Lietz, Zygmunt
"Mój Sokoł. Wubèrk basnjow a
prozy", Jan Skala, zestajał a
prědsłowo napisał dr Jan Cyž,
Budyšin 1962 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 419-421
w y n ik a , że is tn ie je z n a c z n e z ró ż n ic o w a n ie w ś ró d k a to lik ó w p o łu d n io w e j W a rm ii w z n a jo m o śc i i a k c e p to w a n iu d o g m a tó w r e lig ijn y c h i to n ie ty lk o z ró ż n ic o w a n ie w d w ó ch p o d s ta w o w y c h g ru p a c h : a u to c h to n i — n a p ły w o w i, a le ró w n ie ż w ło n ie k a ż d e j z ty c h g ru p .
P o p r z e d s ta w ie n iu o b y d w u b a d a n y c h z ja w isk , tz n . z n a jo m o śc i p ra w d re lig ijn y c h (p o m iń m y tu p o d a n e p rz y k ła d y ) i ic h a k c e p ta c ji (d laczeg o p r z y j m u ją je d n e , a o d rz u c a ją in n e), a u to r s tw ie r d z a , że „ z a ró w n o p o z io m z n a jo m o ści p ra w d w ia ry , j a k i ic h a k c e p ta c ji w śró d b a d a n e j z b io ro w o ści je s t w ie lo ra k o u w a ru n k o w a n y . C zęścio w o u w a ru n k o w a n y je s t on h is to ry c z n ie , a częścio w o w sp ó łcz e śn ie . S p o ś ró d c z y n n ik ó w w p ły w a ją c y c h n a te n po zio m o m ó w io n o szc z eg ó ln ie d u s z p a s te r s tw o , bo w y d a je się, że p o m im o w sz e lk ic h in n y c h n ie s p r z y ja ją c y c h o k o liczn o ści, m ia ło on o do s p e łn ie n ia n a jw ię k s z ą r o lę w z a k re s ie u k s z ta łto w a n ia o d p o w ie d n ie j fo r m a c ji r e lig ijn e j. F o r m a c ję t ę n a z w a n o k a te c h iz m o w ą . W w y n ik u b a d a ń o k a z a ło się, że t a w ła ś n ie f o r m a c ja n ie je s t p o p ra w n a , w d u ż e j m ie rz e n a s k u te k z a w in io n e g o lu b n ie z a w in io n e g o z a n ie d b a n ia i b r a k u o d p o w ie d n ic h m e to d o d d z ia ły w a n ia d u s z p a s te r s k ie g o ”. W z a k o ń c z e n iu zaś p isz e : „ O p ró cz w n io s k ó w o c h a r a k t e r z e te o re ty c z n y m m o ż n a b y je sz c z e w y s u n ą ć p e w n e p o s tu la ty p ra k ty c z n e , d u s z p a s te rs k ie . J e d n y m z n ic h je s t n ie w ą t p liw ie p a lą c a p o trz e b a re w iz ji d o ty c h c za so w y ch m e to d p ra c y . O b e c n ie w ś w ie tle d o k o n u ją c y c h się p rz e m ia n w re lig ijn o ś c i n ie w y s ta r c z a ju ż d u s z p a s te r s tw o tr a d y c y jn e , o d d z ia łu ją c e n a w ie rz ą c y c h p rz e z k o śció ł, z a k r y s ti ę i k a n c e la r ię p a r a f ia ln ą . C o ra z w ię k sz a je s t p o trz e b a k s z ta łto w a n ia św ia d o m e j, p o g łę b io n e j i o tw a r te j p o s ta w y k a to lik a ” s. 168).
