J G
1ORCID: 0000-0002-9251-0707
M K
2ORCID: 0000-0001-8797-6556
P
Wprowadzenie
P
rzestępstwo czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego określone zostało w art. 223 ustawy z 6 czerwca 1997 r. — Kodeks karny 3. Przepis ten stanowi element prawnokarnej ochrony funkcjonariuszy publicznych, rozumianej jako ogół przepisów prawnych określających sankcje karne oraz zasady ich stosowania wobec sprawców czynów zabronionych pod groźbą tych sankcji, służących ochronie funkcjonariuszy publicznych przed takimi czynami 4. Należy podkreślić, że funkcjonariusze publiczni, przy wykonywaniu zadań powierzonych im przez państwo, są szczególnie narażeni na bezprawne zamachy na ich dobra pozostające pod ochroną prawa karnego. Omawiane w tym artykule regulacje, dotyczące przestęp- stwa czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego, służą zapewnieniu funkcjonariuszom publicznym sprawnego wykonywania powierzonych im przez państwo zadań, chroniąc jednocześnie najistotniejsze dobra tych funkcjonariuszy, jakimi są ich życie oraz zdrowie. Celem niniejszej publi- kacji jest więc ustalenie zakresu ochrony prawnokarnej funkcjonariuszy publicznych, którą ustawodawca przewidział w art. 223 k.k. Podjęte roz- ważania służą natomiast zweryfi kowaniu hipotezy, zgodnie z którą przepis ten stanowi niezwykle istotny przejaw ochrony prawnokarnej wszystkich funkcjonariuszy publicznych w Polsce. Weryfi kacja ta została dokonana przy zastosowaniu metody dogmatyczno-prawnej polegającej na analizie1 Dr Joanna Grabowska — doktor nauk prawnych, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie.
Adres do korespondencji: <joannastop@wp.pl>.
2 Dr Marcin Kresiński — doktor nauk prawnych, Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie.
Adres do korespondencji: <markres@onet.eu>.
3 Tekst jedn. DzU z 2022 r., poz. 1138 ze zm.; dalej jako: k.k.
4 M. Kresiński, Prawnokarna ochrona funkcjonariuszy Policji w Polsce, Olsztyn 2021, s. 7.
obowiązujących przepisów prawa, orzecznictwa sądowego oraz badaniu literatury dotyczącej przestępstwa czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego.
Ustawowe znamiona przestępstwa czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego
Przedmiotem ochrony art. 223 k.k. jest w pierwszej kolejności działal- ność instytucji państwowych i samorządowych. Ubocznym przedmiotem ochrony jest natomiast nietykalność funkcjonariuszy publicznych i osób przez nich przybranych do pomocy 5.
Czynna napaść na funkcjonariusza publicznego jest przestępstwem po- wszechnym, jego sprawcą może być więc każdy, w tym także inny funkcjo- nariusz publiczny lub osoba do pomocy mu przybrana 6.
Przestępstwo to może zostać popełnione wyłącznie umyślnie w zamia- rze bezpośrednim, co oznacza, że sprawca chce go popełnić 7. O postaci zamiaru niezbędnego dla przyjęcia, że zrealizowane zostały znamiona prze- stępstwa z art. 223 k.k., przesądza charakter działań objętych pojęciem czynnej napaści. Działanie, o którym mowa w tym przepisie, jest celowe i bez wątpienia musi być nacechowane zamiarem bezpośrednim 8.
Przedmiotem czynności wykonawczej przestępstwa czynnej napaści jest funkcjonariusz publiczny lub osoba przybrana mu do pomocy. Katalog osób będących funkcjonariuszami publicznymi określony został w art. 115
§ 13 k.k. Zgodnie z tym przepisem funkcjonariuszem publicznym jest:
prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, poseł, senator, radny, poseł do Parla- mentu Europejskiego, sędzia, ławnik, prokurator, funkcjonariusz fi nan- sowego organu postępowania przygotowawczego lub organu nadrzędnego nad fi nansowym organem postępowania przygotowawczego, notariusz, komornik, kurator sądowy, syndyk, nadzorca sądowy i zarządca, osoba orzekająca w organach dyscyplinarnych działających na podstawie usta- wy, osoba będąca pracownikiem administracji rządowej, innego organu państwowego lub samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe, a także inna osoba w zakresie, w którym uprawniona jest do wydawania decyzji administracyjnych, osoba będąca pracownikiem organu kontroli państwowej lub organu kontroli samorządu terytorialne- go, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe, osoba zajmująca kierow- nicze stanowisko w innej instytucji państwowej, funkcjonariusz organu powołanego do ochrony bezpieczeństwa publicznego albo funkcjonariusz
5 A. Lach, Art. 223 [w:] V. Konarska-Wrzosek (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warsza- wa 2020, s. 1109–1110.
6 A. Barczak-Oplustil, M. Iwański, Art. 223 [w:] W. Wróbel, A. Zoll (red.), Kodeks karny.
Część szczególna. Komentarz do art. art. 212–277d, Warszawa 2017, s. 160.
7 J. Giezek, Art. 223 [w:] J. Giezek (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, Warszawa 2021, s. 831; wyrok SA w Gdańsku z 28 stycznia 2003 r., sygn. II AKa 516/02, LEX nr 145397.
8 Wyrok SA w Lublinie z 26 marca 2002 r., sygn. II AKa 46/02, LEX nr 75096; wyrok SA w Białymstoku z 27 lutego 2001 r., sygn. II AKa 3/01, LEX nr 48358.
