Halbersztadt, Jerzy
"Problemy metodologiczne dziejów
Niemiec. Materiły z sesji naukowej
zorganizowanej przez Zakład Historii
Niemiec IH UAM w dniach 21-22
września 1977 r.", Poznań 1978 :
[recenzja]
Przegląd Historyczny 7 1 /1 , 173-174
1980
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
Z
A
P
I
S
K
I
Eric A. H a v e lo c k , The Greek Concept o f Justice. Front Its Shadow in
H omer to Its Substance in Plato, H arvard U niversity Press, C am bridge Mass.
and London 1978, s. 382.
We współczesnych badaniach przem ian sprawiedliwości ja k o pojęcia ja k rów nież instytucji z nią związanych w starożytnej Grecji wyraźnie zaznaczają się dw a nurty. Pierwszy, najlepiej reprezentow any przez pracę am erykańskich uczonych R . J. B o n n e r a i G . S m i t h a „The A dm inistration o f Justice from H om er to A ristotle” (Chicago 1930—38), zajm uje się śledzeniem rozwoju instytucji praw nych i przm ian, jakim one ulegają w pow iązaniu z sytuacją polityczną Grecji, a zwłaszcza A ttyki. D rugi n u rt. zapoczątkow any książką G . G l o t z a ..La solidarité de la fam ille dans le d ro it criminel en G rèce” (Paris 1904) czy też p ra c ą L. G e r n e t a „Recherches sur le développm ent de la penée juridique et m orale en G rèce” (Paris 1914), koncentruje się na badaniu pewnych pojęć zw iązanych z systemem sprawiedliwości, etyką i m oralnością.
K siążka E. H a v e l o c k należy d o tego drugiego n u rtu badań nad sprawiedliw ością w Grecji. Jego zainteresow ania są jednak znacznie szersze. Pięć początkow ych rozdziałów poświęca om ówieniu roli H om era i H ezjoda w kształtow aniu m entalności społeczeństwa greckiego i pokazaniu zależności pomiędzy tw órczością H om era i H ezjoda. Po zasygnalizow aniu w pierw szym rozdziale głównych problem ów występujących w książce, a więc zagadnienia H om era jak o nauczyciela przyszłych generacji intelektualistów ateńskich, drugi rozdział poświęca roli, ja k ą spełnia epika ustna w społeczeństwach, które nie znają literatury. W kolejnych rozdziałach ..The Psychology o f R hythm ic M em orization” , „T he Society R eported by H om er". „Some Elements o f the H om eric F antasty” i „The M ethod and M anner o f the H om eric Storage” podejm uje próbę ustalenia, obrazem jakiej rzeczywistości są poem aty H om era i w jak i sposób rzeczywistość ta została przetw orzona przez tw órców epiki ustnej.
Po tak dokładnym zapoznaniu czytelnika z zasadam i funkcjonow ania epiki ustnej i ze społecznymi uw arunkowaniam i poem atów H om era, Havelock przechodzi do zapow iadanego w tytule książki przedstaw ienia koncepcji sprawiedliwości. W wypadku „Iliady", podobnie jak i przy dziele Hezjoda, zastanaw ia się tylko nad pojęciem sprawiedliwości. Inaczej potraktow ana jest „Odyseja” . R ozpatryw ane są tu trzy zagadnienia: legalności, m oralności i sprawiedliwości.
Najwięcej uwagi w książce poświęcone jest analizie pojęć m oralno-praw nych takich jak
dike i hybris. Śledzeniu rozw oju tych pojęć u autorów Grecji klasycznej poświęcone są dalsze
rozdziały. Za pom ost łączący system H om era z ujęciem tych zagadnień przez autorów okresu klasycznego uznana jest solonowa koncepcja sprawiedliwości.
N astępnie w kolejnych rozdziałach poddane są analizie systemy sprawiedliwości, jakie m ożna w głównych zarysach odtworzyć na podstaw ie dzieł Platona, A jschylosa i H erodota. W ynik tych badań zasygnalizowany jest już w podtytule książki.
N a szczególne zainteresow anie w tej książce zasługuje silne podkreślenie wpływu epiki ustnej poprzez tradycję hom erow ą na system w artości w G recji V і IV wieku p.n.e., który uform ow ał się z elementów przekazanych przez nią.
M . N . .
Problemy metodologiczne dziejów Niemiec. Materiały z sesji naukowej zorganizo wanej przez Zaklad Historii Niemiec IH ( JAM и· dniach 21— 22 września 1977 r.,
W ydawnictwo N aukow e U A M , P oznań 1978, s. 203.
