Rekreacja w dolinie rzeki na przykładzie małych dolin rzecznych Wrocławia

(1)

Wprowadzenie

Introduction

Zwiökszone tempo Ĕycia, stres i siedzñcy tryb pracy powodujñ, Ĕe rekreacja mieszkaþców duĔych miast nabiera coraz wiökszego zna- czenia. Ludzie szukajñ wytchnie- nia na äonie przyrody, co ma pomóc zniwelowaè biernoĈè fizycznñ dnia codziennego. CzöĈciej niĔ kiedyĈ preferowane sñ zachowania aktyw- ne i sporty ekstremalne, dla których wydziela siö specjalne przestrzenie:

skate -parki, parki przygody, Ĉcian- ki wspinaczkowe etc. Mimo to tra-

dycyjne formy rekreacji nadal majñ wielu zwolenników, tym bardziej, jeĈli w pobliĔu miejsca odpoczynku znajduje siö woda . Wrocäaw jest pod tym wzglödem miastem specy- ficznym, silnie uksztaätowanym przez duĔñ rzekö, jej kanaäy i dopäywy.

Otwarte Ēródäo wody jest jed- nym z podstawowych elementów decydujñcych o atrakcyjnoĈci terenu rekreacyjno -wypoczynkowego.

MoĔe to byè woda naturalna: rzeka, jezioro lub zamkniöta w urzñdze- niach wodnych: baseny, fontanny, kanaäy etc. Z wody moĔemy korzy- staè bezpoĈrednio: kñpiele, zabawy wodne lub moĔe ona uczestniczyè

Re kr ea cj a w d o lin ie r ze ki na p rz yk Áa d zi e m a Áy ch d o lin r ze cz ny ch W ro cÁ a w ia A le ks a nd ra L is , E w a W a lte r

Recreation in a River Valley on the Example of Small River Valleys in Wroclaw

Ryc. 1. Ukäad obszarów badaþ w obröbie maäych rzek na mapie Wrocäawia (oprac. E. Walter) Fig. 1. Arrangement of research areas within small rivers on the map of Wroclaw (by E. Walter)

(2)

tylko w estetycznym odbiorze danego obszaru: ksztaätowanie widoków, urozmaicenie komunikacji (mosty, käadki). MoĔna zatem powiedzieè, Ĕe stopieþ dostöpnoĈci do wody jest kolejnym, istotnym warunkiem wpäy- wajñcym na atrakcyjnoĈè terenu.

Oprócz Odry przez Wrocäaw przepäywajñ 4 mniejsze rzeki: Wida- wa, Bystrzyca, ćlöza i Oäawa. Wpäy- wajñ one na krajobraz miasta oraz jego strukturö. W obröbie kaĔdej z rzek wystöpujñ zarówno zorganizowane, jak i póänaturalne tereny zieleni, które nie w peäni wykorzystujñ potencjaä, jaki daje bliskoĈè natural- nego cieku.

Zakres i metody badaÃ

The scope and methods of research

Cel badaÃ, zaÁoËenia metodyczne

The purpose of research, methodological assumptions

Celem badaþ byäo rozpoznanie na wybranych przykäadach roli tere- nów zieleni w obröbie maäych dolin rzecznych Wrocäawia oraz okreĈle- nie proponowanych kierunków dzia- äaþ, mogñcych zwiökszyè efektyw- noĈè rekreacyjnñ badanych obsza- rów, ze szczególnym uwzglödnie- niem potencjaäu, jaki daje sñsiedz-

two rzeki. Tereny badano pod kñtem ich funkcji rekreacyjnej, przeprowa- dzajñc analizy oraz oceny moĔliwo- Ĉci i stopnia zaspokojenia potrzeb rekreacyjnych mieszkaþców tych ob- szarów. W badaniach wykorzysta- no opracowany przez A. Lis¹ model zaleĔnoĈci oparty na analizach: (1) stopnia zaspokojenia wymagaþ spo- äecznych odnoĈnie sposobu uksztaä- towania przestrzeni i ich wyposaĔe- nia, (2) stopnia zaspokojenia okre- Ĉlonych wymagaþ odnoĈnie dostöp- noĈci przestrzeni oraz (3) moĔliwo- Ĉci zaspokojenia potrzeb uĔytkow- ników badanych obiektów w obröbie innych terenów zieleni rekreacyjnej poäoĔonych w akceptowanym promieniu dostöpnoĈci.

Przyjöty sposób analiz wynika z zaleĔnoĈci wystöpujñcych w procesie motywacyjnym prowadzñ- cym do zachowaþ rekreacyjnych na otwartych terenach zieleni², gdzie istotnñ rolö odgrywa wpäyw rodzaju i intensywnoĈci potrzeb spoäecznych na subiektywnñ (wzglödnñ) ocenö atrakcyjnoĈci terenu i jego dostöpno- Ĉci zwiñzanej z kosztami, jakie jed- nostka musi ponieĈè w celu zaspokojenia okreĈlonych potrzeb w jego obröbie. Parametrami zwiñzanymi z charakterem potrzeb wpäywajñcy- mi na ocenö danego obiektu (terenu zieleni) w procesie motywacyjnym sñ: poziom akceptowanych kosz-

tów i poziom oczekiwanej atrakcyj- noĈci celu.

