R
E
C
E
N
Z
J
E
' ' Bielaruskaja Sawi e ckaj a Encykl api edyj a t. I: A — Afina, Minsk
1969, s. 624.
W ydanie pierw szej w historii narodu białoruskiego encyklopédii jest w ażnym w ydarzeniem kulturalnym i naukowym . N ow a publikacja powinna zwrócić uwagę także polskich historyków , zw łaszcza interesujących się dziejam i bliskiego nam, n ie tylko geograficznie, kraju.
Encyklopedia jest przygotow yw ana pod auspicjam i A kadem ii Nauk BSRR. Na czele kom itetu redakcyjnego stoi w ybitn y poeta białoruski P. B r o w к a,, a obok niego w idnieją nazwiska uczonych i tw órców (wśród nich jest także znany w P o l sce poeta M. T a n k ) . Цо w spółpracy autorskiej i redakcyjnej zaproszono grono specjalistów . Stw orzyło to w arunki, które sprzyjają w ysokiem u poziom owi w y daw nictw a. Przy jego opracowaniu w ykorzystano — jak czytam y w e w stęp ie — doświadczenia ‘innych encyklopedii, a zwłaszcza „W ielkiej Encyklopedii Radziec k iej” oraz „Ukrańskiej Encyklopedii R adzieckiej”.
W stęp inform uje nas, że w ydaw n ictw o obejm ie około 45 tys. artykułów ; całość obejm ie il2 tom ów, w tym odrębny tom o BSSiR. Redakcja podkreśla, że szcze gólnie w iele m iejsca pośw ięci inform acji o przeszłości i teraźniejszości narodu b iałoruskiego, w ybitnych postaciach z jego historii oraz dnia dzisiejszego, a także o w kładzie Białorusinów w budownictw o socjalizm u ,oraz w w alk ę społeczną i w y zwoleńczą narodów radzieckich.
C zytelnik polski, który sięgnie po encyklopedię b iałoruską, interesow ać się będzie przede w szystkim inform acjam i dotyczącymi sam ej Białorusi oraz stosun ków polsko-białoruskich. Problem y te są bogato reprezentow ane w om awianym tom ie. Zwraca zwłaszcza uwagę obszerny artykuł (pióra W. P. R o m a n o w s k i e g o i I. P. C h a w r a t o w i с z a) o reżim ie okupacyjnym na B iałorusi w latach drugiej w ojn y św iatow ej („Akupacyjnyj reżym ”). A utorzy przedstaw ili organizację adm inistracji niem ieckiej, cele i m etody p olityki okupantów, jak też poniesione straty. A rtykuł uzupełniają: mapa, tablice statystyczne oraz zestaw ienie zniszczo nych m iejscow ości (z podaną liczbą zabitych). Przypom niano także m ało znane próby stw orzenia „białoruskich organizacji” i „reprezentacji sp ołeczeństw a” u boku w ład z hitlerow skich, z drugiej zaś strony przedstaw iono rozmach ruchu oporu (zwłaszcza działalność partyzancką).
Z artykułem tym w iąże w iele haseł szczegółow ych, które inform ują dokładniej 0 polityce okupantów oraz o w alce narodu białoruskiego. Obfitują one w konkret ne inform acje i fakty, nazw iska działaczy, tytu ły prasy konspiracyjnej itp.
W tom ie pierw szym m niej m iejsca zajęły dzieje ruchu robotniczego. S p ow o dow ane to zostało przypadkow ym faktem , że najw ażniejsze hasła z tej dziedziny rozpoczynają się na dalsze litery alfabetu. Hasła szczegółow e pozw alają natom iast oczekiw ać, że inform acja o historii ruchu robotniczego będzie rów nież obfita.
K om itet redakcyjny, jak można sądzić, przyw iązuje dużą w agę do haseł za w ierających wiadom ości o ludziach, którzy odegrali rolę w historii Białorusi. Przy om aw ianiu różnych in stytu cji lub organów w ym ieniane są zazwyczaj na zw iska czołowych działaczy. Inform acje takie m ają istotne znaczenie dla historyka, a także dla innych czytelników . Szkoda jednak, że podaw anie ich nie stało się powszechną regułą. Tak np. hasła: „A błasny w ykanauczy kam itet zachodniaj w obłasci I fron tu ”, „A błasny saw iet národných kam isarau zachodniaj w obłasci 1 frontu” i „A błasnyja padpolnyja k am itety K P(b)B” zawierają w iele nazw isk,
R E C E N Z J E
317
podczas gdy w sąsiadującym haśle „Abłasny zjezd saw ietau raboczych i sałdackich deputatau zachodniaj w obłasci” znajdujem y tylko nazw isko przewodniczącego zjazdu, a w paru innych brak naw et i tego. W dobrze zredagowanym haśle „Aka- dem ija N aw uk B iełaruska SSR” podano listę kolejnych przewodniczących A kade mii. i jej członków w kolejności lat w yboru. Inform acja jest jednak niepełna, choć tego redakcja nie zaznaczyła, i np. wśród pierw szych akadem ików, m iano w anych w końcu 1928 r., nie znajdujem y nazw isk Ł astow skiego i N iekraszewicza. Tego rodzaju opuszczenia obniżają w artość w ykazu nazwisk.
