Szkolnictwo elementarne na Mazowszu w drugiej połowie XVIII wieku : wypisy źródłowe z wizytacji kościelnych

Michał Marian Grzybowski

Szkolnictwo elementarne na

Mazowszu w drugiej połowie XVIII

wieku : wypisy źródłowe z wizytacji

kościelnych

Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego 4, 221-260

VIII. SZKOLNICTWO ELEMENTARNE NA MAZOWSZU

W DRUGIEJ POŁOWIE XVIII WIEKU

(WYPISY ŹRÓDŁOWE Z WIZYTACJI KOŚCIELNYCH)

1. Szkolnictw o p a ra fia ln e w X V III w.

Życie um ysłow e n a M azowszu w pierw szych d ziesiątkach X V III w.,

podobnie ja k w całej Polsce, przeżyw ało znaczny upadek. D opiero la ta

czterdzieste przy n io sły dostrzeg aln ą popraw ę. S tało się to głów nie dzięki

refo rm om n au czan ia i w ychow ania p o d jęty m przez S tan isław a K o n a r­

skiego. Pozostające w stan ie u p a d k u w końcu X V II i początkach X V III w.

szkolnictw o p a ra fia ln e w Polsce zaczęło się ju ż po w o jn ie północnej po­

w oli odradzać. Z ain tereso w an ie n iek tó ry ch biskupów ty m szkolnictw em

d aje się zaobserw ow ać ju ż pod koniec rządów A u gu sta II *.

R zym skokatolicka szkoła p a ra fia ln a, ja k pisze M irosław a Cham ców na,

była niem al jed y n y m ty p em szkoły ja k a istn iała n a w si polskiej do k o ń­

ca X V III w iek u 2. U trzy m y w a n a przez Kościół, je m u w znacznym stop­

niu służyła. T en zw iązek szkoły w iejsk iej z K ościołem u trz y m y w a ł się

n ad al n aw et za czasów K o m isji E d u k acji N arodow ej pom im o opracow ania

w ty m okresie pro g ram ó w i podręczników , a także pod dan ia tych że szkół

pod nadzór w ład zy państw ow ej.

E pokow ym w y d arzen iem w dziejach szkolnictw a polskiego było po­

w ołanie do życia przez sejm n a m ocy k o n sty tu c ji z 14 X 1773 r. K om isji

E d uk acji N arodow ej. T rzeba tu zaraz zaznaczyć, że K om isja została po­

w ołana „do ed u k acji m łodzi szlach eckiej”, a w ięc nie obejm ow ała swoim

w pływ em szerokich m as dzieci chłopskich ze w si. I choć w ładzy K om isji

zostały poddane „w szystkie g en eraln e akadem ie, gim nazja, kolonie ak a­

dem ickie i szkoły pu b liczn e”, jed n a k te k s t u sta w y nie w spom inał nic

o szkołach p a ra fia ln y ch , k tó re w ty m w y p a d k u nie b y ły u w ażane za

szkoły „pub liczn e” . T ak w ięc K o m isja E d u k a c y jn a p raw n ie nie była

zobow iązana ani upow ażniona do zajm ow an ia się sp raw ą szkolnictw a

parafialn eg o , k tó re n a d a l pozostaw ało pod k u ra te lą i p a tro n a te m K ościo­

ła. Jed n ak że pom im o takiego postaw ien ia spraw y, p ro b lem ty ch szkół

od początku istn ien ia K o m isji stał się p rzed m io tem jej zainteresow ania.

Było p rag n ien iem w ielu, ab y k ażd a p a ra fia ta k ą szkołę posiadała.

20 czerw ca 1774 r. K o m isja E d u k acy jn a w y d a ła „przepis do szkół p a ­

rafialn y c h ” zredag o w an y przez prezesa K E N b pa Ignacego M assalskiego,

w k tó ry m zalecano n a u k ę czy tan ia, pisania i racho w ania. T roskę o u trz y ­

m anie szkół p a ra fia ln y ch sk ład ał „ P rze p is” na proboszczów, zastrzegając

222

jed n ak , że nie daje im to p ra w a do zw ierzchności n a d nim i. Z w ierzchni­

kiem szkoły parafialn ej w ed łu g ty c h u sta le ń był re k to r szkoły pow ia­

tow ej, k tó ry corocznie pow inien w izytow ać szkółki w swoim rejonie.

,,P rz e p is” nie zaw ierał n ie ste ty k o n k retn y c h rozporządzeń w spraw ie

zakładania i u trz y m an ia szkół p a rafialn y ch . W dalszym w ięc ciągu sp ra ­

w a ta była uzależniona od dobrej w oli proboszczów, k tó ry c h jednocześ­

nie odsunięto od zarządu ty c h szkół, co nie m ogło przyczynić się do

zw iększenia ich zain tereso w an ia tą s p r a w ą 3. S y tu a c ja K o m isji E d u k a ­

cy jnej b y ła o ty le tru d n a , że zarów no b rakło jej podstaw p raw n y ch do

p rzejęcia w sw e ręce szkół p a ra fia ln y c h ja k i środków finansow ych na

ich u trzy m an ie. W śród biskupów polskich w drug iej połowie X V III w.

żyw e zainteresow anie ośw iatą lu d u w swoich diecezjach zainteresow ani

byli jed y n ie bp w ileński Ignacy M assalski i bp płocki M ichał J e rz y P o ­

niatow ski.

2. W ysiłki M. J. Poniatowskiego na Mazowszu

P o raz pierw szy zab rał głos w spraw ie szkolnictw a parafialn eg o P o ­

niatow ski w „Liście p a ste rsk im ” w y d an y m do d uchow ieństw a i w iern y ch

swej diecezji 20 V III 1775 r .4 Zalecał w n im b ard zo m ocno plebanom ,

aby zakład ali szkółki p a ra fia ln e, k tó re , ja k pisał, nie są ja k ą ś nowością,

ale p ra k ty k ą znaną i stosow aną w K ościele przez stulecia.

T ak w ięc w parafiach , w k tó ry c h szkół nie było, księża pow inni bez

zw łoki przy stąp ić do ich zak ład an ia, a do p ro w ad zen ia dobrać tak ich lu ­

dzi, k tó rz y by daw ali uczniom n ie ty lk o w iedzę, ale także pracow ali n ad

k ształtow an iem ich ch arak teró w . Chodziło też w pierw szy m rzędzie

0 przygotow anie organistów do sp ełn ian ia fu n k c ji nauczycieli p a ra fia l­

nych, którzy, ja k p rze strz e g ał P on iato w sk i, pow inni odznaczać się dob­

ry m i obyczajam i i znajom ością sw ojego fachu.

D ru gim zarządzeniem , w k tó ry m b y ła m ow a o szkolnictw ie, było

w yd ane w 1777 r. „O rdin atio n es G en erales” 5. W do kum encie ty m jeszcze

ra z przed staw ił k siążę-biskup sp raw ę zak ładan ia i p o p ieran ia szkółek p a ­

rafialn y ch , p rzypom inając, że w szędzie gdzie są dochody przeznczone n a

cele szkolne, po w in n y być one w łaściw ie w yko rzystan e. W szkółkach

ty ch dzieci m ają się uczyć p ra w d w iary , czytania, pisania, a ry tm e ty k i

1 in n y ch pożytecznych w iadom ości. N ato m iast tam , gdzie p a ra fie nie

m iały żadnych funduszów , re k to rz y kościołów m ieli ze sw oim i p a ra fia ­

nam i zastanow ić się n a d sposobem ich znalezienia, aby ja k najszybciej

szkółki uruchom ić. W re la c ji o stanie diecezji, k tó rą P o n iato w sk i przesłał

do R zym u w 1778 r. pisał, że szkolnictw o p a ra fia ln e otacza serdeczną

opieką i choć z pow odu niew ielk ich dochodów ben eficjaln y ch m ało jest

szkół w diecezji, widzi, że szkoły są zakład ane i je st nadzieja, iż z u p ły ­

w em czasu coraz w ięcej będzie ich p rz y b y w a ło 6.