W oparciu o teoriö indywidualizacji potrzeb³ oraz zjawisko „ra- mowoĈci” potrzeb⁴. A. Lis klasyfi- kuje wymagania spoäeczne doty- czñce form wyposaĔenia przestrzeni w trzech grupach obejmujñcych:

wymagania podstawowe (warun- kujñce zaspokojenie potrzeb maäo zindywidualizowanych);

wymagania dodatkowe (których zaspokojenie warunkuje moĔli- woĈè zaspokojenia potrzeb bardziej zindywidualizowanych);

wymagania szczególne (okreĈlo- ne dla potrzeb silnie zindywidualizowanych)⁵.

Dla tak zdefiniowanych wyma- gaþ dotyczñcych potrzeb mieszkaþ- ców okreĈlono w modelu odpowied- nio wymagania odnoĈnie dostöpno- Ĉci terenu.

Obszary i etapy analiz Areas and stages of analyses

Badaniami objöto piöè wybranych terenów zlokalizowanych w dolinach maäych rzek we Wro- cäawiu: Park Wschodni, ēabia Gro- bla, Park LeĈnicki, „Biopark” Pilczy- ce oraz Las Lesicki. Obszary te róĔ- niñ siö zarówno stopniem i sposo- bem zagospodarowania, jak i loka- lizacjñ oraz dostöpnoĈciñ, pozwala- jñc na przeprowadzenie analiz po- równawczych.

(3)

Badania i analizy obejmowaäy:

A. Rozpoznanie uwarunkowaþ sy- tuacyjnych wynikajñcych z lokalizacji badanych obszarów, w szczególnoĈci rozmieszczenia podstawowych Ēródeä uĔytkow- ników;

B. Ocenö stopnia speänienia wyma- gaþ uĔytkowników dotyczñcych sposobu zagospodarowania terenu w odniesieniu do poszczegól- nych potrzeb na podstawie opra- cowanej przez A. Lis⁶ klasyfikacji potrzeb uĔytkowników;

C. Ocenö stopnia speänienia wy- magaþ dotyczñcych dostöpnoĈci przestrzeni dla podstawowych Ēródeä uĔytkowników;

D. Ocena moĔliwoĈci zaspokojenia potrzeb uĔytkowników badanych obiektów w obröbie innych tere- nów zieleni rekreacyjnej poäoĔo- nych w akceptowanym promieniu dostöpnoĈci;

E. Ocenö wykorzystania walorów rzeki w zaspokajaniu potrzeb rekreacyjnych uĔytkowników;

F. OkreĈlenie proponowanych kie- runków dziaäaþ prowadzñcych do zwiökszenia efektywnoĈci rekreacyjnej badanych terenów ze szczególnym uwzglödnieniem potencjaäu terenu, jaki daje sñ- siedztwo rzeki.

Wyniki badaÃ

Results

Lokalizacja obiektów i podstawowe ÉródÁa przestrzenne ich uËytkowników

Location of objects and basic space sources of their users

Park Wschodni

Zlokalizowany jest przy trasie wylotowej z Wrocäawia (ul.

Krakowska) w obröbie zabudowy przemysäowo -usäugowej. Podsta- wowe Ēródäa uĔytkowników stano- wiñ mieszkaþcy niewielkich osiedli:

KsiöĔa Maäego poäoĔonego w bezpo- Ĉrednim sñsiedztwie parku i KsiöĔa Wielkiego. Ponadto uĔytkownikami okazjonalnymi parku sñ mieszkaþcy dalej poäoĔonych czöĈci Wrocäawia (wypoczynek weekendowy). W bez- poĈrednim sñsiedztwie parku znajdu- jñ siö: ogrody dziaäkowe, tereny zieleni nadrzecznej przy Oäawie i Odrze, Klub Sportowy Burza. DostöpnoĈè Ĉrodkami komunikacji publicznej jest dobra. Park posiada jedno wejĈcie i parking o wystarczajñcej pojemno- Ĉci. Teren parku otoczony jest kory- tem rzecznym Górnej i Dolnej Oäa- wy ograniczajñcym jego dostöpnoĈè funkcjonalnñ (brak käadek i mostów).

ēabia Grobla

Badaniami objöto tereny poäo- Ĕone wzdäuĔ koryta Oäawy na odcin-

ku od ul. Szybkiej do ul. Na Niskich ãñkach. Podstawowe Ēródäa uĔyt- kowników stanowiñ intensywnie za- budowane pobliskie tereny mieszkaniowe. Badany obszar jest bardzo dobrze dostöpny Ĉrodkami komunikacji publicznej od ul. Traugutta. W okoli- ce käadek moĔliwy jest dojazd samochodem. W bezpoĈrednim sñsiedz- twie terenu znajdujñ siö: nowo po- wstaäe osiedle mieszkaniowe, szpital i pogotowie ratunkowe, ogrody dziaä- kowe, tereny zieleni nadodrzaþskiej, przylegäe tereny spacerowe (ēabia ćcieĔka, Na Niskich ãñkach).