Służby Więziennej, osoba pełniąca czynną służbę wojskową, z wyjątkiem terytorialnej służby wojskowej pełnionej dyspozycyjnie, pracownik mię- dzynarodowego trybunału karnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe. Ustawodawca, określając taką defi nicję legalną, stosuje zatem enumeratywne wyliczenie osób, którym przyznano ex lege status funkcjo- nariusza publicznego. Katalog ten jest zamknięty. Intencją ustawodawcy było ograniczenie elementów ocennych przy jego stosowaniu. Umieszcze- nie defi nicji funkcjonariusza publicznego w rozdziale XIV Objaśnienie wy- rażeń ustawowych kodeksu karnego ogranicza możliwość dokonywania wykładni rozszerzającej. Przy interpretacji art. 115 § 13 k.k. należy za- tem brać pod uwagę jednoznaczne i językowe brzmienie tego przepisu.
Niedopuszczalne jest więc stosowanie wykładni rozszerzającej defi nicji funkcjonariusza publicznego przy określaniu znamion czynów zabronio- nych 9. Potwierdził to również Sąd Najwyższy, wskazując, że defi nicja le- galna pojęcia funkcjonariusza publicznego jest defi nicją zakresową pełną, wymienia bowiem wszystkie elementy defi niowanego pojęcia. Oznacza to, że funkcjonariuszem publicznym w rozumieniu kodeksu karnego nie może być osoba, która nie należy do żadnej z kategorii podmiotów wskazanych w art. 115 § 13 k.k., ale też i to, że możność przypisywania statusu jednej z nich przesądza o uznaniu danej osoby za funkcjonariusza publicznego 10. Wykładnia kryteriów decydujących o uznaniu danej osoby za funkcjona- riusza publicznego powinna być więc, również w ocenie Sądu Najwyższego, podporządkowana rygorom ścisłej wykładni 11.
Pojęcie osoby przybranej do pomocy funkcjonariuszowi publicznemu nie zostało natomiast zdefi niowane w art. 115 k.k. W literaturze i orzecz- nictwie istnieją rozbieżności w zakresie interpretacji tego pojęcia. Według pierwszego z poglądów należy je rozumieć szeroko. Za osobę przybraną do pomocy funkcjonariuszowi publicznemu należy więc uznać zarówno osobę, którą funkcjonariusz publiczny sam sobie wybierze do pomocy, jak i osobę, której pomoc przyjmie, a także osobę, która zostanie mu wskaza- na do pomocy przez przełożonego, bądź zainteresowaną jego działaniem instytucję czy organizację. Osobą przybraną funkcjonariuszowi publicz- nemu do pomocy jest nawet osoba samorzutnie pomagająca funkcjona- riuszowi publicznemu w wykonaniu jego obowiązków służbowych. Istota działania osoby przybranej w rozumieniu art. 223 § 1 k.k. polega bowiem na wspomaganiu funkcjonariusza publicznego w związku z pełnieniem przez niego obowiązków służbowych 12. Istnieje również odmienny pogląd, według którego osobą przybraną do pomocy jest osoba, która z inicja- tywy funkcjonariusza publicznego, lub jego przełożonego, bierze udział w czynnościach służbowych, oraz osoba, której pomoc funkcjonariusz
9 A. Molińska, Kontrowersje wokół pojęcia funkcjonariusza publicznego w polskim pra- wie karnym, „Państwo i Prawo” 2010, nr 10, s. 76.
10 Wyrok SN z 16 czerwca 2011 r., sygn. II KK 337/10, LEX nr 847145.
11 Postanowienie SN z 8 grudnia 2004 r., sygn. IV KK 126/04, LEX nr 141198.
12 Wyrok SA w Katowicach z 17 maja 2007 r., sygn. II AKa 142/07, LEX nr 331807.
Zob. także wyrok SN z 20 stycznia 1972 r., sygn. Rw 1475/71, LEX nr 18420.
publiczny zaakceptował w sposób wyraźny 13. Zwolennicy trzeciego z poglą- dów w omawianej kwestii stoją natomiast na stanowisku, że dla uzyskania statusu osoby przybranej do pomocy funkcjonariuszowi publicznemu, wy- starczy nawet samo zaakceptowanie przez tego funkcjonariusza w sposób dorozumiany udzielanej przez tę osobę pomocy 14.
Działanie sprawcy polega na czynnej napaści. W literaturze podkre- śla się, że jest nią gwałtowane działanie będące przejawem agresji wo- bec funkcjonariusza lub osoby przybranej mu do pomocy. Czynności tej nie da się przy tym zrealizować poprzez zaniechanie. Jakakolwiek forma biernej agresji nie może bowiem stanowić napaści czynnej. Nie jest za- tem również czynną napaścią stawianie biernego oporu 15. Należy przy tym pamiętać, że przestępstwo to ma charakter formalny, a zatem działanie sprawcy czynnej napaści nie musi spowodować żadnego skutku 16. Czyn- na napaść jest więc przestępstwem dokonanym w chwili przedsięwzięcia działania zmierzającego bezpośrednio do wyrządzenia krzywdy fi zycznej, która w rzeczywistości nie musi nastąpić 17. Samo dopuszczenie się czyn- nej napaści, chociażby jeszcze w stadium usiłowania naruszenia niety- kalności, wypełnia już znamiona dokonanego przestępstwa napaści, gdyż chodzi o gwałtowny charakter działania sprawcy, nie zaś o konkretny jego rezultat 18. Sprawca czynnej napaści działa w celu spowodowania u po- krzywdzonego krzywdy fi zycznej, która jest czymś więcej niż naruszenie nietykalności cielesnej 19.