3. P otrzeb a b ad ań i c h a ra k te ry sty k a źródeł

Do problem ów — ja k pisze S tan isław L ita k — m niej zbadanych

w histo rii ośw iaty w Polsce należy n iew ątpliw ie szkolnictw o p a ra fia l­

ne 7. D otyczy to zarów no okresu od X V I do X V III w iek u ja k i okresu

oświecenia. B ardziej system aty czne b ad an ia n a d szkolnictw em p a ra fia l­

n y m w X V III w. w Polsce op arte n a pełniejszej podstaw ie źródłow ej,

zostały dopiero zapoczątkow ane. W ym agają one dalszego k on ty n u o w an ia

n a tere n ie w szystkich diecezji w ówczesnej R zeczypospolitej. Bogaty

m ate ria ł a rc h iw a ln y czeka na badaczy tego problem u. P odobnie ja k

w całej Polsce także arch iw alia diecezji płockiej by ły stosunkow o m ało

w y ko rzy sty w an e w ty m tem acie. M ateriałem źródłow ym i in form u jący m ,

ja k p rzed staw iały się sp raw y szkolnictw a elem entarneg o n a om aw ianym

tere n ie , są p ro to k ó ły w izy tacji g e n eraln y ch i d ek an aln y ch jak ie odby­

w ały się za rządów b p a M ichała P oniatow skiego (1773— 1785) i b p a K rz y ­

sztofa Szem beka (1785— 1797).

W p y tan ia ch w izy ta c y jn y c h zarów no w izy ty g en eraln ej ja k i dzie­

kańskiej jed en p u n k t pośw ięcony b y ł szkole. Z aw ierał on p y tan ie, czy

w p arafii je s t szkoła, czy je s t nauczyciel lu b in n a osoba, k tó ra zajm u je

się n a u k ą dzieci, ja k te n obowiązek w ypełnia, czy są ja k ie ś dochody dla

szkoły bądź jak ie fun d usze d ały b y się w p a ra fii znaleźć n a jej u trz y ­

m anie.

P rezen to w an e m a te ria ły do dziejów szkolnictw a elem en tarn eg o na

M azowszu, a ściślej m ów iąc n a te re n ie diecezji płockiej są rękopisam i

w izy tacji i z n a jd u ją się w A rchiw um D iecezjalnym w Płocku oznaczone

sy g n atu ram i: A k ta w izy tacji 132, 277, 278, 279, 280, 281, 283, 284, 286,

286a, 287, 289, 290— 297, 299— 314, 378. Z achow ane ręk o pisy są czysto-

pisam i i każdy z nich stanow ił osobną jed n o stk ę k a n c ela ry jn ą . D opiero

potem w k onsystorzu płockim zostały scalone i tw o rzą dziś księgi A kt

w izytacji.

P od ejm o w an y m ate ria ł źródłow y zachow any w tychże w izy tacjach

o bejm u je całość te re n u diecezji płockiej, k tó ra liczyła w te d y 309 parafii.

W ogrom nej w iększości m a te ria ł te n je s t zachow any dobrze. B rak u je

je d n a k opisu z k ilk u dekanatów . K sięgi te zaginęły podczas ostatn iej

w ojny. Te, k tó re ocalały, sta ły się podstaw ą do p rez e n ta c ji niniejszych

m ateriałów .

PRZYPISY

1 S. L i t a k , S zk o ły parafialn e w Polsce w X V III w. przed po w sta n iem K om isji Edukacji N arodow ej, «Roczniki Humanistyczne», T. 26: 1977, z. 2, s. 138. % M. C h a m c ó w n a , S zkoln ictw o w ie jsk ie do czasów K o m isji E du kacji

Na-224

ro d o w ej, [w:] H istoria chłopów polskich pod red. S. I n g 1 o t a, Częstochowa 1970, T. 1, s. 469.

3 M. C h a m c ó w n a , S zkoln ictw o w ie jsk ie w epoce K o m isji Edukacji N aro­ d o w ej, tam że, s. 495.

4 List pasterski do obojga stanów diecezji płockiej tak duchownego jako i św iec­ kiego w ydany 2 0 VIII 1775 r. [w:] Rozrządzenia i pism a pasterskie za rzą ­ d ów [...] IW. J. Poniatow skiego, bisku pa płockiego do diecezji p łockiej w ydane. Warszawa 1785, T. 1, s. 391—589.

5 R ozrządzen ia [...], T. 3, s. 94—95.

6 M. G r z y b o w s k i , S tarania M. J. P oniatow skiego o podniesienie o św ia ty ele~ m en tarn ej na M azow szu (1773—1785), «Przegląd Historyczno-Oświatowy» R. 23:

1980, z. 4, s. 481.

7 S. L i t a k , S zkoły parafialne [...], s. 137.

4. M ateriały źródłowe

1775 AW. 289 k. 26

W Baboszew ie przy kościele jest dyrektor, ale fundacji nie ma żadnej i dzieci n iew iele tylko chłopców 6.

2. B a r a n o w o 1781 AW. 300 k. U

Intra parochiam in Zaw ady et Parciaki sunt ludi magistri laicy qui solos pueros docent, apparent officium suum ad implere.

1782 AW. 307 k. 6

Organarius honestus M ichael K łoskow ski, director non est et pro eo nulli sunt proventus.

1783 AW. 311 k. 3

Domus organarii et schola in statu bono. Organarius Michael Kłoskowski, director non est pro eo nulli sunt proventus.

3. B a r c i c e

1781 AW. 300 k. 701

Dyrektora szkoły na tak małej parafii, gdzie tylko sami chłopi, nie było nigdy ani się znajduje.

1782 AW. 307 k. 149

Donus organarii et rectoris schole i to się nie znajduje. 1782 AW. 307 k. 208

Szkółki nie m asz ani funduszu na nią, do organisty też nikt nie daje uczyć dzieci.

1782 AW. 307 k. 147

D yrektora szkoły n ie ma ani b ył kiedy. 1783 AW. 311 k. 180

Dom nowy o dwóch izbach, w jednej ubodzy, w drugiej organista. Orga­ nista Samuel Ronicki. Więcej się n ie znajduje ad reliqua.

4. B ą d k o w o 1781 AW. 304 k. 100

W tej parafii nie m asz takiego, który by dzieciom początkowe dawał nauki prócz organisty, który najpierw sze początki daje dzieciom.

Domu dla organisty nie masz, szkoły nie masz. Organista tylko uczy k il­ koro dzieci, a pleban kontentuje go za to wiwendą. Organista Bartłom iej Grze- jewski, tenże sam uczy dzieci.

5. B i a ł a

1781 A W .'302 k. 1

Organista jest uczciwy Wojciech Dudkiewicz, inszego n ie m asz do uczenia dzieci.

1782 AW. 308 k. 3

Organista w budzie od dziada w ystaw ionej z chrustu mieszka, z tą kon­ dycją jest przyjęty, aby uczył, młodzież i w yznaczył Im ćX rector moderny

złp. 40, petycję, kolendy, accidentia ecclesiae, przedtym był in solariatus. Organista jest uczciwy Bartłomiej Kępczyński. Ten sam oraz i uczy.

6. B i a ł a s z e w o 1781 AW. 300 k. 382

Szkoły parafialnej żadnej nie masz ani funduszu żadnego. 1782 AW. 307 k. 101

Dom organistego jest dobry, osobny, żadnych inszych ani szkoły nie masz. Dyrektora ani szkoły, ani też prowentu żadnego n ie masz.

1783 AW. 311 k. 94

Dom organistego osobny, dobry, innych żadnych ani szkoły nie masz. Orga­ nista im ieniem Maciej Łojew ski jeden tylko, żadnego dyrektora szkoły i pro­ w entów nie masz.

7. В i a ł u t y

1781 AW. 303 k. 124

N ie masz żadnych nauczycielów ani osób takow ych, którzy b y m ałe uczyły dziatki, ile że ani domu ani dochodu żadnego nie masz. Organista chyba za zgodą w łasną czasem kilku m łodzieniaszkom początki daje.

1782 AW. 305 k. 48

Organarius ad presens est honestus Bartholom eus Suw iński qui idem pueros cathechism a instruit et legere edocet.

1783 AW. 310 к. 47

Organarius est Nicolaus Sm ietkow ski qui idem pueros instruit ex aula ad hoc tem pus prowisus alias parochus non possit unde eundem sustentare.

8. B i e l s k

1781 AW. 302 k. 20

Dyrektora przy kościele żadnego nie masz, oprócz, że parafianie szlachta dla dzieci sw ych chowają, żadnych zaś na to dochodów z funduszów nie ma. 1782 AW. 308 k. 9—11

Dom dla organistego jest dobry. Szkoły n ie masz ani na nią funduszu nie masz, chyba obyw atele swoim kosztem mogą trzymać gdy zechcą, których się zachęca do tego.