Park LeĈnicki

Zlokalizowany w dzielnicy Le- Ĉnica, przy trasie wylotowej z Wro- cäawia (ul. Lotnicza) w obröbie zabudowy mieszkaniowej. W sñsiedz- twie parku mieĈci siö teĔ Centrum Kultury „Zamek”. UĔytkownikami parku sñ przede wszystkim miesz- kaþcy LeĈnicy, a takĔe w niewielkim stopniu osoby przyjezdne (np. ro- werzyĈci). DostöpnoĈè komunikacji miejskiej dobra (pötla autobusowo- -tramwajowa Wrocäaw -LeĈnica), na- tomiast brak zorganizowanego par- kingu dla osób z zewnñtrz. Jednñ z granic parku wyznacza rzeka By- strzyca. Park bezpoĈrednio äñczy siö z dzikimi terenami nadrzecznymi, co daje mu powiñzania z otwartymi terenami podmiejskimi.

„Biopark” Pilczyce⁷

Jest to póädziki obszar wydzielony niegdyĈ z kompleksu Lasu Pil- czyckiego, poäoĔony w dolinie rzeki

(4)

ćlözy, chociaĔ ma bardzo säabe po- wiñzania z rzekñ. Teren zadrzewio- ny wraz z duĔym stawem leĔy po- miödzy dwiema gäównymi arteria- mi miejskimi i przylega bezpoĈred- nio do osiedla Pilczyce. W sñsiedz- twie „Bioparku” znajduje siö teĔ kom- pleks hotelowy, zakäad opiekuþczy oraz drobne usäugi. Gäównymi uĔyt- kownikami sñ mieszkaþcy pobliskich osiedli. Ze wzglödu na wystöpowa- nie zarybionego stawu obserwuje siö teĔ licznych wödkarzy, w wiök- szoĈci przyjezdnych z innych czö- Ĉci miasta. DostöpnoĈè zewnötrzna jest moĔliwa z kilku stron, istniejñ takĔe dobre powiñzania komunika- cyjne. Ograniczona jest dostöpnoĈè wewnötrzna terenu, który trudno eks- plorowaè ze wzglödu na póädzikie, podmokäe siedlisko i brak bezpiecz- nych ĈcieĔek.

Las Lesicki

Las podmiejski zlokalizowany w póänocno -zachodniej czöĈci miasta w wideäkach Odry i Wida- wy, poza obszarami zabudowany- mi. Jest to typowy obszar wypoczynku weekendowego, ale o ograniczo- nej dostöpnoĈci. Podstawowym Ēró- däem uĔytkowników sñ osoby przyjezdne z Wrocäawia i okolic, gäów- nie samochodem lub rowerem. MoĔ- liwoĈè dojazdu samochodem ogranicza zäej jakoĈci droga oraz brak od- powiednich oznakowaþ. Brak rów- nieĔ oznakowanej trasy rowerowej prowadzñcej z Wrocäawia. Prawdo- podobnie budowa obwodnicy w tym

rejonie (Rödzin) wpäynie na zwiök- szenie dostöpnoĈci tego terenu.

Ocena stopnia speÁnienia wymagaÃ uËytkowników dotycz»cych sposobu zagospodarowania terenu w odniesieniu

do poszczególnych potrzeb (tabela 1)

Evaluation of requirements compliance level of users concerning the manner of the management of the site with reference to individual needs (table 1)

Park Wschodni

Specyficzny, quasi -naturalny charakter parku i jego wielkoĈè dajñ moĔliwoĈè peänego (w obröbie wy- magaþ dodatkowych lub nawet szczególnych) zaspokojenia niektó- rych grup potrzeb – potrzeby regeneracji siä psychicznych i fizycznych, potrzeby prywatnoĈci, potrzeb emo- cjonalnych i estetycznych, potrzeb materialnych zwiñzanych z chöciñ pozyskania dóbr oferowanych przez parki (moĔliwoĈè wödkowania) oraz potrzeb wäaĈcicieli psów, dla któ- rych komfort uĔytkowania jest skut- kiem maäej liczby uĔytkowników przestrzeni i zwiñzanñ z tym swo- bodñ zachowaþ. Pozostaäe potrzeby rekreacyjne zaspokajane sñ jedynie w stopniu podstawowym.

ēabia Grobla

Badany obszar cechuje niewiel- ki udziaä form zagospodarowania terenu, ograniczony do zorganizowanego placu zabaw i polany na odcinku od ēabiej ćcieĔki do Niskich äñk.

W efekcie, poza potrzebñ pozyskania dóbr materialnych (wödkarstwo), wiökszoĈè potrzeb zaspakajana jest jedynie w stopniu podstawowym.

Znaczna dewastacja terenu oraz po- wszechnie wystöpujñce zachowania budzñce lök, zwiñzane z naduĔywa- niem alkoholu, sprawiajñ, Ĕe potrzeba prywatnoĈci poäñczonej z poczu- ciem bezpieczeþstwa nie jest na ba- danym terenie zaspokajana.

Park LeĈnicki

W ramach proponowanego programu zagospodarowania park zaspokaja potrzeby w stopniu dobrym, co wyraĔa siö charakterystycz- nym zróĔnicowaniem uĔytkowników w zaleĔnoĈci od pory dnia – przed poäudniem osoby starsze, matki z dzieèmi, po poäudniu mäodzieĔ szkolna, osoby dorosäe, osoby przyjezdne. JednoczeĈnie moĔna stwier- dziè, Ĕe niektóre czöĈci parku sñ czö- Ĉciej odwiedzane, a inne rzadko.

Najbardziej uĔytkowanñ czöĈciñ parku jest wydzielony plac zabaw wraz z otoczeniem. Ukäad parku oraz jego stosunkowo dobre utrzymanie (na- wierzchnia, äawki, kosze na Ĉmie- ci) dajñ eksploatatorom swobodö w uĔytkowaniu i speänianiu podstawowych potrzeb – spacery, rower, spotkania grupowe.