P o z o s ta łe a rty k u ły , z am iesz cz o n e w o m a w ia n y m to m ie „ S tu d ió w W a r m iń s k ic h ”, d o ty c z ą p ro b le m a ty k i o g ó ln e j — h is to ry c z n e j i w sp ó łc z e sn e j — K o śc io ła k a to lic k ie g o . N a leż y żało w a ć , że w o m a w ia n y m to m ie n ie z n a la z ło się m ie js c a n a d z ia ł re c e n z ji i s p ra w o z d a n ia z s e s ji n a u k o w y c h r a d y p e d a g o g ic z n ej W a rm iń s k ie g o S e m in a r iu m D u c h o w n e g o „ H o s ia n u m ” . B o h d a n K o z ie łlo - P o k le w s k t J a n S k a l a , M ó j S o k o ł. W u b è r k b a s n jo w a p ro zy . Z e s ta ja ł a p rě d s lo w o n a p is a ł d r J a n C y ž, B u d y š in 1962, ss. 225. K s ią ż k a z a w ie r a p rz e d m o w ę n a p is a n ą p rz e z J a n a C y ž a, k t ó r y d o k o n a ł ta k ż e w y b o ru w ie rs z y , k ilk u p rz e k ła d ó w z c ze sk ie g o i z a m ie ś c ił fr a g m e n ty p ro z y . W ie rsz e d z ie lą s ię n a 9 p o d ro z d z ia łó w . T y t u ł k s ią ż k i w z ią ł a u to r od t y tu łu w ie rs z a (s. 127), k t ó r y n ie o d z w ie r c ie d la j e d n a k c h a r a k t e r u jeg o t w ó r czo ści o p a r te j o fo lk lo r ro d z im y . W e w s tę p ie a u t o r p rz e d m o w y n a k r e ś li ł k r ó tk i ż y cio ry s J a n a S k a li, z w ra c a ją c szc z eg ó ln ą u w a g ę n a d z ia ła ln o ś ć p iś m ie n n ic z ą p o e ty i p u b lic y s ty c z n ą . W sk a z a ł on n a t r u d n y o k re s m ło d o śc i S k a li, p o szk o le p o d s ta w o w e j i s e m in a r iu m d u c h o w n y m (k tó re g o n ie u k o ń c z y ł m im o ż y czeń ojca), k ie d y p ra c o w a ł w p rz e m y ś le c e r a m ic z n y m i c h e m ic z n y m w L ip s k u , P r a d z e i K a rło w y c h W a ra c h . P o p r z e b y te j p ie rw s z e j w o jn ie ś w i a to w e j z a c z ą ł S k a la w y d a w a ć w B ia łe j W o d zie „ S e rb s k i D ź e n ik ” , w k tó ry m g ło s ił z a s a d y : 1. U z n a n ie s ło w ia ń s k ie j o d rę b n o ś c i S e rb o -Ł u ż y c z a n ; 2. Z a c h o w a n ie p r a w lu d u s e rb s k o -łu ż y c k ie g o ; 3. S y m p a tię d la re w o lu c ji lis to p a d o w e j w 1918 r.; 4. W alk ę p rz e c iw k o u c isk o w i n a ro d o w e m u ; 5. D o b ra lu d u ja k o n a jw y ż sz e g o p r a w a S e rb ó w ; 6 . W a lk ę p rz e c iw k o u c isk o w i i n a ro d o w e m u p o h a ń b ie n iu .
P r z e z k r ó tk i czas re d a g o w a ł S k a la „ S e rb s k e N o w in y ” . W d a lsz e j sw e j p ra c y d z ie n n ik a r s k ie j i lite r a c k ie j tr z y m a ł s ię k o n s e k w e n tn ie p o w y ż sz y c h z a sa d . W sk a z y w a ł on, że o ile in n e m n ie js z o ś c i c h ro n iły fo r m a ln e u s ta w y , to „m y s to im y p o d n ie p is a n y m i p ra w a m i... m y je s te ś m y je d n y m sło w em o b y w a te le b ez p r a w a w n a sz e j o jczy źn ie, w n a sz y m p a ń s tw ie ” , (s. 17) „ D ź e n ik ” ro z p o c zą ł k a m p a n ię w y b o rc z ą do p a r la m e n tu R zeszy . W g ło so w an iu n a w ła s n eg o k a n d y d a t a o trz y m a li S e rb o - Ł u ż y c z a n ie 30 c z e rw c a 1920 r. ty lk o 8052 g ło sy (ss. 20— 21). W 1924 r. w y s t ą p il i o n i w e w sp ó ln y