Artykuł 223 § 1 k.k. stanowi, że sprawca czynnej napaści dopuszcza się jej, działając wspólnie i w porozumieniu z inną osobą lub używa- jąc broni palnej, noża czy innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu albo środka obezwładniającego. Dla przyjęcia odpowiedzialności karnej za czynną napaść konieczne jest więc działanie wspólnie i w porozumieniu z co najmniej jedną osobą czy użycie co najmniej jednego z przedmiotów określonych w tym przepisie lub środka obezwładniającego.
Określenie „działając wspólnie i w porozumieniu” oznacza współspraw- stwo konieczne. Sprawca musi zatem działać wspólnie i w porozumieniu z inną osobą, a więc staje się współsprawcą w rozumieniu art. 18 § 1 k.k.
Nie dochodzi do realizacji powyższych znamion, jeżeli osoba współdzia- łająca ogranicza się wyłącznie do podżegania lub pomocnictwa 20. W wy- roku z 26 lutego 2019 r. Sąd Okręgowy w Warszawie słusznie zwrócił uwagę, że sam fakt uczestnictwa w ataku na funkcjonariusza publicznego
13 E.W. Pływaczewski, Art. 222 [w:] O. Górniok (red.), Kodeks karny. Komentarz, LEX/
el. 2006. Zob. także A. Marek, Art. 222 [w:] A. Marek (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s. 495.
14 A. Barczak-Oplustil, M. Iwański, Art. 222 [w:] W. Wróbel, A. Zoll (red.), Kodeks…, wyd. cyt., s. 148.
15 J. Giezek, Art. 223 [w:] J. Giezek (red.), Kodeks…, wyd. cyt., s. 829.
16 E.M. Guzik-Makaruk, E.W. Pływaczewski, Art. 223 [w:] M. Filar (red.), Kodeks kar- ny. Komentarz, Warszawa 2016, s. 1362.
17 Wyrok SA w Lublinie z 5 czerwca 2003 r., sygn. II AKa 121/03, LEX nr 108002.
18 Wyrok SN z 15 stycznia 2015 r., sygn. IV KK 279/14, LEX nr 1648190.
19 E. Pływaczewski, Przestępstwo czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego, To- ruń 1985, s. 72; J. Giezek, Art. 223 [w:] J. Giezek (red.), Kodeks…, wyd. cyt., s. 829.
20 J. Giezek, Art. 223 [w:] J. Giezek (red.), Kodeks…, wyd. cyt., s. 830.
więcej niż jednej osoby nie oznacza automatycznie, aby osoby te działały w porozumieniu. O zaistnieniu porozumienia muszą świadczyć wcześniej- sze uzgodnienia, ustalenia albo zewnętrze objawy takiego porozumienia dające się obiektywnie rekonstruować na podstawie postępowania po- szczególnych napastników. W stanie faktycznym, na gruncie którego za- padł wspomniany wyrok, oskarżony zaatakował policjantów, chcąc pomóc zatrzymanemu koledze, po czym został przez nich obezwładniony przy użyciu gazu i zatrzymany. Po chwili policjantów zaczęły atakować również inne osoby znajdujące się wokół, które były wyraźnie niezadowolone z za- trzymania oskarżonego. W omawianym wyroku Sąd Okręgowy w Warsza- wie stwierdził, że oskarżony, atakując policjantów, nie uczynił tego jednak w wykonaniu zamiaru obejmującego udział w zajściu innych osób, któ- re zaczęły atakować policjantów dopiero po jego zatrzymaniu, a więc nie działał on w porozumieniu z innymi osobami 21.
Użycie broni palnej, noża lub innego podobnie niebezpiecznego przed- miotu albo środka obezwładniającego oznacza zastosowanie co najmniej jednego z nich zgodnie z jego przeznaczeniem, z wykorzystaniem jego spe- cyfi cznych właściwości 22. Samo celowanie bronią palną w stronę policjan- tów nie może być uznane za jej użycie w rozumieniu art. 223 k.k. 23 Każda forma demonstrowania broni palnej dla wyrażenia obawy i poczucia za- grożenia jest bowiem jedynie formą posługiwania się. Użycie broni palnej oznacza natomiast zarówno oddanie z niej strzału, jak i próbę oddania strzału przez naciśnięcie na spust nieprzeładowanej broni palnej. „Użycie”
jest więc terminem o węższym zakresie znaczeniowym od zakresu terminu
„posługiwanie się” 24. Na tę istotną różnicę zwrócił również uwagę Sąd Ape- lacyjny w Lublinie, który w wyroku z 10 marca 2010 r. stwierdził, że z isto- ty narzędzia, jakim jest siekiera, wynika, iż aby jej użyć, należy wziąć zamach i uderzyć tym końcem, na którym znajduje się metalowe ostrze.
Zbliżanie się do policjantów, trzymając siekierę za trzonek, i uniesienie jej w górę nie oznacza jej użycia. W sprawie, w której zapadł wspomniany wy- rok, Sąd Apelacyjny w Lublinie zwrócił uwagę, że oskarżony nie skierował siekiery w stronę policjantów ani też nie odrzucił jej w sposób, który móg- łby świadczyć o próbie ranienia któregokolwiek z funkcjonariuszy, i z tego właśnie względu brak jest podstaw, by pociągnąć go do odpowiedzialno- ści za przestępstwo z art. 223 k.k. Przepis ten penalizuje bowiem jedy- nie czynną napaść na funkcjonariusza publicznego połączoną z użyciem, a nie posługiwaniem się niebezpiecznym przedmiotem 25. Warto przy tym podkreślić, że dla zaistnienia czynnej napaści, owo użycie musi charakte- ryzować się dynamiką, musi być zachowaniem napastliwym, nakierowa- nym na realizację czynnej napaści na funkcjonariusza pełniącego służbę 26.