D okładniejsze rozpatrzenie zakresu inform acji o ludziach pozw ala domyślać się pew nego ogólnego założenia w ydaw nictw a. Encyklopedia przynosić ma szcze gółow e w iadom ości o osobach, które odegrały istotną rolę w w alce o socjalistyczną B iałoruś !i w jej budow nictw ie, a tym sam ym stanow ić sw ego rodzaju księgę ho norową. Znajdujem y w ięc w iadom ości nie tylko o uczonych, działaczach kultury czy politykach Białorusi radzieckiej, lecz także notatki o zasłużonych partyzan tach i żołnierzach, którzy w yróżnili się bohaterstw em . Takie rozszerzenie trady cyjnego kręgu zainteresow ań encyklopedii historyk w ita z zadowoleniem . Jednak że rów nocześnie redakcja ograniczyła rozm iary inform acji o osobach, które p rze ciw sta w ia ły się socjalistycznej Białorusi. Na dobro w ydaw n ictw a należy zapisać, że nie oznacza to całkow itego pom inięcia tych polityków , czy też tworzonych przez nich organizacji, jak to zdarzało się przed kilkunastu łaty. W om awianym tom ie znajdujem y w ięc kilka artykułów , inform ujących o czołow ych politykach biało ruskiej praw icy {A bramczyk M. S., A kinczyc F. I., Aistrowski [= Ostrowski] M. A.). Są one jednak m niej konkretne od innych artyk ułów biograficznych, a niektóre sform ułowania w ydają się w ręcz zbędne.
W paru artykułach pośw ięconych działaczom białoruskim X X w. pom inięto także inform acje dotyczące kpńcowego okresu ich życia, często zresztą znane z innych radzieckich publikacji. Luki tej nie zastąpi w ym ow n e określenie daty śm ierci — „około 1937 r.”.
Polonica zajm ują ważne m iejsce w encyklopedii. W idać duże staranie o po
kazanie w spólnych elem en tów przeszłości narodów białoruskiego i polskiego. K ilka haseł dotyczy działaczy p ow stania styczniowego; warto też w spom nieć dość duży artykuł o Elizie Orzeszkowej („Ażeszka”). Także niejedno hasło dotyczące historii najnowszej ujaw nia silne zw iązki polsko-białoruskie, nieraz m ało znane. Jako ich sym bol służyć może postać M. S. A rechwy '(Orechwy), żołnierza A rm ii Czerwonej w 1919 r., potem działacza m łodzieżowego B iałorusi radzieckiej, od 1925 r. działa cza KPZB, w ięźnia politycznego; w latach drugiej w,ojny św iatow ej służył on w W ojsku Polskim , potem pracował w polskich organach państw ow ych, a obecnie w spółpracuje z Instytutem H istorii Partii przy КС KP!B w Mińsku.
A rtykuły dotyczące spraw polskich opracowane zostały z reguły ze znajom o ścią rzeczy oraz w yczuw alną sym patią dla naszego narodu. P ow ażniejsze n ieści słości zaw iera — krótki zresztą — artykuł o Arm ii K rajowej, w którym m.in. czytam y, że ,,... w kład jej w ogólną antyfaszystow ską w alk ę b ył nieznaczny”.
Zaletą encyklopedii jest zw ięzły i w strzem ięźliw y sposób redagowania zde cydow anej w iększości haseł. A utorzy słusznie zakładają, że najbardziej przekony w ającym argum entem są fakty. W niektórych jednak w ypadkach na plan p ierw szy w ysunięto ocenę (np. hasło „anarchosyndykalizm ” rozpoczyna się od słó w „wrogi podstaw ow ym interesom ęr,oletariatu, drobnoburżuazyjny, oportunistyczny prąd w ruchu robotniczym ”). W brew intencjom osłabia to w ym ow ę artykułu.
W alory inform acyjne encyklopedii podnoszą liczne ilustracje (także barwne) i mapy. W licznych w ypadkach dla zilustrow ania haseł ogólnych użyt,o przede w szystkim przykładów z w łasnego kraju. Dzięki tem u poznać można różnorod ność sztuki, kultury, krajobrazu i przem ysłu Białorusi.