m b lo k u z m n ie js z o ś c ią p o ls k ą , d u ń s k ą i fry z y js k ą , g ło s u ją c n a J a n a B ac z e w sk ie g o . W y b ó r te g o o s ta tn ie g o n a p o s ła s e jm u p ru s k ie g o p o w ita ły „ S e rb s k e N o w in y ” z d u ż ą s y m p a tią h W d n iu 2 m a rc a 1924 r. w y s tą p ił J . B a c z e w s k i z i n te r p e la c j ą p o s e ls k ą w s p r a w ie w p ro w a d z e n ia n a u c z a n ia ję z y k a m n ie js z o ś c i d u ń s k ie j, lite w s k ie j, łu ż y c k ie j i p o ls k ie j. P r u s k i m in is te r N a u k i i S z tu k i w o d p o w ie d z i n a in te r p e la c j ę o św ia d c z y ł d n ia 30 m a rc a , iż r z ą d n ie m o ż e s p e łn ić ty c h p o s tu la tó w ze w z g lęd ó w fin a n s o w y c h . A u to r p rz e d m o w y w sp o m in a o g ó ln ik o w o w p rz y p is ie o k o n ta k ta c h S k a li z K . O sie tz k im , H . G e rla c h e m , o z b liż e n iu do P o la k ó w , J u g o sło w ia n i D u ń c z y k ó w n a k o n g re s a c h m n ie js z o ś c io w y c h w G e n e w ie. T y m c z a se m p a m ię ta m y s o lid a rn e w y s tą p ie n ia m n ie js z o ś c i n a ro d o w y c h w N ie m c ze c h n a k o n g re s a c h w G e n e w ie , k tó r e n a s k u te k w z m o c n ie n ia w p ły w ó w n ie m ie c k ic h w ło n ie Z w ią z k u M n iejsz o śc i, w y s tą p iły z te j o rg a n iz a c ji w 1927 ro k u , (m n iejsz o ść p o ls k a , łu ż y c k a , d u ń s k a i f r y z y js k a m ie s z k a ją c a w R zeszy). Z n a la z ło to sw ó j b o g a ty o d d ź w ię k w p u b lic y s ty c e J a n a S k a li z te g o o k re s u , n ie u w y p u k lo n e j n a le ż y c ie p rz e z a u to r a p rz e d m o w y . W y stę p o w a ł o n w ó w cz a s w la ta c h 1925— 1936 ja k o r e d a k to r p o w sta łe g o o rg a n u Z w ią z k u M n iejsz o śc i N a ro d o w y c h w N ie m c ze c h — „ K u ltu r w ille ” , a p ó ź n ie j „ K u ltu r w e h r ” , n ie ty lk o w o b ro n ie m n ie js z o ś c i łu ż y c k ie j. W k a ż d y m p ra w ie zesz y cie p o ru s z a ł on p ro b le m y m n ie jsz o śc io w e , n u r t u j ą c e w y ż ej w s p o m n ia n e n a ro d o w o śc i. P o z a w y m ie n io n y m i p rz e z C yża 2 o p u b lik o w a ł on s z e re g in n y c h a rty k u łó w , k tó r y c h li s t a b y ła b y d o ść d łu g a . J . S k a la u c z e s tn ic z y ł w sp ó ln ie z J a n e m B a c z e w s k im i J a n e m K a c z m a rk ie m , s e k r e ta rz e m g e n e ra ln y m Z w ią z k u P o la k ó w w N iem czech , w o s ta tn im k o n g re s ie m n ie js z o ś c io w y m w G e n ew ie . W re z u lta c ie te g o p o w s ta ł s p e c ja ln y n u m e r p o ś w ię c o n y te j k o n f e re n c ji, w k tó r y m ró w n ie ż S k a la z a m ie ś c ił a r t y k u ł 3. S k a la z a jm o w a ł się te ż s ta t y s ty k ą m n ie js z o ś c io w ą , p o s tu lu ją c je j k o n tro lę t a k p rz e z m n ie js z o ś c i n a ro d o w e , ja k i p rz e z m ię d z y n a ro d o w ą in s ty tu c ję p o w o ła n ą do o c h ro n y m n ie js z o ś c i4. W sk a z y w a ł on, iż m n ie js z o ś c i n a ro d o w e n ie p r z e d s ta w ia ją ż a d n e g o n ie b e z p ie c z e ń s tw a w o je n n e g o w ó w cz a s, g d y k r a j o jc z y sty n ie w p rz ę g n ie ic h