Organista Antoni W oliński, starzec, dyrektora który by dzieci uczył n ie masz przy kościele ani w parafii, ani dochodu żadnego nie m asz żadnego.

1783 AW. 312 k. 4

Szkół tak publicznych jak i pryw atnych żadnych nie masz.

226

9. B i e ż u ń

1775 AW. 277 k. 76

N ie znajdują się takow i, którzyby uczyli szkoły. 1781 AW. 301 s. 16

W parafii żadnej szkoły nie masz, lubo JW. Ordynat pofolgow ał obyw a­ telom m iasta w ich należytości aby stąd na dyrektora szkółki parafialnej łożyli.

1782 AW. 306 k. 2—4

Pomieszkania dla organisty n ie masz. Ma swój w łasny domek, w którym dzieci uczy. Organista Adam Świniarski tenże sam edukuje dzieci. D w ieście złotych obm yślonych ze dworu na osobnego dyrektora obracają na siebie oficja- listow ie miasta.

10. B l i c h o w o 1773 AW. 278 k. 4

Ludi m agistri in hac parochia nulli reperibiles sunt praeter organarium qui m unere suo rite defungitur.

1775 AW. 279 k. 33

Szkół żadnych w parafii m ojej nie masz. 1782 A W. 309 k. 3

Domus organarii nulla cum cm etone auli eo m anet et residet. Organarius Joannes K oławski. Rector scholae deest.

1783 AW. 312 k. 3

Organarius Adalbertus W iśniewski. Director nullus. 11. B o d z a n ó w

1774 AW. 278 k. 11

Jest organista, który chłopów uczy, ale teraz nie uczy, gdyż nie ma kogo, inszego, który by uczył żadnego nie mają.

1775 AW. 279 k. 21

Pakt ex docum entis, że tu był i organista i bakałarz czyli ludimagister, który m iał dziesięcinę na Cybulinie, teraz nie masz, tylko organista i dzieci n ie uczy. Dlaczego w tutejszym m ieście n ie umieją pisać m ieszczanie, tylko jeden.

1782 AW. 309 k. 8

Organarius fam atus Stanislaus Poszyński. Rector scholae non est et domus pro eo non est.

1783 AW. 312 k. 8

Domus organarii satis bona in bono statu apparet et schola et rector non est sed organarius docet. Organarius fam atus Antonius Rudowski pueros parochiales docebit.

12. B o g a t e

1781 AW. 303 s. 586

W całej parafii bogackiej bardzo m ało ludzi stanu szlacheckiego tylko pod­ daństwo za czym i do szkoły n ie chodzą, której też n ie ma ta parafia ani na nią funduszu żadnego, a jeżeli się trafi jeden albo dwóch chłopców (co rzadko bywa) to czytać nauczy ktokolw iek poniew aż jest w parafii łudzi nie mało czytać umiejących, albo organista kościelny.

Dom dla organisty oraz i ubóstwa kościelnego pod jednym dachem z prze­ dzielonym i izbami niedaw no postaw iony dobry i porządny pokryty od dołu i od wierzchu dachówką, ozdobnie się prezentujący. Organista jest Grzegorz Majski, dyrektora nie masz.

13. B o g u r z y n 1775 AW. 286a k. 21

N ie m asz żadnych osób, które by początkowych nauk dzieci uczyli, bo też i funduszu na to n ie masz żadnego.

1781 AW. 301 s. 349

Nie masz żadnych osób, którzy by początkowych nauk dzieci uczyli, bo też i funduszu na to n ie masz żadnego.

1782 AW. 306 k. 85

Organista przy kościele jest Stanisław Slaski, który za usługi kościelne ma dziesięciny kop zboża cztery i złotych polskich piętnaście od sum y 300 zło­ tych na w si Bogurzynku zapisanej. Dyrektora zaś do dzieci ani przy kościele, ani w parafii nie masz, ani też żadnego dochodu dla niego.

14. B o n i s ł a w 1781 A W. 302 k. 38

Organista jest tylko przy kościele Stanisław P aw łow ski już szósty rok. Innych dyrektorów ani szkół, ani też funduszu na szkoły jakiego nie ma. 1782 AW. 308 k. 16

Żadnych nie masz szkół. 1783 AW. 312 k. 6

W tej parafii n ie m asz żadnych klasztorów ani szkół publicznych, ani pry­ w atnych oratoriów, ani też nic żydowskich. ,

15. B o r k o w o

1775 AW. 292 k. 122

Parafialnego nie m asz nauczyciela. Panow ie tylko do synów swoich cho­ w ają zacnych i cnotliw ych dyrektorów dwóch.

1781 AW. 302 k. 474

Żadnych publicznych w tej parafii nie masz nauczycielów . Dla swoich tylko dzieci panow ie trzymają cnotliw ych jednak dyrektorów i statecznych, którzy urzędom sw oim zadosyć czynią.

1782 AW. 308 k. 210

Przy tym kościele nie masz żadnej szkółki ani też funduszu żadnego na nią.

1783 AW. 312 k; 169

Organisty w tym roku kontraktowego nie masz, tylko tak się obchodzi do jakiegoś czasu póki się nie trafi, jednakowoż msza bywa grana poniew aż jest taki w parafii na dyrekcji im ieniem P aw eł Słom kow ski, który za nagrodą i uproszeniem dobrze zagrać może, fundacji żadnej na niego prócz dwóch półw lóczbów , petycji, dzwonnego i inszych akcydensów nie masz.

16. B o ż e w o 1775 AW. 292 k. 5

Szkół w tej parafii nie masz i nie b yło ani na to funduszu żadnego nie masz.

228

W tej parafii nie m asz takiego, który by dzieciom dawał nauki ani też żadnego na to nie masz funduszu, ani osobnej szkoły do nauk.

1782 AW. 308 k. 213

Domus organarii est bona cum uno hipocausto. Organarius est Joannes K ułakowski director seorsivus non est penes hanc ecclesiam neque seorsivi proventus.

1783 AW. 312 k. 172

Organarius est Joannes K ułakow ski seorsivus vero director non est quo­ niam non est proventus.

17. B r a ń s z c z y k 1781 AW. 300 s. 738

Szkółki parafialnej lub innej w tej parafii żadnej nie masz, bo też na jej utrzym anie żadnych dochodów nie ma.

1782 AW. 307 k. 203

Szkółki tu nie masz, do organisty nawet nikt nie daje uczyć dzieci. 1782 AW. 307 k. 157

Szkoły żadnej nie masz i funduszu na tęż szkołę. 1783 AW. 311 k. 184

Dom dla organisty bardzo przedni i w szystko dla niego wygodne. Organi­ sta jest Andrzej Maćkiewicz, dyrektora n ie m asz ni też prowentów. , 18. B r o k

1781 AW. 300 s. 145

Szkół parafialnych ani ich nauczycielów żadnych nie masz, ani sposobu do ich fundowania.

1782 AW. 307 k. 49, 51

Dom organistego dobry. Organisty człow iek stateczny. Dyrektora nie masz bo go chować nie chcą, a na niego funduszu nie ma.

1783 AW. 311 k. 38

Dom organistego dobry. Organista Mikołaj Gryczkowski. Dyrektora nie m asz w całej parafii tego chować n ie chcą, a na to żadnych dochodów nie masz.

19. В r w i 1 n о л ч V

1775 AW. 290 s. 405

W tej parafii n ie m asz szkoły ani takich którzy by uczyli. Pokazuje się, że daw nem i czasy była szkoła przy tym kościele na ty m placu, gdzie teraz orga­ nista mieszka, ale żadnego vestigium nie m asz skąd by opatrzenie m iał tej szkoły bakałarz. Na m iejscu bakałarza jest teraz organista A ntoni K rzyw czyń- sk i w iernie służący kościołowi i zadosyć czyniący powinnościom swoim. 1781 AW. 302 k. 139

W tej parafii n ie masz szkoły, ani takich którzy by uczyli. Pokazuje się, że dawnem i czasy była szkoła przy tym kościele na tym placu, gdzie teraz orga­

nista mieszka, ale żadnego vestigium nie masz skąd by opatrzenie m iał tej szkoły bakałarz. Np m iejscu bakałarza jest teraz organista urodzony Mateusz C hojnowski w iernie służący kościołow i zadosyć czyniąc powinnościom swoim. 1782 AW. 308 k. 124—126

Domek dla organisty i oraz rektora szkoły jest i nazywa się szkołą, nad- rujnow any prawda, ale kolator ma intencję inszą postawić. Organistą Mateusz Chojnowski w dow iec, dzieci nie ma do nauki dla szczupłej parafii, przy ko­ ściele siedzi, prowentu żadnego nie masz.