(5)

Tabela 1. Ocena stopnia speänienia wymagaþ uĔytkowników dotyczñcych sposobu zagospodarowania terenu w odniesieniu do poszczególnych potrzeb na podstawie klasyfikacji A. Lis (Lis A., 2005, Struktura podäoĔa motywacyjnego zachowaþ uĔytkowników parków miejskich, Wyd. AR we Wrocäawiu, Wrocäaw)

Table 1. Evaluation of requirements compliance level of users concerning the manner of the management of the site with reference to individual needs on the basis of the ranking by A. Lis (Lis A., 2005, Struktura podäoĔa motywacyjnego zachowaþ uĔytkowników parków miejskich, AR in Wrocäaw)

Grupy potrzeb Reed groups

Park Wschodni

Żabia Grobla

Park Leśnicki

„Biopark”

Pilczyce

Las Lesicki

Potrzeba regeneracji sił psychicznych Need for regeneration of mental strength

3 1 2 2 3

Potrzeba odpoczynku i regeneracji sił fizycznych Need for rest and regeneration of physical strength

2 1 2 1 2

Potrzeba ruchu (aktywności fizycznej) Needs for motion (physical activity)

1 1 1 1 3

Potrzeby interakcji społecznych Needs for social interactions

1 1 1 2 2

Potrzeba spełnienia obowiązku wobec innych:

Need to perform one’s duty to others:

– opiekunowie z dziećmi – looking after children – opiekunowie z psami – looking after dogs

1 2

1 1

2 1

0 3

1 0

Potrzeby ludyczne:

Needs for amusement:

– dzieci – children – dorośli – adults

1 1

2 1

0 2

Potrzeba prywatności i poczucia bezpieczeństwa Need for privacy and sense of safety

2 0 2 1 3

Potrzeba biernego uczestnictwa w życiu społecznym Need for inactive participation in social life

0 1 1 0 0

Potrzeby emocjonalne i estetyczne Emotional and aesthetic needs

2 1 2 2 2

Potrzeby poznawcze Cognitive needs

1 1 1 1 2

Potrzeby materialne związane z chęcią pozyskania dóbr przedmiotowych

Material needs associated with desire to gain over material goods

3 3 0 3 1

Potrzeby twórcze, rozwoju, samodoskonalenia, spełnienia obowiązku względem siebie

Needs for creativity, self-improvement, to perform one’s duty to oneself

1 0 1 0 2

(6)

„Biopark” Pilczyce

Badany obszar nie posiada cech zagospodarowanego terenu zieleni, toteĔ w tym przypadku nie moĔna mówiè o róĔnych formach i progra- mie zagospodarowania. Póädziki charakter i znaczny udziaä wody (siedlisko podmokäe) sprawiajñ, Ĕe wystö- pujñ tu ograniczone moĔliwoĈci ruchu. JednoczeĈnie charakter kame- ralny i odlegäoĈè od miejsca zamiesz- kania powodujñ, Ĕe teren ten zaspokaja wiele potrzeb rekreacyjnych uĔytkowników. Przede wszystkim sñ to formy takie, jak spacery z psem oraz spotkania grupowe powiñzane np. z ogniskami lub grillem, którym leĈny obszar zapewnia poczucie bez- pieczeþstwa i odosobnienia. WaĔ- nñ aktywnoĈciñ jest teĔ äowienie ryb uskuteczniane przez licznych wöd- karzy. Wystöpujñce na terenie urzñ- dzenia sñ w gäównej mierze wyko- nane przez mieszkaþców np. wiaty nad stawem, miejsca ogniskowe. Te- ren ten nie jest jednak przystosowa- ny dla najmäodszych uĔytkowników.

Las Lesicki

Teren ma charakter lasu miej- skiego. Program zagospodarowania speänia podstawowe potrzeby uĔyt- kowników w zakresie wypoczynku i rekreacji leĈnej: pojedyncze äawki i kosze na Ĉmieci przy gäównym ciñ- gu komunikacyjnym, wiaty ze stoli- kami, miejsca ogniskowe. Jednocze- Ĉnie na tym odlegäym od miasta, dzikim terenie wyksztaäcajñ siö aktualnie nowe formy rekreacji i wypoczynku: grillowanie, paintball, strzelanie

do celu itp. Obszar speänia bardzo dobrze potrzeby ruchowe uĔytkow- ników dorosäych, pozwalajñc przede wszystkim na wypoczynek grupowy, a tym samym umoĔliwiajñc interak- cje spoäeczne.

Ocena stopnia speÁnienia wymagaÃ dotycz»cych dost¿pnoÅci przestrzeni dla podstawowych ÉródeÁ uËytkowników

Evaluation of requirement compliance level in respect of space availability determined for basic space sources of users

Park Wschodni

Park posiada tylko jedno wej- Ĉcie co, przy jego duĔej powierzchni, powoduje stopniowe obniĔenie do- stöpnoĈci w miarö wzrostu odlegäo- Ĉci od strefy wejĈciowej. W efekcie, w poäoĔonych dalej przestrzeniach, wymagania dotyczñce ich dostöpno- Ĉci speänione sñ jedynie w odniesieniu do moĔliwoĈci zaspokajania potrzeb dodatkowych i szczególnych.