do o k re ś lo n y c h p o c ią g n ię ć p o lity c z n y c h 5. Z p o w o d u ś m ie rc i G u s ta w a S tr e s e m a n n a d e m a s k o w a ł je g o p o lity k ę z a g ra n ic z n ą , k tó r e j d o g m a te m b y ła re w iz ja g ra n ic r e p u b lik i w e im a rs k ie j, a p ro b le m m n ie js z o ś c i je d n y m z g łó w n y c h n u r tó w t e j p o lity k i. P r z y k ła d e m teg o j e s t p o lity k a w o b e c m n ie js z o ś c i n ie m ie c k ie j w p o łu d n io w y m T y ro lu , g d z ie w g S tr e s e m a n n a „za s iln e w p ły w y n a c jo n a liz m u w ło sk ieg o z a p ła c ić m u s ia ła m n ie js z o ś ć n ie m ie c k a ” G. J a n S k a la p o le m iz o w a ł z tw ie rd z e n ie m H u g e lm a n n a , że z p u n k tu w id z e n ia p r a w n o - h
i-1 J . B o e n i g k , M in ę ły w ie k i a m y ś m y o sta li, W a r sz a w a 1957, s. 100. 2 J . S k a l a , D ie N a tio n a le n M in d e r h e ite n im d e u ts c h e n R e ic h u n d ih re
r e c h tlic h e -S ituation, B u d z isz y n 1929; A u s d e m k u ltu r e lle n L e b e n d e r L a u s itz e r S e r b e n n a c h d e m W e ltk r ie g e , B e rlin 1930; D ie L a u s itz e r S e rb e n , B e rlin 1933.
3 „ K u ltu r w e h r ”, 1927, H . 9.
4 M in d e r h e i ts s ta tis tik D e u tsc h la n d s , „ K u ltu r w e h r ” , 1926, H . 7/8.
5 S in d N a tio n a le M in d e r h e ite n e in e K r ie g s g e fa h r, „ K u ltu r w e h r ” , 1928, H . 2. 6 W a r ty k u le : G u s ta v S tr e s e m a n n , Z u m T o d e d e s A n w a lts d e r d e u ts c h e n
M in o r itä te n , K u ltu r w e h r , 1929, H . 10/11; M u s so lin i — S tr e s e m a n n , K u ltu r w e h r ,
1926, H . 3.
s to ry c z n e g o p o ję c ie n a ro d u o g ra n ic z a ło s ię n ie ty lk o do s p ra w y ję z y k o w e j, p ra w n e j, z w y cz a jo w ej, lu d o w e j, lecz ta k ż e b y ło w y n ik ie m h is to ry c z n y c h p r z e m ia n n a t u r y s p o łe c z n o -p o lity c z n e j7. W yżej w s p o m n ia n e p o g lą d y n ie w y c z e rp u ją całeg o b o g a te g o w a c h la rz a p r o b le m a ty k i p o ru s z o n e j p rz e z J . S k a lę n a ła m a c h „ K u ltu r w e h r ” i in n y c h p is m . J a n C yż n ie w s p o m in a n ic o k o n ta k ta c h S k a li z B a rc z e w sk im . D n ia 6 c z e rw c a 1926 r. s p o tk a ł się B a rc z e w sk i ze S k a lą i d z ia łac z em d u ń s k ie j m n ie js z o ś c i J . B o g en se e w e F le n s b u r g u — I d s ta d t. Do d a lsz e g o s p o tk a n i a 3 m n ie js z o ś c i d o szło n a z je ź d z ie w e F l e n s b u rg u 27 m a ja 1928 r. Z ra m ie n ia Ł u ż y c z a n u c z e s tn ic z y ł w n im m ię d z y in n y m i S k a la , ze s tr o n y Z w ią z k u P o la k ó w w N ie m c ze c h : K a c z m a re k , S z c ze p a n ia k , B ac z e w sk i, a D u ń c z y k ó w r e p r e z e n to w a li: C h ry s tia n , H u r to n i i n n i 8. Cyż w s p o m in a ty lk o o je d n y m s p o tk a n iu S k a li z p rz e d s ta w ic ie le m D u ń c z y k ó w J. B o g en se e w 1929 r. w B u d z isz y n ie . N ie z a le ż n ie od ty c h tró j s tr o n n y c h k o n f e re n c ji k o n ta k to w a ł się S k a la z p rz e d s ta w ic ie la m i p o ls k ie j m n ie jszo śc i. P r a c u ją c w re