1783 AW. 312 k. 67

Domek dla organisty i oraz rektora szkoły jest i nazywa się szkołą, nad- rujnowany prawda, inszy ma postaw ić kolator. Organista M ateusz Chojnowski w dow iec, dzieci nie ma do nauki dla szczupłej parafii, przy kościele siedzi, prow entu żadnego nie masz.

20. B u l k o w o 1775 AW. 279 k. 51

Szkółek parafialnych żadnych nie masz, ani funduszu na nie, czyli ludi- magistrów, bo i na organistę nie masz w ięcej funduszu, jak tylko pół czwarta złotego na rok. Pleban w ięc m usi de proprio utrzym ywać go, jako w yżej się dołożyło.

1782 AW. 309 k. 10

Domu dla organisty ani szkoły nie masz. Organista W ojciech W iśniewski, na niego nie masz prowentu ks. pleban z sw ego jem u płaci.

1783 AW. 312 k. 13

Domu dla organisty ani szkólnika nie masz. Organista B ogusław K rajewski, na niego żadnego prow entu nie masz ksiądz pleban z sw ego jemu płaci. 21. B u r z y n

1781 AW. 300 s. 577

N a szkołę parafialną funduszu żadnego nie ma lecz za staraniem i nakła­ dem plebana przez lat kilka trw ała i dyrektora pleban dla w ygody parafia­ nów dawał, bez dokładania jednak parafianów na dalszy czas trw ać podobno nie będzie i zakończy się.

1782' AW. 307 k. 220

Organarius fam atus Dąbrowski director seorsivus scholae penes ecclesiam fam atus K ulikow ski prowentus nulli seorsivi propter illos.

1783 AW. 311 k. 143

Organarius Franciscus Dąbrowski prowentus seorsivus deest. 22. B r z o z i e P o l s k i e

1775 AW. 283 k. 19

Żadnych szkół parafialnych nie masz, tylko organista, m ający lat 60, czasem kiedy kto da chłopca jakiego do niego, to uczy i nie m asz na tę naukę żad­ nego funduszu, tylko rodzice od dzieci sw oich jem u nadgradzają, który siedzi w tej szkółce. Parafianie zaś, gdyby chcieli, m ogliby w ystaw ić nową, albo przynajm niej stary poprawić, ale nie chcą.

1781 AW. 301 s. 270

Żadnych szkół parafialnych dotąd nie było, tylko organista m aiacy lat 60 czasem uczył, kiedy kto z parafianów dziecię sw oje oddał na naukę i za to mu zapłacili, gdyż na to żadnego funduszu nie było. Teraz z w oli JK Mości pruskiej przez R egencję w yznaczony schulm ajster Jakub P aw łow ski warm iak, katolik, który na m iesiąc z amptu bierze talarów pruskich 5. Szkołę para­ fialną m ają staw ić parafianie o dwóch izbach, aby się w jednej uczyli chłop­ cy, a w drugiej dziewczyny.

230

Szkół publicznych nie masz. Teraz jest w ystawiona nowa szkoła parafialna kosztem parafianów, w której ma uczyć dzieci schulm ajster przybyły z Warmii Jakub Paw łow ski. K atolik za pensją, Jego K rólewskiej Mości której po pięć talarów na m iesiąc bierze.

23. С h am s к

1775 AW. 277 k. 34

Szkół w tej parafii żadnych nie masz. 1782 AW. 306 k. 6—8

Dla organistego i bakałarza nie masz żadnego w Chamsku domu, w Po­ niatow ie przy kościele m ieszka organista w plebanijce. Organista A ntoni Preis z żoną, ten niektóre dzieci uczy. Dyrektora żadnego innego nie masz ani naj­ m niejszego funduszu i szkółki.

24. C h o c i s z e w o 1

1775 AW. 299 s. 63

Szkoły parafialnej tu nie masz i nigdy nie było. Kościół miączyński ma fundusz na bakałarza, lecz panowie kolatorowie jako w szystko tak też i ten fundusz zabrali.

1781 AW. 303 s. 663

K apeli i szkolnych nauczycielów w tej parafii nie masz żadnych. 1783 AW. 310 k. 195

Domu dla organistego ani szkółki parafialnej n ie ma, gdyż i fundusz dla nich nie jest obmyślony. Organisty ani dyrektora tak przy kościele jako i na w si m ieszkającego w tej parafii nie masz.

25. C h o r z e l e « . i ' '·'* ’i; :

1781 AW. 303 s. 143

W w ioskach Jednorożcu, Olszewce, znajdują się dyrektorowie przykładni i zadosyć czynią powinności swoją której wraz uczą chłopców i dziewczyny. W m ieście zaś przez urząd m iasta żaden zachowany być nie może dyrektor,

bo już jeden sprowadzony odprawiał się z przyczyny, że nie ma pensji. 1782 AW. 305 k. 56

Domus organarii per modernum curatorem de novo reparata in statu bono. Domus rectoris scholae deest. Organarius fam atus Casimirus Sakiew icz in principatu Varm iensi oriundus rector scholae anno hoc 1782 tem pore hiemis erat nobilis O ciesielski, proventus per rectore scholae non habentur.

1783 AW. 310 k. 51

Domus organarii per m odernum curatorem de novo reparata in statuo bono, domus autem rectoris scholae in anno 1783. Organarius fam atus Mathias B ie­ licki in civitate Chorzele natus. Rector scholae anno 1783 tem pore hiem is erat nobilis Jędrzejew ski proventus pro rectore scholae non habentur.

26. C h o t o m o w o 1775 AW. 293 k. 11

Przy tym parafialnym kościele szkoła do uczenia dzieci nie znajduje się. 27. C h r o s t k o w o

W parafii chrostkow skiej nie masz szkółki żadnej ani fundacji na baka­ łarza.

28. C i a c h c i n 1781 AW. 302 k. 48

Organistą jest Stanisław Kasiński, który i dzieci uczy, na szkołę żadnego funduszu nie masz.

1783 AW. 312 k. 8

Dyrektora do uczenia dzieci w tej parafii nie masz tylko organista do nau ­ czania czytać i pisać dosyć sposobny uczciw ie się zachowujący dzieci czytać i pisać i katechizm u uczy.

29. C i e c h o m i c e 1775 AW. 284 s. 126

Tak w okręgu całej parafii jako i przy kościele żadnych nauczycielów ani szkoły ani fundacji nie masz, jest tylk o W. Piotr Bogucki zw any bakałarzem, m ający lat 60, kościołowi tem u od lat 7 służy, ale nie uczy tylko śpiew a z ludźm i nabożne pieśni podczas nabożeństwa, bierze od W. kolatora zasług

rocznych zł. poi. 30, w plebańskim domu mieszka. 1776 AW. 378 k. 8

Tak w okręgu całej parafii jako i przy kościele żadnych nauczycielów ani szkoły ani fundacji nie masz, jest tylko W. Piotr Bogucki zw any bakałarzem, m ający lat 60, kościołowi temu od lat służy, ale nie uczy tylko śpiew a z ludź­

mi nabożne pieśni podczas nabożeństwa, bierze od W. kolatora in vim zasług rocznych zł. poi. 30 vitae probae w plebańskim domie mieszka.

30. C i e c h a n ó w 1775 AW. 281 k. 6

Żadnych nie masz szkół albowiem na to funduszu nie masz. 1784 AW. 303 s. 9

Żadnych szkół przy Parze nie masz, bo też i żaden fundusz na to nie znaj­ duje się. Także i w parafii nie masz, tylko JX X A ugustianie w klasztorze sw oim utrzym ują szkółkę i mają dzieci, którzy się uczą i chodzą do szkoły, szlacheckich i m iejskich kilkadziesiąt.

1782 AW. 305 k. 6

Dyrektora szkoły parafialnej ani funduszu na niego nie masz. Rudymen- tów początkowych w sw oim klasztorze uczą X X A ugustianie.