Niska dostöpnoĈè w szczególnoĈci ma wpäyw na znaczne ograniczenie moĔliwoĈci zaspokajania potrzeb interakcji spoäecznych i biernego uczestnictwa w Ĕyciu spoäecznym.

ēabia Grobla

Sposób zagospodarowania terenu oferujñcy niewielkie moĔliwoĈci

zaspokajania potrzeb rekreacyjnych (jedynie w stopniu podstawowym) sprawia, Ĕe dostöpnoĈè terenu jest dla tych moĔliwoĈci wystarczajñca.

Park LeĈnicki

Park leĔy pomiödzy zwartñ za- budowñ miejskñ, a terenami otwartymi w dolinie rzeki Bystrzycy, co daje moĔliwoĈè eksplorowania terenu z róĔnych stron. DostöpnoĈè dla mieszkaþców LeĈnicy odpowiednia dla zaspokajania wszystkich wystö- pujñcych potrzeb. Powiñzanie terenu z miejskim domem kultury wpäywa na wiöksze znaczenie parku w kon- tekĈcie rekreacji.

Teren dzikiego „Bioparku” jest bardzo dobrze dostöpny dla miesz- kaþców osiedla Pilczyce, w obsza- rze stawu – najwaĔniejszego miejsca rekreacji i wypoczynku. Jedno- czeĈnie dostöpnoĈè badanego obszaru ogranicza siö praktycznie do wejĈè od strony stawu. Ogromny obszar leĈny od strony rzeki ćlözy jest bardzo maäo eksplorowany ze wzglödu na podmokäy charakter terenu. Ob- serwuje siö jedynie szerokie zainte- resowanie dzikim terenem ze strony wäaĈcicieli psów. Wbrew pozo- rom ograniczona dostöpnoĈè wpäywa na poczucie prywatnoĈci dla okreĈlo- nych grup uĔytkowników: wödkarze, wäaĈciciele psów, grupy towarzyskie.

Las Lesicki

DostöpnoĈè jest zróĔnicowana w zaleĔnoĈci od rodzaju uĔytkow-

(7)

ników: dobra dla rowerzystów, nie- co utrudniona dla pieszych (brak komunikacji miejskiej) oraz zmotoryzo- wanych (moĔliwy dojazd, ale dro- gami zäej jakoĈci). Niska dostöpnoĈè ma wpäyw na znaczne ograniczenie moĔliwoĈci zaspokajania podstawowych potrzeb. Jednak jest ona wy- starczajñca dla rzadszych form za- chowaþ wynikajñcych ze zindywidualizowanych potrzeb: strzelanie do celu, paintball, biesiady ogniskowe, peäniejszy kontakt z przyrodñ itp. RównoczeĈnie wpäywa na wiök- sze poczucie prywatnoĈci uĔytkow- ników.

Ocena moËliwoÅci zaspokojenia potrzeb uËytkowników badanych obiektów w obr¿bie innych terenów zieleni rekreacyjnej poÁoËonych w akceptowanym promieniu dost¿pnoÅci

Evaluation of possibilities of satisfying the needs of park users within other recreational green areas located within the radius of availability

Park Wschodni

SpoĈród terenów otaczajñcych park istotnñ rolö odgrywajñ tereny sportowe, które uzupeäniajñ w ofero- wanym zakresie program funkcjonal- ny parku oraz tereny ogrodów dziaä- kowych wykorzystywanych indywi-

dualnie, w tym przez mieszkaþców osiedli stanowiñcych podstawowe Ēródäa uĔytkowników.

ēabia Grobla

Tereny nad Oäawñ sñsiadujñ z rozlegäymi terenami zieleni nad- odrzaþskiej, która w odniesieniu do wiökszoĈci potrzeb, speänia swo- jñ funkcjö rekreacyjnñ lepiej. Wyjñ- tek stanowi plac zabaw z otaczajñ- cñ go äñkñ bödñcy elementem pro- gramowym nie posiadajñcym konkurencji (brak wiökszych placów zabaw w okolicy), co skutkuje duĔñ po- pularnoĈciñ tej czöĈci terenu.

Park LeĈnicki

Park LeĈnicki ma najsilniejsze powiñzanie z nadrzecznymi terenami otwartymi. W niedalekiej odle- gäoĈci leĔñ dwa inne parki zwiñza- ne z rzekñ Bystrzycñ: Park Stabäo- wicki (od wschodu) oraz Park Zäot- nicki (od zachodu), które sñ powiñ- zane ze sobñ ciñgiem zieleni nadrzecznej. Park Zäotnicki programo- wo uzupeänia siö z Parkiem LeĈnic- kim, posiadajñc rozbudowanñ funk- cjö rekreacji mäodzieĔowej i sportowej. W przypadku opisywanego terenu rzeka jest niewñtpliwie elementem wiñĔñcym wszystkie parki.

Badany teren zostaä wyodröb- niony z Lasu Pilczyckiego i to z nim ma najsilniejsze powiñzania, takĔe za poĈrednictwem rzeki ćlözy, przy której leĔy. Zarówno Biopark, jak i Las Pilczycki sñ terenami póädziki-

mi, nieposiadajñcymi programu zagospodarowania terenu pod kñtem wypoczynku i rekreacji. Elementy programowe jak: äawki, place do gier czy plac zabaw wystöpujñ na terenie osiedla Pilczyce, a zatem uzupeänia- jñ w tym zakresie potrzeby uĔytkow- ników. Od poäudniowego -zachodu Biopark graniczy teĔ z obiektem MO- SiR, który w duĔym stopniu uzupeä- nia program sportowy w rejonie Pil- czyc.