d a k c j i „ K u ltu r w e h r ” s ty k a ł się n a co d z ie ń z p rz e d s ta w ic ie la m i R a d y N a c z e ln e j Z w ią z k u P o la k ó w w N ie m c ze c h z sie d z ib ą w B e r lin ie . P o s k re ś le n iu go z lis ty re d a k to ró w p rz e z R e ic h s k u ltu r k a m m e r w 1936 r., p r a c o w a ł w c e n t r a li Z w ią z k u P o la k ó w w N ie m c ze c h d o w y b u c h u w o jn y . U z g a d n ia ł on z c e n t r a lą s p o s trz e ż e n ia d o ty c z ą c e p o lity k i m n ie js z o ś c io w e j r z ą d u R zeszy i u s ta l a ł w ła s n e p o s u n ię c ia ta k ty c z n e . S k a la o d w ie d z a ł ró w n ie ż k ilk a k r o tn ie O lsz ty n , g d z ie w w y d a w n ic tw ie P ie n ię ż n y c h d ru k o w a n o „ K u ltu r w e h r ” 9. S k a la b y ł lo ja ln y m o b y w a te le m n ie m ie c k im , k t ó r y p o d p s e u d o n im a m i: L ö b o - m e r, S e rb o m ir, P r z y ja c ie l L u d u , J a n L ip s k i itd . d ru k o w a ł n ie k tó r e sw e u tw o ry w „ Ł u ż y c i” , n ie c h c ia ł je d n a k tw o rz y ć w ie rs z y „za c u zu ć e sć ” . W czasie p ie rw s z e j w o jn y ś w ia to w e j c z e k a ł „so w ró ć a z ło te č a s y ” (s. 13). W o k re s ie w e im a rs k im i h itle ro w s k im d e m a s k o w a ł p s e u d o d e m o k ra ty c z n e i p s e u d o - s o c ja lis ty c z n e h a s ła im p e ria lis tó w n ie m ie c k ic h . Z m a r ł w 1945 r.
W y b ó r w ie rs z y d r u k o w a n y b y ł częścio w o w z b io rk u S rjó clk i, (B u d z isz y n 1920), w c z a s o p ism a c h „ L u ž ic a ” , „ S k rę ” . A u to r p rz e d m o w y p o d a je , iż do p is a n ia w ie rs z y n a k ło n ił go F r a n c K r a l. N ie w y ja ś n ia n a m je d n a k , p o d ja k im •w pływ em k s z ta łto w a ła s ię je g o o so b o w o ść tw ó rc z a , a n i j a k d a le c e n a jeg o w a rs z ta c ie p o e ty c k im z a c ią ż y ły w p ły w y p o e ty g ó rn o s e rb sk ie g o , J a n a B a r ta - Ć iśin sk ie g o 10, J.A . S m o le ra , d o ln o s e rb sk ie g o A r n o š ta M u k i i in n y c h . W ie rsz e je g o p rz e p o jo n e s ą g łę b o k im h u m a n iz m e m i u m iło w a n ie m lu d u . W s ło w ie w s tę p n y m do p ie rw s z e g o n u m e ru „ K u ltu r w ille ” u b o le w a ł, iż w sp ó łc z e śn i n a c jo n a liś c i n ie m ie c c y d a le k o o d e sz li od id e a łó w h u m a n is tó w H e r d e r a i G o e th eg o .
J a n S k a la n a le ż a ł do k r ę g u ty c h p u b lic y s tó w i d z ia łac z y , k tó rz y w a lc z y li n ie z ło m n ie o p r a w a d la u c isk a n y c h lu d ó w . K s ią ż k a „ D o m o w in y ” w y d a n a z o sta ła b a rd z o s ta r a n n i e ; s ta n o w ić o n a b ę d z ie je sz c z e je d n ą p o z y c ję w c e n n y m d o ro b k u p iśm ie n n ic z y m S e rb o -Ł u ż y c z a n .
Z y g m u n t L ie tz
7 M itte la lte r is c h e s M in d e r h e its r e c h t, K u ltu r w e h r , 1930, H . 12.
8 Z d ję c ia z e s p u śc iz n y J a n a B ac z e w sk ie g o w z b io ra c h h is to ry c z n y c h M u z eu m M a z u rs k ie g o w O lszty n ie.
0 Z e w s p o m n ie ń u s tn y c h p. W an d y P ie n ię ż n e j w O lsz ty n ie . 10 J a k u b B a r t - C i š i n s k i , W u b ě r k B a s n jo w , B u d y śy n 1959,