Poznański ośrodek historyczny, w zw iązku przygotowywaniem trźytomowej syntezy dziejów Niemiec, zorganizował konferencję, w której wzięło udział kilkudziesięciu historyków , specjalizu
174
Z A P IS K Ijących się w tej problematyce. M imo, że opublikow ano już obszerne spraw ozdanie z przebiegu obrad („Dzieje N ajnow sze” r. X, 1978, nr 2, s. 247—250), ukazanie się w druku wygłoszonych wówczas referatów wraz ze szczegółowym przebiegiem dyskusji wymaga odrębnego p o trak to wania. G łów ną kwestią sporną byl problem mający znaczenie zarów no teoretyczne, jak i ko n strukcyjne. Co uczynić osią, w okół której w przygotowywanej syntezie zostaną przedstaw ione wybrane fakty historyczne: społeczeństwo, państw o czy n a ró d ? Tak rozum iana oś syntezy w inna być głównym tem atem narracji, a jednocześnie czynnikiem wyjaśniającym. J. T o p o l s k i zaproponow ał wyraźne wyeksponowanie problem atyki n arodu, przy uwzględnieniu państw a, ja k o pom ocniczego czynnika wyjaśniającego, i w pow iązaniu z kategorią społeczeństwa. W dyskusji opowiedział się za tym H. B a to w s k i. G . L a b u d a zw rócił uwagę, że państw o i n aród wytworzyły się na terenie Niemiec stosunkow o późno. „Przedm iotem analizy i syntezy winny więc być dzieje społeczeństwa zamieszkującego od praw ieków aż p o dzień dzisiejszy terytorium N iemiec w jego stale zmiennych granicach politycznych” (s. 50). K oncepcję tę poparli M. B is k u p , W. D l u g o b o r s k i , R . H e c k , Cz. M a d a j c z y k , J. P a je w s k i . B. P i o t r o w s k i , M . W a w r y k o w a , J. Ż a k , a w pewnym sensie także T. N a m o w ic z . B. Z i e n t a r a stwierdził, że oś syntezy musi być dostosow ana d o przebiegu procesu histo rycznego, w którym coraz inne elementy występują n a pierwszy plan. Taki też pogląd wyraził redaktor przygotowywanego dzieła, A. C z u b i ń s k i , podsum ow ując dyskusję.
D o polem ik dochodziło także przy om aw ianiu cezur chronologicznych, zakresu terytorial nego pracy (wiąże się to ściśle z problem em osi syntezy) oraz wielu kw'estii szczególnie doniosłych dla zrozum ienia istoty procesu dziejowego N iem iec w różnych epokach. D ało to w efekcie bardzo ciekawy, wielowymiarowy, a przez to chyba pełniejszy obraz przeszłości. Byłoby rzeczą niezmiernie cenną, gdyby udało się przyswoić te cechy samej syntezie, gdyż pod tym względem dorobek polskiej historiografii, gdy chodzi o dzieła zbiorow e, nie jest budujący. M ożna tylko przyklasnąć poglądowi F. H a w r a n k a , że „nic nie stoi na przeszkodzie,- by przekazać czytelnikowi sporne stanowiska w tych sprawach, w których n auka nie dorobiła się jeszcze jednoznacznego poglądu” (s. 127).
K ontrow ersje i różnorodność stosowanej argum entacji pozw alają dobrze zorientow ać się w problem ach badania historii Niemiec. D latego, m im o że sam a sesja pełniła rolę służebną wobec przygotowywanej syntezy, opublikowane materiały' są cenną pom ocą dla wszystkich zajm ujących się tą problem atyką, a zwłaszcza dla studentów i osób rozpoczynających pracę badaw czą w tym zakresie. Przyczynia się do tego stosunkow o obszerne omów ienie w refe ratach i kom unikatach historiografii niemieckiej oraz b adań niemcoznawczych prow adzonych dotychczas w Polsce. D orobek naukow ców z innych krajów został uwzględniony w niewielkim stopniu.
Połączenie problem atyki teoretycznej i m etodologicznej z konkretnym m ateriałem historycz nym wyjątkowo sprzyja w ykorzystaniu tej pracy podczas uniwersyteckich zajęć z wstępu do badań historycznych. W arto podkreślić jeszcze jedną cechę omawianej tu publikacji. Pow stała ona w ram ach tzw. program u resortow ego R Ш /4 „Z agadnienia historii N iemiec i stosunków słowiańsko-germ ańskich i niem iecko-polskich”, w którym mieści się także m .in. plano w ana synteza dziejów Niemiec. Prow adzone od kilku la t badania nad tzw. problem am i węzłowymi, międzyresortowymi i resortow ym i są dopiero w to k u i nie doprow adziły dotąd w naukach humanistycznych d o uzyskania konkretnych rezultatów . Form y sprawozdawczości i zasady finansow ania tych badań są bardzo uciążliwe. Zespół kierowany przez A. C zubiń- skiego wykazał publikując om aw iane tu m ateriały z konferencji naukowej, że także pośrednie stadia tych badań m ogą niekiedy stw arzać istotne, autonom iczne wartości.
J . H .
%
Jerzy M ic h a le w ic z , Elem enty demografii historycznej. M ateriały do wykła
dów, ćwiczeń i m etodyki prac badawczych, PW N , W arszawa 1979, s. 326.
D rugie wydanie skryptu dem ografii historycznej pow stałego w ram ach Pracow ni Statystyki i M etod Inform acji N aukow ej Instytutu H istorii1 U niwersytetu Jagiellońskiego, kierowanej przez