1783 AW. 310 k. 3

Dom organisty po M oczydłowskim kupiony przez teraźniejszego plebana za czerwonych złotych 3 lubo na gruncie plebańskim stoi. Szkoła u k sięży A ugustianów w tutejszym klasztorze ustała, a data proesente zacznie się u Fary. Jest szkółka gotowa. Prosi ksiądz pleban o dyrektora dobrego i spo­ sób dla niego. Dyrektora szkoły parafialnej ani funduszu na niego n ie masz. R udym entów początkowych uczyli w sw oim klasztoorze księża A ugustianie, ale teraz ustali lecz ma być przy Parze szkoła i już jest ze w szystkim gotowa tylko potrzeba dyrektora dobrego, o którego dopraszają ze szkół publicznych, będzie m iał stancję wygodną osobną.

31. С i e k s y n 1775 AW. 287 k. 30

232

Żadnych w parafii mojej szkół, w których by się dzieci uczyć m ogły nie masz.

1781 AW. 303 s. 478

Żadnych w parafii mojej szkół, w których by się dzieci uczyć mogły nie masz.

1782 AW. 305 k. 130

Organista Antoni Grochowski. Dyrektora szkoły nie masz, ale tenże orga­ nista uczy dzieci.

1783 AW. 310 k. 130

Dom organistego w szpitalu, który że upadł potrzebny jest nowy. Na co jak sam ośw iadczył W. kolator ma udysponowane przez JM ościów księży egzekutorów dziesięciny zaległe na w si Ciekszynie po śp. ks. Kełpińskim prze­ szłym m iejsca plebanie. Organista A ntoni Grochowski. Rectora osobnego szkół nigdzie w parafii nie masz, ani na to osobnego prowentu.

32. C i e l ę t a

1775 AW. 283 k. 208

Przy tym kościele żadnej nie m asz szkoły, gdyż tylko ze Szczuki dojeżdża organista na św ięta i inne obrządki kościoła.

33. C i e m n i e w k o 1775 AW. 287 k. 10

Poniew aż żadnego dyrektora nie tylko przy kościele, ale i w parafii do obojej płci dzieci nie masz, za czym na niniejszą kwestią odpowiedzi się nie daje.

1781 AW. 303 s. 496

Jest jeden dyrektor, który kilkoro dzieci obojej płci uczy, lecz w iększa część parafii oddaje do Ciechanowa do JX X Augustianów, ponieważ niedaleko jest Ciechanów, ten zaś nie ma żadnego funduszu ani pomieszkania, przy ko­

ściele tylko na parafii uczy i kolejno jada, żadnego zaś sposobu nie ma na utrzym anie jego.

1782 AW. 305 k. 125

Dom organisty ze szpitalem razem w ystaw iony, stary. Szkoły nie masz. Organista W ojciech Brudzki p iąty rok przy kościele mieszka. Dyrektora nie masz, bo i funduszu na niego nie ma, ale parafianie odwożą do Ciechanowa do X X Augustynów.

1783 AW. 310 k. 128

Dom organisty razem postawiony, stary. Organista Feliks Kaczyński, dyrek­ tora nie masz, raz bo blisko Ciechanowa dzieci tam że odwożą ani też żadnych funduszów nie masz.

34. С y g o w o

1775 AW. 294 k. 41

D e scholis parochialibus de regularibus et monialibus de xenodochiis ora­ tionis nihil narro, quia a eclessia haec caret his omnibus.

35. C z e r n i c e

1775 AW. 281 k. 18—19

W tej parafii jak żadnej szkoły, ani dyrektora, ani bakałarza nie ma, tak też bardzo często i serw itora do m szy nie można dostać.

Intra hac parochia nulli sunt ludim agistri aut aliae personae quod ducant pueros et exinde sepe qui possit serw ire sacrificio m issae possit quidem organarius quia est honestus vir et capax parochiani sunt sufficien tes suos filios dare ad scholam propter paupertatem nimiam quam potiusque per mo­ dernus aggravationeset exactiones.

1781 AW. 303 s. 18

W tej parafii żadnej szkoły ani dyrektora nie masz, a przeto częstokroć i serwitora do m szy dostać i znaleźć nie można.

1782 AW. 305 k. 13

Organista jest P aw eł Cieślicki, a dyrektora żadnego ani prowentu jakiego nie masz.

1783 AW. 310 k. 9

Dla organisty chałupka mała postawiona w słupy, która się już dobrze pochyla,, a dla dyrektora żadnej nie ma. Organista jest P aw eł Cieślicki, a dy­ rektora ani prowentu dla niego żadnego nie masz.

36. C z e r n i k o w o 1775 AW. 286 s. 3

Szkół w tej parafii żadnych nie masz. Osób zaś do nauczania zdatnych jest kilka, gdyby m ieli zapłatę. Lecz do utrzym ania ich nie masz śridka. 1781 AW. 304 k. 238

W tej parafii żadni nie znajdują się nauczyciele, którzy by dzieci uczyli, ani kapeli oprócz organisty.

1782 AW. 309 k. 90

Domus tam organarii quam rectoris scholae deest. Organarius Ignatius Pan­ cew icz seorsivo directore tam penes ecclesiam quam intra parochiam ac pro­ ventibus.

1783 AW. 312 k. 75

Domus tam organarii quam rectoris scholae deest. Organarius in xenodo­ chio residet. Organarius Ignatius Panczewicz absque seorsivo directore tam penes parochiam ac proventibus.

37. C z e r w i n

1781 AW. 300 s. 167

Przy kościele parafialnym czerw ińskim w sam ym Czerwinie w e w si jest szkółka pozwolona od W.W. kolatorów wyżej wyrażonych, w której dzieci szlacheckie uczą się i nad niem i jest dyrektorem p. P aw eł Pałaszew ski piae w itae et in scientia peritus. D ziew częta zaś nie znajdują się m iędzy chłopca­ mi. Fundacji żadnej na niego nie masz, chyba kto mu da kwartalne złotych dwa albo jeden.

1782 AW. 307 k. 57

Organista nazywa się Maciej Ciesielew ski, który ma na w yżyw ienie i przy- odzienie dziesięcinę snopową w yżej wspom nianą. D yrektor szkoły przy tym kościele nazyw a się P aw eł J. Pałaszew ski, który ma pensji na rok zł. 50 od sum y zapisanej tysiąca złotych polskich przez J.P.W. Im ci Józefa Celeńskiego podczaszego czerniechow skiego na dobrach Grodzisko i Czerwino.

1783 AW. 311 k. 44

Domus pro organario et pro rectore scholae extat. Organarius vocatur Mathias C iesielski qui habet pro sustentatione decimam m anipularem supra

234

memoratam. Director scholae penes ecclesiam vocatus Palaszew ski qui habet pensionem annuam florenas 50 a summa m ille florenorum per Josephum Ce­ liński pocillatorem Czernichowiensem in bonis Grodzisko et Czerwino hunc in finem inscripta et locata.

38. C z e r w o n k a

1781 AW. 303 s. 331

Żadnych osób ani świeckich, ani duchownych, którzy by w tej parafii uczyli dzieci n ie masz.

1782 AW. 305 k. 99

Szkoła parafialna przy tym kościele jako nie naznaczona, nie znajduje s î q.

1783 AW. 310 k. 96

Budynek dla organisty stary, dla bakałarza żadnego nie masz. Organista Maciej Drużeński. Dyrektora nie m asz ani przy kościele, ani na parafii, bo funduszu nie m asz.

39. C z e r w i ń s k 1774 A W. 296 k. 5

W m iasteczku C zerwińsku inspektor dzieci uczący nie ma szkoły paro- chialnej, ale gdzie m ieszka od stancji płaci, dzieci tak płci niew ieściej jak i płci m ęskiej wraz czytania uczy, życia i obyczajów jest dobrych.

1775 AW. 297 s. 13

W parafii czerw ińskiej albo w sam ym Czerwińsku jest inspektor, który dziatki m ałe płci obojga czytania uczy, jest osoba św iecka obyczajów dobrych

i pobożnych, w ikt i zapłatę od rodziców, których dzieci uczy bierze. 1781 AW. 304 k. 602

W m iasteczku Czerwińsku jest dyrektor św iecki, który dzieci uczy, samych chłopców, ale fundacji żadnej n ie m a, tylko co od dzieci kwartalne według w ygody bierze.

1782 AW. 309 k. 162

Organista ten sam co i klasztorny, mieszka przeto w klasztornym domost­ w ie, także i dyrektor uczący dzieci. Organistą jest A ntoni Krzywezyński, dy­ rektorem dzieci Andrzej Mostowski, ale na nich żadnego funduszu stałego n ie masz.