318
R E C E N Z J EW sum ie „B iałoru sk a. Encyklopedia R adziecka” jest poważnym osiągnięciem w ydaw niczym . Mimo pew nych niedostatków , isłużyć może jako pożyteczny in for m ator także dla historyków, zajm ujących się dziejam i Białorusi *.
J erzy Tom asze w ski
Istorija ju żnych i zapadnych Sławian. Redakcjonnaja kollegija:
I. M. B i e l a w s k a j a , I. A. W o r o n k o w , W. G. K a r a s i e w, I. W. S o z i n, Izdatielstw o Moskow&kogo U niw ersiteta, Moskwa 1969, s. 535.
W Polsce podręcznik dziejów Słow iańszczyzny został dopiero zaplanowany. W ZSRE ukazał się po 12 latach już drugi podręcznik z tej dziedziny. Jest prze znaczony dla słuchaczy w ydziałów historycznych u niw ersytetów i w yższych szkół pedagogicznych (wykład z zakresu historii Słow iańszczyzny obow iązuje tu w szyst kich studentów ) jako podstaw ow e kom pendium w ied zy z tego zakresu, nie w y starczające oczyw iście przy studiach specjalistycznych. Sami autorzy do grona potencjalnych .odbiorców podręcznika zaliczają „w ykładow ców i studentów u n i w ersytetów i in stytu tów pedagogicznych, nauczycieli szkolnych i szerokie kręgi radzieckiego sp ołeczeństw a” (s. 3).
Książka jest godna uw agi rów nież z tego w zględu, iż zespół autorski rekrutuje się w yłącznie z katedry historii Słow ian Południow ych i Zachodnich U niw ersytetu M oskiew skiego. Katedra ta — pierw sza tego rodzaju placów ka w dziejach rosyj skiej i radzieckiej nauki historycznej (jesienią 1969 r. obchodziła sw e trzydziesto lecie) była faktycznie inicjatorem i opiekunem w szystkich innych placów ek dy- daktyczno-badaw czych w tej dziedzinie, ośrodkiem koordynującym programy dydaktyczno-badaw cze w skali całego Związku Radzieckiego. W pew nym sensie om aw iany podręcznik obrazuje w ięc stan historiografii Słow iańszczyzny w ZSRR w ch w ili obecnej. Zwłaszcza, że w jego przygotow aniu trw ającym kilka lat u czest n iczyli rów nież uczeni innych u niw ersytetów i in stytu tów radzieckich, a łączna lista autorów obejm uje osiem naście nazwisk.
D zieje Słow ian południow ych i zachodnich podzielone zostały na pięć obszer nych rozdziałów. Każdy z nich dzieli się na kilka m niejszych rozdziałów p ośw ię conych dziejom poszczególnych krajów w kolejnych okresach, na jakie autorzy podzielili epoki. I tak — w ramach epoki feudalizm u w yodrębniono pkresy: w spólnoty (scharakteryzowano tu łącznie Słow iańszczyznę VI—VII w.), w czesnego i rozw iniętego feudalizm u <od VII do X IV a w niektórych krajach do XVI stu le cia!), schyłkow ego feudalizm u (do końca X VIII w.), rozkładu feudalizm u, narasta nia stosunków kapitalistycznych i w alk i narodow ow yzwoleńczej (od schyłku X VIII do drugiej połow y X IX stulecia). Epoka kapitalizm u obejm uje dwa okresy: od lat sześćdziesiątych lub siedem dziesiątych X IX w . do 1918 ΐ lata 1918—1944; wreszcie trzecią epokę, charakteryzowaną praw ie w yłącznie poprzez przytoczenie podsta w ow ych faktów , w yznaczają cezury 1944—1967.
Jak w szelk ie próby znalezienia pew nych i dokładnych cezur periodyzacyj- nych, rów nież i te, które przyjęli autorzy książki, mogą w yw oływ ać dyskusję. N iezupełnie przekonuje w ybór początkowej cezury schyłku czy kryzysu feu da lizm u, poniew aż zjaw iska świadczące o tych procesach w ystęp ow ały w poszcze gólnych krajach słow iańskich w rozm aitym czasie. Podobnie też przyjęcie połow y XV w. za cezurę może być uzasadnione w w ypadku Czech, ale dla Polski ten
i J u ż w t r a k c i e d r u k u t e j r e c e n z j i d o t a r ł d o n a s to m II E n c y k l o p e d i i ( A f i n y - W i e d r y c z ) .