21 Wyrok SO w Warszawie z 26 lutego 2019 r., sygn. VI Ka 514/18, LEX nr 2666522.
22 A. Barczak-Oplustil, M. Iwański, Art. 223 [w:] W. Wróbel, A. Zoll (red.), Kodeks…, wyd. cyt., s. 162.
23 Wyrok SA w Katowicach z 27 czerwca 2002 r., sygn. II AKa 498/01, LEX nr 77504.
24 Wyrok SA we Wrocławiu z 17 lipca 2014 r., sygn. II AKa 210/14, LEX nr 1499090.
25 Wyrok SA w Lublinie z 10 marca 2010 r., sygn. II AKa 46/10, LEX nr 583688.
26 Wyrok SA w Łodzi z 9 maja 2001 r., sygn. II AKa 79/01, LEX nr 54980; wyrok SO w Koninie z 23 września 2020 r., sygn. II Ka 108/20, LEX nr 3147936.
Bronią palną, zgodnie z art. 7 ust. 1 ustawy z 21 maja 1999 r. o broni i amunicji 27, jest każda przenośna broń lufowa, która miota, jest przezna- czona do miotania lub może być przystosowana do miotania jednego bądź większej liczby pocisków czy substancji w wyniku działania materiału mio- tającego. W artykule 4 ust. 1 pkt 1 tej ustawy zawarto defi nicję zakresową pojęcia broni palnej. Zawiera ona katalog przedmiotów, które ustawodaw- ca uznaje za broń palną, tj.: broń bojowa, myśliwska, sportowa, gazowa, alarmowa i sygnałowa 28.
Termin „nóż” należy interpretować jako wszelkiego rodzaju przedmioty składające się z ostrza, z reguły osadzonego na trzonku 29.
Termin „inny podobnie niebezpieczny przedmiot” oznacza przedmiot podobnie niebezpieczny do broni palnej lub noża 30. Jest to przedmiot, którego użycie, a zatem wykorzystanie zwykłych funkcji, stwarza zagro- żenie porównywalne z tym, które powstaje przy użyciu broni palnej lub noża 31. W orzecznictwie niejednokrotnie występują odmienne stanowi- ska w przedmiocie zaliczenia używanych przez oskarżonych przedmio- tów do kategorii przedmiotów podobnie niebezpiecznych jak broń pal- na lub nóż. Niezwykle ciekawą kwestią jest możliwość zaliczenia do tej kategorii samochodu. W postanowieniu Sądu Najwyższego z 11 marca 2003 r. uznano, że samochód nie jest innym podobnie niebezpiecznym przedmiotem w rozumieniu art. 223 k.k. Nóż i broń palna to przedmioty, które ze względu na swe właściwości (broń palna z uwagi na zdolność rażenia na odległość, a nóż z uwagi na ostrze) zawsze, nawet zwyczajnie użyte, są dla człowieka niebezpieczne i zostały przez człowieka wykonane przede wszystkim w celu niszczenia lub kaleczenia innych ludzi, choćby w obronie własnej. Samochód pomyślany został natomiast jako środek transportu, mający z założenia być przedmiotem bezpiecznym, a jego roz- wiązania konstrukcyjne zmierzają do uczynienia z niego przedmiotu coraz bezpieczniejszego zarówno dla kierowcy, jak i innych uczestników ruchu drogowego 32. Takie samo stanowisko zajął Sąd Apelacyjny w Białymsto- ku, który w wyroku z 15 kwietnia 2021 r. stwierdził, że dla oceny niebez- pieczności przedmiotu, o jakim mowa w art. 223 § 1 k.k., relacjonowanej do broni palnej i noża (z istoty niebezpiecznych dla życia i zdrowia) mia- rodajne są cechy przedmiotu, a nie sposób jego użycia. Należy zatem brać pod uwagę: ostrość, twardość, masę, kształt, wymiary, właściwości tnące, żrące lub trujące, możliwość wyrzutu lub przenoszenia znacznej energii i wynikającą stąd zdolność wywołania skutku porównywalnego z użyciem broni palnej czy noża poprzez zwykłe użycie przedmiotu wobec człowie- ka. Chodzi więc o przedmioty niebezpieczne ze względu na swoją kon- strukcję lub właściwości, z wyraźnym pominięciem tych, które stają się
27 Tekst jedn. DzU z 2022 r., poz. 2516.
28 C. Kąkol, Ustawa o broni i amunicji. Komentarz, Warszawa 2021, s. 36. Na temat broni gazowej jako broni palnej w rozumieniu kodeksu karnego zob. także uchwała SN 7 sędziów z 29 stycznia 2004 r., sygn. I KZP 39/03, LEX nr 82446.