1783 AW. 312 k. 156

Organista ten sam co i klasztorny, mieszka w ięc w klasztornym domostwie, także i dyrektor uczący dzieci Michał Mostowski m ieszka w klasztornym do­ m ostw ie, dochodów żadnych na to nie masz, z klasztoru płatni.

40. D a n i s z e w o 1774 AW. 278 k. 18

In hac parochia nulli ludi m agistri sunt. Tantum organarius qui ecclesiae in servit.

1775 AW. 279 k. 97

Szkoły parafialnej przy tym kościele żadnej teraz nie masz, z tradycji tylko ludzi jest, że ta kiedyś była i bakałarz na to m iał p etytę snopkową z łask i parafianów.

1781 AW. 304 k. 33

Dyrektora szkoły ani na to funduszu nie masz, 1782 AW. 309 k. 16

Dom dla organisty dobry, bakalarza zaś ani też domu dla niego nie ma. Organista Kazimierz Rutkowski. Szkoły żadnej ani dyrektora, ani funduszu na to nie masz.

1783 AW. 312 k. 18

Dom dla organisty dobry, innych nie masz. Organista Kazim ierz Rutkowski, dyrektora ani osobliwych dodatków nie masz.

41. D ą b r o w a

1775 AW. 293 k. 27

Żadnej przy kościele nie masz szkoły ani funduszy na bakałarza, który by uczył dzieci, a dlatego, że parafia nie jest szlachecka tylko w cale chłopska, a panowie też swoich poddanych nie chcą mieć mądrymi i uczonemi. 1776 AW. 286a, k. 99

Szkoły ani przy kościele, ani w całej parafii ne m asz żadnej, w której by się m łódź edukowała.

1781 AW. 306 k. 90

Dyrektora zaś żadnego nie masz osobliwszego ani też funduszu na niego, oprócz tylko tych, których w każdej prawie w iosce panow ie sobie chowają do swoich dzieci.

42. D ł u g o s i o d ł o 1781 AW. 300 s. 747

N auczycielów żadnych w tej parafii nie masz, którzy by dzieci uczyli grać albo pisać albo czytać.

1782 AW. 307 k. 205

Szkółki przy tym kościele nie masz i do organisty dzieci nie dają uczyć. 1783 AW. 311 k. 187

Dom dla organistego dobry, szkoły nie masz. Organista jest Jakub Gaw­ łow ski, któremu de proprio płacą, bo nie masz żadnego prow entu na niego i szkoły nie masz.

43. D ł u t o w o 1775 AW. 295 s. 108

W tej parafii n ie masz żadnych fundacji dla edukacji dzieci, ani też takie osoby n ie są, które by uczyły.

1781 AW. 306 k. 164

Szkoły n ie masz, ani dyrektora ani też funduszu. 1782 AW. 306 k. 164

Andrzej Kruszewski — organista. Szkoły nie m asz ani dyrektora ani też funduszów.

44. D o b r e

1775 AW. 294 k. 98

W tej parafii nie masz żadnych nauczycielów ani też m etrów i dyrektorów, którzy by dzieci uczyli, ponieważ w całej parafii nie masz takow ych ludzi, któ­ rzy by dzieci sw oje do szkół daw ali albo dyrektorów chować m ieli, iż w niej

szlachty m ało bo, tylko dwóch i fundacji na szkółkę żadnej nie masz. 45. D o b r z y j a ł o w o

1781 AW. 300 s 600

Dubo w szystk ie ordynacje zalecają aby przy kościołach parafialnych były takow e szkółki czyli domy, w których by młode dziatki początków w iary

236

tajemnic, cnoty, obyczajów pobożnych mogły być uczone z tym w szystkim przy tym kościele to się n ie znajduje, gdyż nawet ani m iejsca nie masz przez zabranie siedlisk kościelnych gdzie by można dom jaki w ystaw ić, w którym by osoba jaka zdatna mogła nauczać wspom nianych tajemnic w iary dzieci m ałe co się już wyżej zupełnie opisało.

1782 A W. 307 k. 222—224

Szkółki żadnej nie ma, ani m iejsca dła niej postaw ienia. Organista jest trzeźwy, w swej powinności pilnujący, innej osoby żadnej nie ma, którzy by dzieci parafii czytać i pisać uczyła, bo nie masz szkółki ani nawet m iejsca do postawienia.

1783 AW. 311 k. 145

Chałupa dla organistego stara, ale dobra, szkółki żadnej n ie masz ani naw et m iejsca na postaw ienie jakiej chałupy nie ma. Organista trzeźw y sw ojej po­ winności zadość czyni. Bakałarza ani szkółki nie ma, ani m iejsca na posta­ w ien ie jakiej chałupy.

46. D o b r z y k ó w 1775 AW. 284 s. 80

A ni szkoły parafialnej ani na nią funduszu przy kościele i nauczycielów tak duchownych jako i św ieckich w całej parafii nie masz lubo w erekcji w zm iankowana jest.

1780 AW. 378 k. 20

Organista jest, ale dyrektora szkoły nie masz, gdyż do tego nie ma spo­ sobności, ani funduszy żadnego.

1782 AW. 308 k. 62

Szkoły parafialnej ani na nią funduszu z parafii dobrzykowskiej żadnego nie ma, za czym ani św ieccy ani duchowni nauczyciele w niej nie znajdują się. N aw et i organisty jako w yżej wspom niało się płatnego lub stałego nie masz.

1783 AW. 312 k. 33

Także to beneficjum nie mając sposobności ani funduszu na organistę i dyrektora dotąd m ieszkania dla nich nie ma. Stałego organisty ani dyrek­ tora szkoły nie ma, bo do tego brakuje sposobności i funduszu, dopiero teraz ks. pleban stara się na organistę obm yślić nakład i jest już um ówiony i za­ pew ne organista nie zadługo będzie.

1785 AW. 378 k. 24, 26

Fundacji na organistę żadnego tu n ie masz ani domu dla niego, jednakże dzisiejszy rządca konserw uje go, szkoły tu nie masz gdyż i sposobu na nie nie masz. Organista Faustyn Brzeziński, dyrektora żadnego nie ma.

1786 AW. 378 k. 30', 32

Organista w plebanii mieszka, na którego ani na szkołę żadnej n ie masz fundacji. Organista Faustyn Brzeziński, dyrektora ani szkoły nie masz. 47. D o b r z y ń

1782 AW. 309 k. 48

Organarius domum propriam habet. Organarius Thomas Świętochowski. Director scholae Antonius Cieśkiewicz proventus seorsivi nulli.

1783 AW. 312 k. 37

Organarius Thomas Św iętochow ski, director scholae Antonius Cieśkiewicz, proevntus seorsivi nulli.

48. D r o b i n

1775 A W. 291 k. 137

Tu tylko w Drobinie teraz uczy organista dzieci różnej kondycji pospołu, gdy mu kto odda, gdyż nie ma sposobności rozłączenia. Za to bierze niektóre dziesięciny szczupłe jak się okazują w opisie w yżej wyrażonym . Ma także zapisany 1000 zł. poi. na Cybulinie, od którego bierze prowizję z obligacją uczenia dzieciucha na pozytywie.

1781 AW. 302 k. 331

Tu w Drobinie nikt nie uczy dla niedostatku domu szkolnego łub przed- tym uczył organista, bo na to bierze niektóre dziesięciny jak się w opisie okazują, ma także zł. poi. 1000 na Cybulinie, od których bierze prowizję z tych w szystkim ks. w ik ary ilu dzieci może uczy, po m ieście uczy tymczasem, póki parafia (jak się oświadczyła) w czasie nie w ystaw i szkoły.

1783 AW. 312 k. 110

Tu w Drobinie żadnej i publicznej i prywatnej szkoły nie masz i chociażby uczył organista to na to ma niektóre dziesięciny szczupłe i 1000 zł p. na Cybulinie, od którego bierze prow izję z tym w szystkim parafianie dawać chcą. .49. D r o z d o w o

Szkoły parafialnej nie masz w tej parafii ani dzieci nikt nie uczy, gdyż 1775 AW. 191 k. 66

fundacji żadnej nie masz. 1781 AW. 300 s. 609

Ludo m agistrów ani żadnych inspektorów w parafii nie masz, chociaż bar­ dzo by słuszną i spraw iedliw ą rzeczą byłą ażeby przy kościele postanowieni byli. Dyrektorowie, którzy by pacierza i w iary św iętej i tej tajem nic dzieci nauczali, ale że mało żadnego funduszu ani dochodu nie masz.