Las Lesicki

W przypadku Lasu Lesickie- go podobnym terenem zieleni rekreacyjnej jest Las Osobowicki poäoĔo- ny w akceptowalnym promieniu do- stöpnoĈci. Las Osobowicki progra- mowo nie uzupeänia Lasu Lesickie- go, lecz jest raczej kontynuacjñ podstawowych potrzeb rekreacji leĈnej:

spacerowania i jazdy na rowerze.

Ocena wykorzystania walorów rzeki

w zaspokajaniu potrzeb rekreacyjnych uËytkowników Evaluation of exploiting the advantages of a river in satisfying the needs of recreational users

Park Wschodni

Walory rzeki zostaäy w za- gospodarowaniu Parku Wschod- niego wykorzystane doĈè dobrze, zwäaszcza w aspekcie przyrodniczo- -estetycznym. Quasi -naturalny cha-

(8)

rakter parku sprzyja wypoczynkowi i regeneracji siä psychicznych, moĔli- woĈci te potöguje dobre wykorzystanie walorów estetycznych rzeki i to- warzyszñcej jej szaty roĈlinnej wi- docznej z nadbrzeĔa i tarasów widokowych. Zasoby rzeki wykorzystujñ ponadto wödkarze.

ēabia Grobla

Znaczny stopieþ zaniedbania i dewastacji terenu sprawia, Ĕe walory rzeki nie sñ wäaĈciwie wykorzystane w aspekcie estetycznym. Na odcinku od ul. Szybkiej do ēabiej ćcieĔ- ki teren nabrzeĔa nie jest praktycznie uĔytkowany, poza stale obecny- mi tam wödkarzami. Brak jest urzñ- dzonych zejĈè i miejsc zwiñzanych bezpoĈrednio z wodñ. Jedynie polana na odcinku pomiödzy ēabiñ ćcieĔkñ i Niskimi ãñkami jest bardziej zwiñ- zana z rzekñ, tam jednak równieĔ pas styku nabrzeĔa z wodñ nie daje peänej moĔliwoĈci wykorzystania jej walorów (brak tarasów widokowych i urzñdzonych zejĈè nad wodö, maäo estetyczny widok na zdewastowane przeciwlegäe nadbrzeĔe).

Park LeĈnicki

W Parku LeĈnickim walory rzeki sñ wykorzystane gäównie w aspekcie przyrodniczo -estetycznym, sprzyja- jñc w stopniu dobrym wypoczynkowi i regeneracji siä psychicznych. Rzeka jest dobrze widoczna od strony parku, moĔliwe jest jej przekroczenie przez käadkö, ale jednoczeĈnie brak miejsc wypoczynkowych ukierunko- wanych w stronö rzeki.

PoniewaĔ dominujñcym elementem wodnym badanego obszaru jest staw, walory rzeki sñ komplet- nie niewykorzystane, takĔe ze wzglö- du na utrudniony dostöp do brzegu rzeki, co wynika z póädzikiego charakteru terenu.

Las Lesicki

Jak na naturalny teren leĈny walory rzeki Widawy sñ odpo- wiednio wykorzystane w aspekcie przyrodniczo -estetycznym. Istnieje kilka otwarè na rzekö od strony dro- gi, biegnñcej wzdäuĔ cieku, jak teĔ kilka polan rekreacyjnych usytuowa- nych nad brzegiem rzeki.

OkreÅlenie proponowanych kierunków dziaÁaÃ

prowadz»cych

do zwi¿kszenia efektywnoÅci rekreacyjnej badanych

terenów ze szczególnym uwzgl¿dnieniem potencjaÁu terenu, jaki daje s»siedztwo rzeki.

Determination of suggested directions of action leading to the increase of recreational effectiveness of the

explored areas, with special consideration given to the potential of the area owing to the neighbourhood of the river

Park Wschodni

Podstawowym kierunkiem dzia- äaþ w obröbie Parku Wschodniego powinna byè poprawa jego dostöp- noĈci poprzez wprowadzenie dodatkowych przejĈè (käadki, mostki) przez koryta Oäawy, zwäaszcza od strony poäudniowo -wschodniej i wschodniej od osiedli mieszkaniowych, któ- re mogäyby odgrywaè wiökszñ rolö jako Ēródäo uĔytkowników. Po wpro- wadzeniu takiego poäñczenia moĔli- we byäoby wzbogacenie programu parku o wyposaĔenie dostosowane do rekreacji codziennej oraz wprowadzenie miejsc säuĔñcych kontak- tom spoäecznym. Dziöki temu zwiök- szona zostaäaby moĔliwoĈè zaspokajania potrzeb ludycznych, potrzeby interakcji spoäecznych oraz biernego uczestnictwa w Ĕyciu spoäecz- nym. W rekreacji sporadycznej istot- nñ rolö moĔe odegraè poäñczenie terenu parku z terenami spacerowymi i trasami rowerowymi znajdujñcymi siö w pasie pomiödzy Odrñ i Oäawñ (od strony Lasu Rakowieckiego) poprzez przywrócenie dawnych käadek – od strony póänocno -wschodniej i póänocno -zachodniej. Niezbödne jest teĔ przystosowanie nabrzeĔa parku do cumowania kajaków i stworze- nie przystani od strony zachodniej, ze wzglödu na moĔliwoĈè krótkiego späywu Oäawñ od strony Odry. Dzi- ki charakter rzeki Oäawy zachöca coraz wiöcej kajakarzy do korzystania z jej uroków, co mógäby bardzo dobrze wykorzystaè Park Wschodni, bödñc kluczowym punktem na trasie späywu.