29 E. Kimera, Czynna napaść na funkcjonariusza Policji, „Policja 997” 2010, nr 4, s. 40.
30 Tamże.
31 A. Lach, Art. 223 [w:] V. Konarska-Wrzosek (red.), Kodeks…, wyd. cyt., s. 1110.
32 Postanowienie SN z 11 marca 2003 r., sygn. V KK 148/02, LEX nr 1143690.
niebezpieczne ze względu na sposób użycia. Zagrożenie wynikłe z użycia danego przedmiotu musi być porównywalne z zagrożeniem, jakie niesie użycie noża czy broni palnej, przy czym zagrożenie to musi wynikać z cech danego przedmiotu, bez względu na sposób jego użycia 33. Odmienne sta- nowisko, dopuszczające możliwość uznania samochodu jako przedmiotu podobnie niebezpiecznego jak broń palna lub nóż, Sąd Najwyższy wyraził w postanowieniu z 25 lutego 2021 r. O tym, czy na tle konkretnej sprawy samochód może być uznany za taki przedmiot decyduje, w ocenie Sądu Najwyższego, sposób zachowania oskarżonego i sposób wykorzystania sa- mochodu. W niniejszej sprawie Sąd Najwyższy uznał, że sposób postę- powania oskarżonego, w szczególności kierowanie rozpędzonego pojazdu wprost na funkcjonariusza Policji i konieczność ustąpienia przez policjan- ta z drogi (odskoczenia na bok) w celu uniknięcia najechania przez oskar- żonego rozpędzonym samochodem, wskazuje na to, że oskarżony dopuścił się czynnej napaści 34. Dla dokonania oceny „niebezpieczności” przedmiotu z punktu widzenia kwalifi kacji prawnej z art. 223 k.k., istotne znaczenie mają takie cechy (właściwości) przedmiotu, które sprawiają, że wykorzy- stanie zwykłych funkcji lub działania przedmiotu przeciwko człowiekowi powoduje powstanie realnego zagrożenia o równowartości odpowiadającej użyciu broni palnej lub noża 35.
Środek obezwładniający to każdy środek, którego użycie zgodnie z jego przeznaczeniem i właściwościami skutkuje pozbawieniem pokrzywdzone- go możliwości swobodnego poruszania się w ogóle lub unieruchomieniem niektórych części jego ciała 36. Do środków obezwładniających zaliczyć na- leży również środki, które posiadają zdolność oddziaływania na procesy psychiczne wywołujące paraliż, ograniczenie lub wyłączenie możliwości poruszania się. Mogą nimi być zarówno środki mechaniczne, naturalne, jak i środki chemiczne, w tym farmakologiczne 37. W doktrynie i judykatu- rze istnieje pogląd, zgodnie z którym środek obezwładniający użyty przez sprawcę czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego musi odpowia- dać stopniowi niebezpieczeństwa broni palnej lub noża. Środek ten musi być więc niebezpieczny w stopniu zagrażającym życiu człowieka 38. Zwolen- nicy odmiennego poglądu podkreślają natomiast, że w stosunku do środ- ków obezwładniających, o których mowa w art. 223 § 1 k.k., zbędne jest ustalanie stopnia niebezpieczeństwa. Każde użycie środka obezwładniają- cego wobec funkcjonariusza publicznego realizuje więc znamię określone
33 Wyrok SA w Białymstoku z 15 kwietnia 2021 r., sygn. II AKa 26/20, LEX nr 3240535. Zob. także wyrok SA w Katowicach z 4 listopada 1999 r., sygn. II AKa 289/99, LEX nr 39922.
34 Postanowienie SN z 25 lutego 2021 r., sygn. V KK 108/20, LEX nr 3150258.
35 Postanowienie SN z 29 maja 2003 r., sygn. I KZP 13/03, LEX nr 79762.
36 A. Barczak-Oplustil, M. Iwański, Art. 223 [w:] W. Wróbel, A. Zoll (red.), Kodeks…, wyd. cyt., s. 164; B. Michalski, Przestępstwa przeciwko mieniu. Rozdział XXXV kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 1999, s. 137.
37 E. Kimera, Środek obezwładniający jako znamię czynności wykonawczej,
„Prokuratura i Prawo” 2011, nr 5, s. 68.
38 E.W. Pływaczewski, Art. 280 [w:] O. Górniok (red.), Kodeks…, wyd. cyt.; wyrok SA w Lublinie z 4 kwietnia 2002 r., sygn. II AKa 19/02, LEX nr 75097.
w art. 223 § 1 k.k., bez względu na stopień niebezpieczeństwa użytego środka. Takie stanowisko uzasadnione jest użyciem przez ustawodawcę w art. 223 § 1 k.k. funktora alternatywy rozłącznej „albo” 39. Za takim po- glądem przemawia również to, że dla dokonania czynnej napaści na funk- cjonariusza publicznego nie jest konieczne powstanie jakiegokolwiek skut- ku, w szczególności w postaci obrażeń ciała tego funkcjonariusza, a zatem zbędne wydaje się również ustalanie stopnia niebezpieczeństwa użytego środka obezwładniającego 40.
Znamię „podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych”
oznacza, że do czynnej napaści może dojść w następujących sytuacjach:
—wyłącznie podczas pełnienia obowiązków służbowych,
—wyłącznie w związku z pełnieniem obowiązków służbowych,
—podczas i w związku z pełnieniem obowiązków służbowych.
Działanie sprawcy podczas pełnienia obowiązków służbowych zacho- dzi wówczas, gdy istnieje zbieżność czasowa i miejscowa tego działania z wykonywaniem obowiązków służbowych przez funkcjonariusza pub- licznego 41. Nie jest ono uzależnione od wykonywania obowiązków służ- bowych w godzinach urzędowania, lecz jedynie od istoty samych czynno- ści, oraz od tego, czy formalnie czynności te wchodzą w zakres działania funkcjonariusza publicznego, który je wykonuje 42. Przykładowo więc, jeżeli funkcjonariusz Policji podejmuje, w czasie wolnym od służby, czynność legitymowania lub zatrzymania, to w trakcie jej wykonywania korzysta on z ochrony prawnokarnej przewidzianej w art. 223 k.k. Znamię „w związ- ku z pełnieniem obowiązków służbowych” oznacza natomiast istnienie powiązania rzeczowo-przyczynowego pomiędzy działaniem sprawcy a wy- pełnianiem obowiązków służbowych przez funkcjonariusza publicznego.