1782 AW. 307 k. 227—228.

Budynek dla organistego potrzebuje reparacji, w którym zaraz i szkółka dla dzieci parafialnych. Organista przy tym kościele Piotr Filipow ski, który wraz i dzieci edukuje. Dochodu żadnego nie m ający prócz akeydensiku ko­ ścielnego.

1783 AW. 311 k. 150

Budynek dla organistego wraz ze szkółką jest dobry, przez księdza kom en- darza w tym roku postawiony. Organista Piotr Filipkow ski oraz i dyrektor szkoły.

50. D u c z y m i n 1781 AW. 303 S. 158

W tej parafii żadnych nie masz szkół, ani też osób, które by dzieci uczyć m iały, ani też na to funduszu.

1782 AW. 305 k. 61

Organista Stefan Szyczyński, kosztem m iejscowego plebana konserw ow any, bo żadnego nie ma w yznaczonego prowentu. Dyrektora szkoły przy kościele ani też w parafii nie masz.

1783 AW. 310 k. 56

Budynek now y w ystaw iony ze w szystkim , przyzwoity, kosztem m iejscowego plebana, w którym m ógłby się pom ieścić z organistą i rządca szkoły. Organi­ sta Stefan Szyczyński kosztem m iejscowego plebana konserw ow any, bo żad­

238

nego nie masz prowentu dla niego, dyrektora przy kościele ani w parafii nie masz,

51. D u l s k

1775 AW. 283 k. 31

W tej parafii nie masz żadnych nauczycielów , którzy by dzieci uczyli. Orga­ nista tylko czasem uczy którego chłopca ze w si, żeby przecie do m szy mógł kto posłużyć, na organistę żadnej płacy n ie masz, tylko włóczka roli, szeroka 5 zagonów, długa 5 s t a i, i to tylko w jednym polu, cięgnie się d,o samego Różeia, a za tym siać co rok nie może. Ksiądz teraźniejszy żyw i go przy so­ bie tym jedynie końcem, aby nabożeństwo lepszym porządkiem w parafii się odprawiało. Szkoła inszym sposobem być nie może tylko nakładem parafia- nów albo szczodrobliwością kolatorów.

1781 A W. 381 s. 554

W tej parafii nie masz żadnego nauczyciela, i dzieci się nie uczą ani też sposobu do ułożenia szkoły komendarz nie widzi, teraz się dwóch chłopców uczy, ale tylko aby m ieli do m szy św iętej posłużyć.

1782 AW. 306 k. 138

Organista jest Mateusz Żeluchowski. Dyrektora nie masz, ani prowerrtów. 52. D u n i n ó w

1775 AW. 284 s. 272

W tej parafii szkół żadnych nie m asz an i takow ych ludzi, którzy by siv, zdali do uczenia dzieci ani sposobu do ustanow ienia szkoły gdyż ubodzy pa» rafianie.

1780 AW. 378 k. 36

W tej parafii ani szkoły tak publiczne jako i p ryw atne n ie znajdują się 1782 A W. 308 Щ. 74

W tej parafii szkół żadnych nie m asz ani takowych ludzi, którzy by się zdali do uczenia dzieci, ani sposób do ustanowienia szkoły gdyż tylko samo chłopstw o i to ubogie jest.

1783 AW. 312 k. 41

Dom na organistę i rektora scholae i ubogich o czterech izbach jest nowa pobudowany. Józef B iałkow ski jest organistą przy kościele rezydujący. Szkoły żadnej n ie masz ani funduszu na dyrektora dla uczenia dzieci ani na orga­ nistę.

1785 AW. 378 k. 44

D la organisty osobnego pom ieszkania nie masz leez ten tylko m ieści się w szpitalu nowo postaw ionym w jednej izbie. Rector scholae ten się nie znajduje.

1786 AW. 378 к. 57

Rector scholae ten się n ie znajduje. 53. D z i a ł у ή

1775 AW. 286 к. 22

Przy tym k ościele w Działyniu, ba i w całej parafii żadnego n ie masz ta­ kiego, który by dzieci w szkole uczył, ani też funduszu na to żadnego n ie masz 1782 AW, 309 k. 95

Przy siedlisku proboszcza stoi chałupa dobra, w niej m ieszka organista, in­ nego domu szkolnego ani dyrektora nie masz.

Organistą przy kościele dzialyńskim zostaje sław etn y W awrzyniec W ojcie­ chowski, dyrektora zaś ani szkoły jako też żadnych osobliw ych dochodów ani funduszu na tych ludzi oprócz roli organiście i pensji wyznaczanej nie masz. 1783 AW. 312 k. 79

Organista także w drugiej izdebce szpitalnej m ieszka. Domu zaś szkolnego jako też dyrektora n ie ma. Organista przy tym k ościele W iktor Osiński. D y­ rektora zaś ani szkoły jako też dochodu na nich oprócz roli w zw yż w zm ian­ kowanej n ie masz.

54. D z i e k t a r z e w o 1775 AW. 289 k. 35

W tej parafii żadnego nie masz dyrektora, który by dzieci uczył za zapłatą lub z um ówienia, lub funduszu, dlaczego na to pytanie dalszej odpowiedzi nie daje się.

55. D z i e r z g o w o 1781 AW. 303 s. 179

N ie masz w żadnej w si parafialnej dyrektora, który by dzieci uczył w tych czasach. Nie m asz i szkoły przy kościele ani żadnego funduszu na nią, która by była bardzo potrzebna dla dziatek uboższych ludzi aby Pana Boga chwalić łatw iej nauczyli się, ile że to m iejsce jest oddalone od szkół publiezniejszych i n ie każdego stanie1 na expensę szkolną dla niedostatku.

1782 AW. 305 k. 68

Organista jest sław etn y Maciej Zakiewicz. Dyrektora przy kościele ani na parafii nie masz, bo do szkół publicznych pułtuskich szlachta sw e dają syny. 1783 AW. 310 k. 62

Dom organisty jest dobry, przed kilka laty now o w ybudow any i z innem i do w ygody tego budynkami. Organista jest Maciej Zakiewicz, dyrektora przy kościele n ie masz na parafii tylko jest jeden. N ie m asz na to żadnego fun­ duszu ani też dochodów żadnych.

56. D z i e r ż e n i n 1781 AW. 304 k. 368

Przy tym kościele żadnej nie* m asz osobnej szkółki bo nie ma kogo w niej uczyć, z w siów szlacheckich dzieci w szyscy oddają do szkół publicz­ nych pułtuskich o 2 m ili tylko oddalonych, jest jednak organista sposobny do uczenia, ale n ie ma kogo.

1782 A W. 30Θ k. 128

Dom dla organisty nowo wybudowany ex oposito plebanii. Organista jest przy kościele dobrze uczony, gotów jest uczyć, ale nie ma kogo gdyż blisko szkoły w P ułtusku każdy tam odwozi sw oje dzieci. Funduszu też na szkółkę żadnego nie m asz ani z dawna n ie było.

1783 AW. 312 k. 118

Dom dla organisty już n ie nowy, ale bardzo dobry z wygodam i przyzw oi­ tym i. Organista jest przy k ościele dobrze uczony, gotów jest uczyć, ale nie ma kogo gdyż blisko szkoły w Pułtusku każdy tam oddaje dzieci sw oje, fun­ duszu też na szkółkę żadnego nie masz, ani żadnego nie było.

57. G ą s e w o

240

In hac parochia hand aliqui repriuntur ludim agistri nec personae ut pueros instruant et infom ent nec aliqui ad hunc effectum reditus reperinutur destinati.

1782 AW. 305 k. 102

Szkoła dla dzieci jest, dyrektorowi płaci m iejsca proboszcz. 1783 AW. 310 k. 102

Dom organisty zrujnowany z biedą można w nim m ieszkać. Domu dla dyrektora do uczenia dzieci n ie masz ale u chłopa uczy. Organista przy tym kościele zow ie się P aw eł K ędzierski D yrektor od dzieci jest Stanisław Cze- reżko, dochodów osobnych na utrzym ywanie tak organisty jako i dyrektora nie masz tylko im JKs proboszcz płaci.

58. G ą s i o r o w o 1775 AW. 132 k. 30

W tej parafii nie masz żadnej szkoły, ani żadnych nauk. 1781 AW. 304 k. 379

Szkoły żadnej przy tym kościele nie masz, ani na to funduszu. 1783 AW. 309 k. 131

N ie ma domu dla organisty ani dyrektora. Organisty nie m asz ani dy­ rektora, ani funduszu na nich.

