewicz (red.), Wydawnictwo Lubelskie, Lublin: 123

148.

T o b i a s z M. 1977: Dziejowe przemiany sieci wodnej i zagospodarowania przestrzennego Kra- kowa, PAN, Ossolineum, Kraków: 118 s.

T w o r e k S. 1965: Rozkwit miasta. Renesans. [W:] Dzieje Lublina. Próba syntezy, t. 1, J. Ma- zurkiewicz (red.), Wydawnictwo Lubelskie, Lublin: 80112.

W i l g a t o w i e K. i T. 1954: Po³o¿enie i rozwój Lublina. [W:] Przewodnik V Ogólnopolskiego Zjazdu Pol. Tow. Geogr., Lublin, Wrzesieñ 1954: 6785.

W o j c i e c h o w s k i S. 1965: Po³o¿enie i rozwój przestrzenny miasta. [W:] Dzieje Lublina.

Próba syntezy, t. 1, J. Mazurkiewicz (red.), Wydawnictwo Lubelskie, Lublin: 1123.

M A T E R I A £ Y K A R T O G R A F I C Z N E

ï Ö r x e n C. V. 1716: Plan de la ville et fauxbourgs de Lublin, skala ok. 1 : 3400.

K i e r ³ o w i c z J. 1802: Mappa goroda Lublina (oparta na oryginalnym planie St. J. N. £êckie- go z 1783 r.), podzia³ka 100 stóp 195 mm.

Lublin. Plan miasta (20012002) w skali 1 : 20 000, PPWK, Warszawa 2001.

T o s i o £. £. 1892: P³an g. Ljublina z padra¿dieleniem na cziasti pristawowi ucziastki stra¿ni- kow (aka³otki), skala ok. 1:8 400.

S U M M A R Y

The present study attempts to analyse functional transformations of river valleys in the Lub- lin area related to natural changes in the water environment, changes in hydrological networks in valleys caused by anthropopression and the urban development of the town.

Functional changes of river valleys in urban areas were connected with natural, economic and political causes in the town's spatial development. In the Lublin development I identified five periods related to increasing anthropopression in river valleys:

1. The natural valleys (till the first half of the 14^th century);

2. The period of moderate anthropopression (the second half of the 14^th century till the first half of the 17^th century);

3. The re-naturalisation period (the second half of the 17^th century till the first half of the 18^th century);

(17)

4. The period of moderate anthropopression (the second half of the 18^th century till the first half of the 19^th century);

5. The period of increased anthropopression (the first half of the 19^th century till the end of the 20^th century).

The functions of the river valleys in the Lublin area by the 14^th century were closely connected with natural defence conditions. In the later period a change of functions can be noticed, related to the town prosperity in the 15^th and 16^th centuries. Economic use of the valleys was of the greatest importance then rivers were dammed, water mills were placed on dams and ponds before dams. The ponds were useful for power industry, irrigation, retention, breeding and recreation. The intensive exploitation of river valleys was interrupted by stagnation in Lublin^s de- vel-opment, which was caused by wartime destruction in the mid-17^th century. The re-naturaliza- tion process of the pond areas began. The river valleys started to have economic functions from the second half of the 18^th century. This process increased in the 19^th century when drained valley bottoms were taken over by farming; meadows and pastures were established (mainly in the Bystrzyca River Valley). Since the beginning of the 19^th century the valleys were used for trans- portation purposes transit roads and railway lines were constructed then, which stimulated in- dus-trial development and the influx of population to the city. Consequently there was a need for the city^s enlargement. Industrial development determined land management on the right-bank of the Bystrzyca River and the Czerniejówka River Valley. Industrial and housing-industrial dis- tricts, and after the Second World War, housing estates for factory employees were built here.

Since the end of the 19^th century in the valley bottoms municipal facilities were located, for ex- ample water- -intakes. In the 19^th century the valley bottoms were used for recreation. Since the mid-1930s in the valley bottoms allotment gardens were formed. In 1974 a reservoir called Zalew Zemborzyc-ki was opened. It was important to recreation and retention. At present the river valleys in the Lublin area have functions related to transport, sport, recreation, industry, service, housing and culture. Moreover, they are green areas in the urban environment and the Bystrzyca River Valley is an ecological corridor.