Istotą tego powiązania jest to, że wykonywana, wykonana albo mająca być w przyszłości przedsięwzięta czynność służbowa funkcjonariusza publicz- nego jest motywem przestępnego działania sprawcy 43. Przykładowo, jeżeli funkcjonariusz Policji, nawet w czasie wolnym od służby, jest uderzany rękoma i kopany przez dwie osoby z tego powodu, że w przeszłości zostały one przez niego zatrzymane, to również korzysta on z ochrony prawno- karnej przewidzianej w art. 223 k.k. Na szczególną uwagę w omawianym względzie zasługuje wyrok Sądu Najwyższego z 3 listopada 2004 r., w któ- rym Sąd Najwyższy wskazał, że „przypisanie sprawcy odpowiedzialności za przestępstwo czynnej napaści wymaga zawsze pozytywnego ustalenia:
39 E. Kimera, Środek…, wyd. cyt., s. 76–77; A. Barczak-Oplustil, Art. 223 [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117–277 k.k., LEX/el.
2013.
40 E. Kimera, Środek…, wyd. cyt., s. 77. Zobacz także wyrok SA we Wrocławiu z 29 grudnia 2000 r., sygn. II AKa 444/00, LEX nr 47649; wyrok SA w Katowicach z 11 marca 1999 r., sygn. II AKa 17/99, LEX nr 38442.
41 E. Kimera, Znieważenie funkcjonariusza Policji, „Gazeta Policyjna” 2015, nr 1, s. 38;
J. Czapska, J. Wójcikiewicz, Policja w społeczeństwie obywatelskim, Kraków 1999, s. 316.
42 E. Kimera, Znieważenie…, wyd. cyt., s. 38; M. Siewierski [w:] J. Bafi a, K. Mioduski, M. Siewierski (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 1977, s. 634.
43 E.M. Guzik-Makaruk, E.W. Pływaczewski, Art. 222 [w:] M. Filar (red.), Kodeks…, wyd. cyt., s. 1358–1359.
1) czy atak sprawcy na funkcjonariusza miał miejsce podczas pełnienia obowiązków służbowych (czyli w ich trakcie),
2) czy też doszło do niego w związku z pełnieniem przez funkcjonariusza obowiązków służbowych.
Zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku sprawcy należy udowod- nić, iż obejmował swoim zamiarem, iż dopuszcza się napadu na osobę, która jest funkcjonariuszem publicznym, a także udowodnić, iż swoim zamiarem obejmował, że funkcjonariusz jest w trakcie wykonywania obo- wiązków służbowych, lub że doszło do niej w związku z pełnieniem przez funkcjonariusza obowiązków służbowych” 44.
Odpowiedzialność karna za zamach podjęty z powodu wykonywanego zawodu lub zajmowanego stanowiska
Warto zwrócić uwagę, że kodeks karny przewiduje odpowiedzialność za przestępstwo czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego również w sytuacji, gdy bezprawny zamach na jego osobę został podjęty z powodu wykonywanego przez niego zawodu lub zajmowanego stanowiska. Ustawą z 26 listopada 2010 r. o zmianie ustawy — Kodeks karny oraz ustawy o Policji 45 wprowadzono bowiem do kodeksu karnego art. 231a, stanowią- cy, że z ochrony prawnej przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych funkcjona- riusz publiczny korzysta również wtedy, jeżeli bezprawny zamach na jego osobę został podjęty z powodu wykonywanego przez niego zawodu lub zajmowanego stanowiska. W uzasadnieniu do projektu tej ustawy wy- raźnie wskazano, że „występujące przypadki agresywnych przestępczych ataków na osoby zobowiązane do ochrony bezpieczeństwa ludzi oraz bez- pieczeństwa lub porządku publicznego z racji swoich obowiązków służbo- wych i zawodowych […] są zjawiskiem bulwersującym opinię publiczną i zwiększającym poczucie zagrożenia oraz lęk przed przestępczością” 46. Podkreślono także, że regulacja zawarta w art. 231a k.k. „ma na celu przeciwdziałanie wyjątkowo nagannym przejawom agresji, niejednokrotnie przybierającym postać agresji osobistej, przeciwko określonym kategoriom funkcjonariuszy publicznych (np. policjantom), motywowanym niechęcią czy wręcz nienawiścią do tych kategorii osób, wynikającą z generalnych zadań zawodowych i roli społecznej przez te kategorie funkcjonariuszy spełnianych. Wprowadzenie tego rozwiązania będzie skutkować traktowa- niem każdego czynu zabronionego, skierowanego przeciwko osobie funk- cjonariusza publicznego (a więc np. godzącego w jego życie, zdrowie, wol- ność, ale także nietykalność cielesną), tak samo jak czynu godzącego w te dobra funkcjonariusza publicznego, który został popełniony podczas lub
44 Wyrok SN z 3 listopada 2004 r., sygn. V KK 1/03, LEX nr 141319.
45 DzU z 2010 r., nr 240, poz. 1602.
46 Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy — Kodeks karny oraz ustawy o Policji, <https://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/
wgdruku/2986>, 7 lipca 2022 r.
w związku z pełnieniem przez niego obowiązków służbowych, skutkując w większości przypadków zaostrzeniem odpowiedzialności sprawcy, jak również w każdym przypadku przesądzając tryb ścigania z urzędu takiego czynu” 47. Artykuł 231a k.k. przewiduje więc poszerzoną ochronę funkcjo- nariuszy publicznych, stanowiąc istotny element ich ochrony prawnokar- nej. Przepis ten ma zastosowanie, gdy powodem bezprawnego zamachu na pokrzywdzonego jest wykonywany przez niego zawód lub zajmowane stanowisko, które nadają mu status funkcjonariusza publicznego 48. Przy- kładowo więc, jeżeli dwaj oskarżeni, działając wspólnie i w porozumie- niu, zachowują się agresywnie, kopiąc pokrzywdzonego, zaś powodem ich działania jest wykonywany przez niego zawód policjanta, to odpowiedzą oni za przestępstwo czynnej napaści. W takiej sytuacji odpowiedzialność oskarżonych jest niezależna od tego, czy do bezprawnego zamachu na po- krzywdzonego doszło podczas lub w związku z pełnieniem przez niego obowiązków służbowych 49.