1783 AW. 312 k. 121

A ni dla organisty ani dyrektora szkoły domu n ie ma. Organisty n ie masz, ani rządcy szkoły.

59. G l i n o j e c k 1775 AW. 289 k. 53

W tej parafii nie znajduje się żaden ludim agister ani też żaden nauczy­ ciel, dziatek, oprócz że chłopców czasem uczy organista. Dziewcząt też żad­ nych nie widzę m iędzy chłopcam i, bo też żadnego na to nie masz funduszu. 60. G o l e s z y n

1775 AW. 292 k. 131

W tej parafii szkoły żadnej nie ma ani na to funduszu. 1781 AW. 302 k. 493

N ie m a szkół ani kaplic. 1782 AW. 308 к. 2Д9

W tej parafii przy tym kościele nie m asz parafialnej szkółki, ani też fundusziu żadnego na nią.

1783 AW. 312 k. 177

D la organisty pom ieszkania nie masz ani dla nauki dzieci szkoły osobnej. Organista przy tym kościele kaw aler Antoni Ługowski, szkoły i dyrektora nie m asz w całej parafii i prowentu też żadnego nie m asz naznaczonego, ani zapisanego. Organista m usi się kontentow ać petycją z parafii i akcyden- sem z kościoła sobie przyzwoitym .

61. G o ł y m i n

1781 AW. 303 s. 594

Szkoła nie znajduje się w tej parafii. 1783 AW. 310 k. 166

Budynek dia organisty bardzo jest lich y poniew aż stary spróchniały i do w pół w ziem ię wpadły, z trudnością żeby przez teraźniejszą zim ę nie rozwalił

się gdyż jest gmach i długi i szeroki, a na starym próchnie stoi. Organistą jest P aw eł Bogucki, a że przy tym partykularzu żadnej szkoły nie masz a w ięc i dyrektora.

62. G o r c z e n i c a 1781 A W. 301 s. 175

Szkoły nie masz. 1782 AW. 306 k. 67

N ie masz ani szkoły żadnej ani bożnic. 63. G o s t y n i n

1775 AW. 284 k. 378

Żadnych osób tak przy kościele jako i w parafii takich n ie m asz, którzy by młódź uczyli ani szkoły n ie masz, a w cale potrzebna i znaczy dawniej była gdyż jest plac na poświętnym , fundacji i dochodów n ie masz także ani łatw y być może] sposób do w ystaw ien ia jej albowiem jak m ieszczanie tak i parafianie ubodzy.

1780 A W. 378 k. 77

A ni szkół publicznych tylko Xiądz w ikary kilkunastu żaków uczy. 1781 AW. 302 k. 123

Domui osobliw ego nie masz jeszcze na to, a le się o nim m yśli. Dzieci tymczasem uczy ks. w ikary i organista u siebie, bo coraz ciężej czas n astę­ puje dla mas, i ubywa prow entów , a podatki nie ustają, bo trzeba dać ko­ m inowe, a przed tym i czopowe, donum gratuitum, a że się trzym ają grunta m iejskie dla w yżyw ienia się, to dać trzeba do dworu, a dziesięcinę ad cole- giatum Plocensem księżom wikariuszom.

1782 AW. 308 /к. 100

Żadnego funduszu na szkołę parafialną przy tym kościele nie masz. Cho­ ciażby w cale była potrzebna, a co jest w iększa na jej w ystaw ien ie łatw ego sposobu w ynaleźć trudno gdyż tak m ieszczanie jak i parafianie1 są bardzo ubodzy, jednakowoż Im ć ks. dziekan przyjął sw ym kosztem dyrektora do nauk zdatnego teraz, i m iejsce na szkołę po zniesionej propinacji w yznaczył w jednej izbie tego domostwa gdzie przed tym szynk byw ał, ale dotąd jeszcze para­ fianie dzieci do szkoły nie dają. Dopiero się do tego sposobią.

1783 AW. 312 k. 49

Dom i pom ieszkanie organisty jest na pośw iętnym dobre, na szkołę para- rządca jednak parafii trzyma dyrektora, ten stancję ma w m ieście1 a dzieci uczy w izbie drugiej na przeciwko1 organisty pod jednym dachem będący. Organista zowie się Adam Sieniaw ski i już lat 45 temu kościołow i służy, jest obyw atel gostyński. Na edukację żadnego tu dochodu osobnego n ie ma lecz tylko rządca w łasnym kosztem dom dla niego obm yślił i dyrektora trzyma także tutejszego obywatela M ichała Kaszubskiego.

1784 AW. 378 k. 69—73

Dom i pom ieszkanie organisty jest na p ośw iętnym dobre, na szkołę para­ fialną żadnego funduszu nie masz, jednak rządca m iejsca tego trzyma dy­ rektora, młodziana obyczajów przystojnych z Akadem ii Chełm ińskiej w tym roku przyjęty, który uczy dzieci szlacheckie i m iejskie i w iejsk ie w izbie obszernej, która jest naprzeciw organisty pod jednym dachem. Żadnego tu dochodu do edukacji dzieci osobnego nie. ma, lecz tylko rządca w łasnym kosztem trzyma dyrektora i na pośw iętnym dom dla dzieci obm yślił, który to dyrektor pochodzi z ziem i chełm ińskiej pod panowaniem króla pruskiego

242 Michał Marian Grzybowski

zostającej ze szkół akademickich chełm ińskich pochodzących z Krakowa im ie­ niem Piotr i P aw eł Lipiński młodzian. Organista zowie się Adam Szeniawski, już lat 46 temu kościołow i służący. O byw atel gostyński.

1785 AW. 378 k. 85—88

Domu osobnego dla organistego nie masz, ale jest dom w którym przed- tym był szynk plebański gdzie w jednej izbie m ieszka organista, a w dru­ giej uczą się dzieci. Żadnego dochodu dla edukacji dzieci nie masz, ale jak m oże rządca m iejsca stara się o ich naukę, był dyrektor w1 roku 1785 ale od w akacji przeniósł się do dworu szlacheckich dzieci, przeto teraz) urząd jego zastępuje ks. w ikary. Organista zaś jest im ieniem Adam Szaniawski służy kościołowi lat 48 w iernie i pilnie urząd swój sprawując, przy tym jest i obyw atelem gostyńskim .

1786 AW. 378 k. 98

Żadnego dochodu dla edukacji d zieti nie masz, ale jak m oże m iejsca rządca stara się o ich naukę, dla czego, i teraz gdy nie masz dyrektora za­ stępuje urząd jego ks. wikary.

64. G o w o r o w o

17821 AW. 307 k. 166

D yrektor szkółki Mikołaj N ow icki, na którą żadnych nie masz dochodów. 1782 AW. 307 k. 206

Jest dyrektor uczący dzieci czytać i pisać, ale na szkółkę żadnego nie masz funduszu.

1783 AW. 311 k. 194

Dom organisty w dobrym stanie jest jako niedawno pobudowany. Orga­ nista przy tym kościele Maciej Majcki, dyrektor szkółki Mikołaj Nowicki, na którą żadnych nie m asz dochodów.

65. G o z d o w o

1775 AW. 292 k. 149

Szkół żadnych w tej parafii nie masz. 1782 AW. 308 k. 223—225

Domu organista w łasnego do' posiedzenia nie ma, tylko w plebańskiej chałupce siedzi. Rządcy szkoły nie masz, bo i szkoły nie masz. Organista Franciszek Lewandowski. Rządcy przy kościele f samej szkoły n ie masz. D ochodów na nich n ie m asz osobnych.

1783 AW. 312 k. 184

Domu w łasnego organista nie ma tylko w plebańskiej chałupce siedzi i rząd­ cy szkolnego nie m asz i sam ej szkoły. Organistą, jest Franciszek Lew andow ­ ski. Rządcy szkoły ani samej szkoły przy kościele nie masz ani też dochodów osobnych na to.

66. G ó j s k

1775 AW. 292 k. 37

Jeżeli chodzi o szkoły, z tego artykułu nic się nie znajduje. 1781 AW. 302 k. 503

Dzieci organista w plebańskim domu uczy, inszej fundacji nie masz. 1782 AW. 308 k. 220

Domus organarii magna indiget reparatione. Organarius est Antonius Strogulski sim ul et! director scholae penes ecclesiam nullus alius est intra parochiae nec aliqui proventus.