(9)

ēabia Grobla

Teren ēabiej Grobli powinien byè przede wszystkim dostosowa- ny do rekreacji codziennej, czemu sprzyjajñ takie warunki jak: dobra do- stöpnoĈè, brak konkurencji z innymi, podobnymi terenami zieleni, duĔa liczba uĔytkowników. Kierunki dzia- äaþ programowych powinny käaĈè nacisk na wykorzystanie walorów rzeki Oäawy np. budowa tarasów nadwod- nych, käadek pieszych, przystosowanie nabrzeĔy do spacerów, do cumowania kajaków itp. Program nie powinien obejmowaè rekreacji typowo sportowej, poniewaĔ obok znajdujñ siö zorganizowane tereny sportowe.

Nie jest wskazany równieĔ program szczególny, który Ĉciñgnie ludzi z innych czöĈci miasta, poniewaĔ obszar ten jest zbyt maäy dla duĔej liczby uĔytkowników.

Park LeĈnicki

Park LeĈnicki wymaga rozsze- rzenia oferty programowej w kierun- ku rekreacji sportowej, ofert dla osób dorosäych, miejsc spotkaþ towarzy- skich – otwartych i kameralnych oraz powiñzania programu parku z dzia- äalnoĈciñ pobliskiego domu kultury.

Proponowany ponadpodstawowy program rekreacji powinien korelo- waè z moĔliwoĈciami, jakie daje sñ- siedztwo rzeki. W wyniku uatrakcyj- nienia programu rekreacyjnego nale- Ĕy spodziewaè siö osób spoza osiedla, dla których powinno siö zorga- nizowaè parking.

Teren „Bioparku” Pilczyce jest objöty ochronñ, toteĔ wszelkie dzia- äania w zakresie zmiany jego funk- cjonowania powinny byè dostosowane do zasad okreĈlonych w ramach ochrony. Podstawowe kierunki dziaäaþ w zakresie „Bioparku” powinny obejmowaè zachowanie natu- ralnego, póädzikiego charakteru parku, a tylko niewielkie zwiökszenie jego dostöpnoĈci wewnötrznej. Po- winno siö poäoĔyè nacisk na rekre- acjö okazjonalnñ, przyciñgajñcñ osoby z zewnñtrz np. edukacja w zakresie cennego siedliska (ĈcieĔki dydak- tyczne), powiñzanie z rzekñ (tarasy, käadki do przejĈcia przez tereny pod- mokäe). Ogólnie nowy program zagospodarowania „Bioparku” powinien byè przyjazny dla przyrody.

Las Lesicki

Las Lesicki ma duĔy potencjaä, który nie jest w peäni wykorzysta- ny ze wzglödu na maäñ dostöpnoĈè i powiñzania z innymi terenami zieleni. Zdecydowanie teren lasu jest nastawiony na rekreacjö okazjonal- nñ (weekendowñ lub rzadszñ). Zago- spodarowanie i rozwój badanego obszaru wymagajñ modyfikacji – przede wszystkim w zakresie zwiökszenia dostöpnoĈci poprzez oznakowane szlaki piesze i rowerowe oraz znaki kierunkowe na trasach komunikacyj-

nych. Kierunki dziaäaþ w ramach zagospodarowania Lasu Lesickiego powinny skupiè siö na rozwijaniu obec- nego programu poprzez lepsze do- stosowanie zagospodarowania terenu do pojawiajñcych siö spontanicz- nie form zachowaþ: paintball, strzelanie do celu itp. NaleĔy wykorzystaè równieĔ walory przyrodnicze i estetyczne lasu, jak teĔ sñsiedztwo rzeki, najlepiej w formie poznawczej (tabli- ce, ĈcieĔki edukacyjne) i rozwojowej (ĈcieĔki zdrowia).

Podsumowanie

Conclusion

Analiza wybranych terenów zieleni w obröbie maäych dolin rzecznych pokazuje, Ĕe rzeka moĔe byè istotnym elementem ksztaätu- jñcym charakter i funkcje terenu.

Rola nadrzecznych terenów zieleni w aspekcie rekreacji mieszkaþców miasta wynika z:

lokalizacji – wzglödem Ēródeä uĔytkowników, rzeki, innych te- renów zieleni;

wymagaþ, stawianych przestrzeni rekreacyjnej i jej propozycji programowych;

dostöpnoĈci z zewnñtrz oraz do- stöpnoĈci wewnötrznej obszaru;

zaspokojenia potrzeb róĔnych grup uĔytkowników, co zaleĔy od proponowanego programu;

prawidäowego wykorzystania sñ- siedztwa rzeki.