Sankcja karna i typ kwalifi kowany czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego
Przestępstwo czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego zagrożo- ne jest karą pozbawienia wolności od roku do 10 lat (art. 223 § 1 k.k.). Typ kwalifi kowany tego przestępstwa określony został natomiast w art. 223
§ 2 k.k. Przepis ten stanowi, że jeżeli w wyniku czynnej napaści nastą- pił skutek w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu funkcjonariusza publicznego lub osoby do pomocy mu przybranej, sprawca podlega ka- rze pozbawienia wolności od 2 do 12 lat. Znamieniem zaostrzającym od- powiedzialność karną jest zatem wystąpienie skutku w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Znamię to należy interpretować w taki sposób jak w przypadku przestępstwa określonego w art. 156 k.k. 50 Ciężkim uszczerb- kiem na zdrowiu jest więc pozbawienie człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia, inne ciężkie kalectwo, ciężka choroba nieuleczalna lub długotrwała, choroba realnie zagrażająca życiu, trwała choroba psy- chiczna, całkowita albo znaczna trwała niezdolność do pracy w zawodzie lub trwałe, istotne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała (art. 156 § 1 k.k.).
47 Tamże.
48 R. Krajewski, Rozszerzona prawnokarna ochrona funkcjonariuszy publicznych przed zamachami podejmowanymi z powodu wykonywanych przez nich zawodów lub zajmowa- nych stanowisk, „Studia z Zakresu Prawa, Administracji i Zarządzania Uniwersytetu Ka- zimierza Wielkiego w Bydgoszczy” 2015, t. 8, s. 60; M. Kresiński, Prawnokarna…, wyd.
cyt., s. 7.
49 B. Stefańska, Art. 231a [w:] R.A. Stefański (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warsza- wa 2017, s. 1516.
50 M. Szwarczyk, Art. 223 [w:] T. Bojarski (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2016, s. 654.
Podsumowanie
Warto podkreślić, że przeprowadzona analiza wskazuje, iż penalizacja czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego stanowi niezwykle waż- ny element systemu ochrony prawnokarnej wszystkich funkcjonariuszy publicznych w Polsce. Istotność i charakter zadań realizowanych przez funkcjonariuszy publicznych wymaga odpowiedniego poziomu ochrony prawnokarnej ich życia i zdrowia. Należy uznać, że przepis art. 223 k.k.
zapewnia znaczną ochronę tych dóbr funkcjonariuszy publicznych przed bezprawnymi zamachami. Zwiększona naganność zamachu na każde dobro funkcjonariusza publicznego nie wynika natomiast ze wzmożonej ochrony tego dobra, ale z równoczesnego narażenia lub naruszenia in- nego dobra prawnego, jakim jest prawidłowe funkcjonowanie mechani- zmów służących ochronie ludzi, bezpieczeństwa i porządku publicznego 51. Ustawodawca, penalizując czynną napaść na funkcjonariusza publiczne- go, chroni więc nie tylko samych funkcjonariuszy, ale zapewnia również prawidłowe funkcjonowanie tych mechanizmów państwa.
Bibliografi a
1. Bafi a J., Mioduski K., Siewierski M. (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 1977.
2. Bojarski T. (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2016.
3. Czapska J., Wójcikiewicz J., Policja w społeczeństwie obywatelskim, Kraków 1999.
4. Filar M. (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2016.
5. Giezek J. (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, Warszawa 2021.
6. Górniok O. (red.), Kodeks karny. Komentarz, LEX/el. 2006.
7. Kąkol B., Ustawa o broni i amunicji. Komentarz, Warszawa 2021.
8. Kimera E., Czynna napaść na funkcjonariusza Policji, „Policja 997” 2010, nr 4.
9. Kimera E., Środek obezwładniający jako znamię czynności wykonawczej, „Prokuratura i Prawo” 2011, nr 5.
10. Kimera E., Znieważenie funkcjonariusza Policji, „Gazeta Policyjna” 2015, nr 1.
11. Konarska-Wrzosek V. (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2020.
12. Krajewski R., Rozszerzona prawnokarna ochrona funkcjonariuszy publicznych przed za- machami podejmowanymi z powodu wykonywanych przez nich zawodów lub zajmowa- nych stanowisk, „Studia z Zakresu Prawa, Administracji i Zarządzania Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy” 2015, t. 8.
13. Kresiński M., Prawnokarna ochrona funkcjonariuszy Policji w Polsce, Olsztyn 2021.
14. Marek A., Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010.
15. Michalski B., Przestępstwa przeciwko mieniu. Rozdział XXXV kodeksu karnego. Komen- tarz, Warszawa 1999.
16. Molińska A., Kontrowersje wokół pojęcia funkcjonariusza publicznego w polskim prawie karnym, „Państwo i Prawo” 2010, nr 10.
17. Pływaczewski E.W., Przestępstwo czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego, Toruń 1985.
18. Postanowienie SN z 11 marca 2003 r., sygn. V KK 148/02, LEX nr 1143690.
19. Postanowienie SN z 25 lutego 2021 r., sygn. V KK 108/20, LEX nr 3150258.
20. Postanowienie SN z 29 maja 2003 r., sygn. I KZP 13/03, LEX nr 79762.
21. Postanowienie SN z 8 grudnia 2004 r., sygn. IV KK 126/04, LEX nr 141198.
22. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy — Kodeks karny oraz ustawy o Policji, <https://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/
wgdruku/2986>, 7 lipca 2022 r.
51 R. Kokot, Art. 148 [w:] R.A. Stefański (red.), Kodeks…, wyd. cyt., s. 907.
23. Stefański R. (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2017.
24. Uchwała SN 7 sędziów z 29 stycznia 2004 r., sygn. I KZP 39/03, LEX nr 82446.
25. Ustawa z 21 maja 1999 r. o broni i amunicji (tekst jedn. DzU z 2022 r., poz. 2516).
26. Ustawa z 26 listopada 2010 r. o zmianie ustawy — Kodeks karny oraz ustawy o Policji (DzU z 2010 r., nr 240, poz. 1602).
27. Ustawa z 6 czerwca 1997 r. — Kodeks karny (tekst jedn. DzU z 2022 r., poz. 1138 ze zm.).
28. Wróbel W., Zoll A. (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do art. 212–277d, Warszawa 2017.
29. Wyrok SA w Białymstoku z 15 kwietnia 2021 r., sygn. II AKa 26/20, LEX nr 3240535.
30. Wyrok SA w Białymstoku z 27 lutego 2001 r., sygn. II AKa 3/01, LEX nr 48358.
31. Wyrok SA w Gdańsku z 28 stycznia 2003 r., sygn. II AKa 516/02, LEX nr 145397.
32. Wyrok SA w Katowicach z 11 marca 1999 r., sygn. II AKa 17/99, LEX nr 38442.
33. Wyrok SA w Katowicach z 17 maja 2007 r., sygn. II AKa 142/07, LEX nr 331807.
34. Wyrok SA w Katowicach z 27 czerwca 2002 r., sygn. II AKa 498/01, LEX nr 77504.
35. Wyrok SA w Katowicach z 4 listopada 1999 r., sygn. II AKa 289/99, LEX nr 39922.
36. Wyrok SA w Lublinie z 10 marca 2010 r., sygn. II AKa 46/10, LEX nr 583688.
37. Wyrok SA w Lublinie z 26 marca 2002 r., sygn. II AKa 46/02, LEX nr 75096.
38. Wyrok SA w Lublinie z 4 kwietnia 2002 r., sygn. II AKa 19/02, LEX nr 75097.
39. Wyrok SA w Lublinie z 5 czerwca 2003 r., sygn. II AKa 121/03, LEX nr 108002.
40. Wyrok SA w Łodzi z 9 maja 2001 r., sygn. II AKa 79/01, LEX nr 54980.
41. Wyrok SA we Wrocławiu z 17 lipca 2014 r., sygn. II AKa 210/14, LEX nr 1499090.
42. Wyrok SA we Wrocławiu z 29 grudnia 2000 r., sygn. II AKa 444/00, LEX nr 47649.
43. Wyrok SN z 15 stycznia 2015 r., sygn. IV KK 279/14, LEX nr 1648190.
44. Wyrok SN z 16 czerwca 2011 r., sygn. II KK 337/10, LEX nr 847145.
45. Wyrok SN z 20 stycznia 1972 r., sygn. Rw 1475/71, LEX nr 18420.
46. Wyrok SN z 3 listopada 2004 r., sygn. V KK 1/03, LEX nr 141319.
47. Wyrok SO w Koninie z 23 września 2020 r., sygn. II Ka 108/20, LEX nr 3147936.
48. Wyrok SO w Warszawie z 26 lutego 2019 r., sygn. VI Ka 514/18, LEX nr 2666522.
49. Zoll A. (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117–277 k.k., LEX/el. 2013.
DOI: 10.5604/01.3001.0016.2976
http://dx.doi.org/ 10.5604/01.3001.0016.2976
Słowa kluczowe: czynna napaść, funkcjonariusz publiczny, Policja, przestępstwo, ochrona prawnokarna, postępowanie karne
Streszczenie: Celem artykułu jest omówienie znamion przestępstwa czynnej napa- ści na funkcjonariusza publicznego, które zostało określone w art. 223 k.k. Przepis ten stanowi wyraz ochrony prawnokarnej funkcjonariuszy publicznych w Polsce ro- zumianej jako ogół przepisów prawnych określających sankcje karne oraz zasady ich stosowania wobec sprawców czynów zabronionych pod groźbą tych sankcji, słu- żących ochronie funkcjonariuszy publicznych przed takimi czynami. Artykuł 223 k.k. określa czynną napaść na funkcjonariusza publicznego w typie podstawowym (art. 223 § 1) oraz kwalifi kowanym (art. 223 § 2). Na gruncie znamion omawianego przestępstwa istnieje wiele zagadnień budzących wątpliwości zarówno teoretyków, jak i praktyków prawa. Należy do nich zaliczyć w szczególności kwestię zakwalifi - kowania samochodu do kategorii przedmiotów podobnie niebezpiecznych jak broń palna lub nóż oraz zasadność ustalania stopnia niebezpieczeństwa użytego przez sprawcę środka obezwładniającego. W tekście zwrócono również uwagę, że pena- lizacja czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego nie wynika ze wzmożonej ochrony dóbr funkcjonariuszy publicznych, ale z konieczności zapewnienia przez ustawodawcę prawidłowego funkcjonowania mechanizmów państwa.