(10)

W obröbie badanych terenów rzeka wystöpuje gäównie w charak- terze przyrodniczo -estetycznym, ma- jñc udziaä w ksztaätowaniu widoków (poza Bioparkiem). Kontakt z rzekñ powoduje regeneracjö siä psychicznych uĔytkowników – woda uspokaja i zmienia mikroklimat (Park Wschod- ni, Park LeĈnicki, Las Lesicki). Zna- czenie kojñce ma równieĔ obserwa- cja przyrody i zaspokajanie potrzeb ludycznych np. karmienie ptaków.

W doĈè duĔym zakresie rzeka säuĔy takĔe do zaspokojenia dóbr materialnych tj. äowienia ryb (Park Wschod- ni, ēabia Grobla, Biopark).

W aspekcie ksztaätowania przestrzeni rzeka moĔe byè elementem prywatnoĈci, jeĈli siadamy do niej przodem odwracajñc siö równocze- Ĉnie od uĔytkujñcych przestrzeþ ludzi za nami. Ogromne znaczenie ma ona takĔe jako element powiñ- zania z innymi terenami poprzez ciñ- gi piesze i rowerowe (ēabia Grobla, Park LeĈnicki). W tym wzglödzie poprzez rzekö nastöpuje zwiökszenie dostöpnoĈci w obröbie róĔnych tere- nów zieleni.

W wyniku analiz stwierdzo- no, Ĕe w obröbie nadrzecznych te- renów zieleni brak bezpoĈredniego kontaktu z rzekñ – kñpieli, pluska- nia. JednoczeĈnie mocno zarysowu- je siö potrzeba wykorzystania rzeki do sportów wodnych (kajakarstwo), co jest potwierdzeniem tezy, Ĕe ak- tualne sposoby spödzania czasu wol- nego kierujñ siö w stronö odpoczynku aktywnego (Park Wschodni, ēa- bia Grobla).

Poddajñc analizie nadrzecz- ne tereny zieleni w obröbie maäych dolin rzecznych Wrocäawia naleĔy stwierdziè, Ĕe mniejsze rzeki stwa- rzajñ lepsze warunki do kontaktu z przyrodñ, w porównaniu z ogrom- nñ Odrñ. W maäej skali rzeka moĔe byè lepiej dostöpna i bardziej przy- jazna, a tym samym mieè charakter uroczyska, co zdecydowanie zwiök- sza jej atrakcyjnoĈè jako terenu rekreacyjnego dla mieszkaþców du- Ĕego miasta.

Aleksandra Lis Ewa Walter Instytut Architektury Krajobrazu

Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocäawiu Institute of Landscape Architecture

Wroclaw University of Environmental and Life Sciences

Przypisy

1 Lis A., 2005, Struktura podäoĔa motywacyj- nego zachowaþ uĔytkowników parków miej- skich, Wyd. AR we Wrocäawiu, Wrocäaw.

2 Por.: Lis A., 2002, EfektywnoĈè systemu zie- leni rekreacyjnej w mieĈcie w ujöciu psycholo- gii Ĉrodowiska, seria Monografie 31/19, Oficy- na PWr, Wrocäaw; Lis A., 2004, Struktura re- lacji pomiödzy czäowiekiem a parkiem i ogro- dem miejskim w procesie rekreacji, Oficyna Politechniki Wrocäawskiej, Wrocäaw.

3 W teoriach indywidualizacji potrzeb punktem wyjĈcia jest przyjöcie wäaĈciwoĈci wspól- nych wszystkim ludziom, z których wynika- jñ tzw. potrzeby powszechne (Cieloch G., Ku- czyþski J., Rogoziþski K., 1992, Czas wolny czasem konsumpcji?, Paþstw. Wyd. Ekonom., Warszawa). Wg Obuchowskiego (Obuchowski K., 1965, Psychologia dñĔeþ ludzkich, PWN, Warszawa) do najwaĔniejszych potrzeb po- wszechnych naleĔñ potrzeby fizjologiczne oraz potrzeby orientacyjne (poznawcza, kontaktu

emocjonalnego, sensu Ĕycia). Potrzeby te sta- nowiñ punkt wyjĈcia do procesu indywidualizacji potrzeb, wynikajñcego z uksztaätowania siö róĔnych cech osobowoĈciowych i róĔnych zachowaþ w obröbie spoäeczeþstwa. W efekcie pojawiajñ siö coraz bardziej zindywiduali- zowane formy potrzeb aĔ do potrzeby indywi- dualnej, wäaĈciwej danej jednostce (Cieloch i in., op. cit., s. 40).

4 Zjawisko „ramowoĈci” potrzeb (Gaäkowski J., 1980, Praca i czäowiek, Warszawa, Instytut Wydaw. Pax) zakäada, Ĕe potrzeby maäo zin- dywidualizowane mogñ byè zaspokajane przez wiökszñ iloĈè przedmiotów, niĔ potrzeby zindy- widualizowane w duĔym stopniu. „RamowoĈè”

potrzeb jest, wiöc uzaleĔniona od „wysokoĈci”

potrzeby (stopnia zindywidualizowania) – im potrzeba „niĔsza”, tym szersza jest klasa przed- miotów (ich iloĈè) mogñca taka potrzebö zaspo- koiè.

5 Lis Aleksandra, Struktura podäoĔa…, op. cit.

s. 8.

6 Lis Aleksandra, Struktura podäoĔa…, op. cit.

7 Nazwa „Biopark Pilczyce” powstaäa na podstawie nazwy projektu DolnoĈlñskiej Fundacji Ekorozwoju pt.: „Pilczycki BIO -Park”.