S L A V I A A N I I Q U A Tom X X I X - Rok 1983
KRZYSZTOF SZAMAŁEK (Poznań)
W C ZE SN O ŚR E D N IO W IE C ZN A C E R A M IK A Z O D E R C Y
W latach 19(57, 1969 - 1974 i 1976 - 1977 ekspedycja archeologiczna IH K M PAN pod kierunkiem prof. dr. Witolda Hensla prowadziła badania ■wykopaliskowe grodziska w miejscowości Odercy, w okręgu Tołbuchin w pół nocno-wschodniej Bułgarii. Badania polskiej ekspedycji koncentrowały się w zachodnim sektorze grodziska1. Jego sektor wschodni badała ekspedycja bułgarska2.
Odkryte w trakcie badań nawarstwienia kulturowe o miąższości 0.5 — 6 m zostały utworzone w wyniku długotrwałego procesu osadniczego obej mującego okresy: V III — IV w. p.n.e. oraz II — V I w. i I X — połowa X I w. n.e. Z trzecim wymienionym tu okresem związane są pozostałości osady na warstwionej i egzystującej w obrębie ruin późnorzymskiej twierdzy. Z warstw i obiektów tej osady w trakcie badań ekipy polskiej w latach 1967, 1969 - - 1974 wydobyto ogółem 7558 fragmentów wczesnośredniowiecznej ceramiki naczyniowej, stanowiącej przedmiot opracowania. Ceramika ta jest w prze ważającej części silnie rozdrobniona. Zrekonstruowano zaledwie 4 naczynia, poza t3Tin wyróżniono 1403 fragmenty z partii górnych, 5306 fragmentów z partii środkowych oraz 845 fragmentów z partii dolnych naczyń (tab. 1).
Celem niniejszego opracowania jest przede wszystkim ustalenie ram chro nologicznych ceramiki z osady w Odercy na podstawie jej szczegółowej cha rakterystyki typologicznej i pozycji stratygraficznej przy wykorzystaniu innych współwystępujących przedmiotów datujących. Wyniki tej analizy zostaną następnie porównane z ustaleniami nowszych opracowań wczesno średniowiecznej ceramiki bułgarskiej, zwłaszcza z obszaru Dobrudży.
I. CH AR A K TER YSTYK A TYPOLOGICZNA
Makromorfologię wczesnośredniowiecznej ceramiki naczyniowej z Odercy określono na podstawie naczyń całkowicie zrekonstruowanych oraz tych fragmentów naczyń, których stan zachowania na to pozwalał (tab. 2). Podstawą
1 H. D ym aczew ski 1970, s. 327 - 329; 1971, s. 393 - 395; 1972, s. 317 - 319; 1973,
s. 326 - 330; U. D y m a czew sk a, A. D y m a czew sk i, 1980, s. 145 - 171. 2 S. M ih a jlo v , L. D o n ó e v a -P e tk o v a , D. T o p ta n o v 1980, s. 119 • 144.
T ab ela 1 Udział ceramiki wczesnośredniowiecznej w układzie stratygraficznym osady w Odercy
Obiekty Ogółem Naczy nia całko wicie zrekon stru owane Fragm. z partii gór nych Fragm. z partii środko wych Fragm. z partii dolnych Cera mika górą obta-czana Cera mika całko wicie obta-czana Cera mika sałtow-ska szara Cera mika sałtow-ska czerwo na Warstwy 1707 2 341 1173 191 3 1609 83 12 poziomu I Warstwy poziomu II 2820 1 544 1953 322 13 2647 140 20 Obiekty 1/5 230 — 36 170 24 — 223 7 — 3 30 — 2 26 2 — 30 — — 4 219 — 43 154 22 — 212 7 — 6 458 — 79 317 62 — 458 — — 7 91 — 20 59 12 — 91 — — 8 194 — 28 144 22 — 194 — — 9 53 — 12 36 5 — 53 — — 10 104 — 23 66 15 — 101 3 • 11 83 — 19 57 7 — 77 6 — 13 4 — — 3 1 — 3 — 1 15 67 — 6 56 5 — 59 6 2 16 54 — 8 36 10 1 48 5 — 17 130 ■ — 21 95 14 7 114 9 — 18 43 — 9 30 4 1 38 4 — 19 29 — 9 18 2 — 24 5 — 20 97 — 11 77 9 — 93 3 1 21 34 — 6 23 5 — 32 2 — 22 40 — 4 35 1 — 36 4 — 23 198 — 24 155 19 1 149 48 — 24 19 — 3 15 1 — 18 — 1 25 5 — 1 4 — — 5 — — 26 33 — 7 23 3 — 31 2 — 27 199 — 32 156 11 — 186 11 2 28 95 — 30 51 14 — 94 1 — 29 141 — 15 110 16 — 127 14 — 30 237 1 37 178 21 — 218 14 5 31 22 — 6 13 3 — 22 — — 33 75 — 13 50 12 — 75 — — ' 34 47 — 14 23 10 — 42 5 — Razem 7558 4 1403 5306 845 26 7109 379 44
wydzielenia poszczególnych typów i odmian naczyń było zróżnicowanie ich kształtu3. Wydzielono 5 typów naczyń (ryc. 1 - 6 ) .
Typ I reprezentują naczynia garnkowa te, bezuche charakteryzujące się wskaźnikiem R 2= R < H o pojemności wynoszącej 0,25 - 5 1. Występują one w 5 odmianach:
Odmiana A — naczynia słabo profilowane o wymiarach R 1==7,5—9 cm, R 2 = 8,5—10 cm, R 3= 7 cm, H 1= 4 cm, H 2= 4 ,5 —5 cm, H = 8 ,5 —9 cm. Naj większa średnica tych naczyń jest więc zbliżona do ich wysokości i przy pada mniej więcej w połowie naczynia. Ich pojemność jest niewielka, wynosi około 0,25 I (ryc. la, b).
Odmiana B — naczynia o brzuścu baniastym z załomem przypadającym w 2/3 wysokości naczynia i krótkim wychylonym na zewnątrz brzegiem oraz wyodrębnionym dnem. Cechuje je niewielka w porównaniu z średnicą brzuśca średnica wylewu oraz stosnnkowo smukły kształt. W odmianie tej występują naczynia o pojemności 3 - 5 1 . Całkowicie zachowane naczynie ma następujące wymiary: R x= 1 2,5 cm, R 2= 19,8 cm, R 3= 1 2 ,l cm, H 1= 7 ,5 cm, H 2=16,5 cm, H = 2 4 cm. U pozostałych R x= 1 2 — 16 cm, R 2= 1 9 —23 cm, H 1==6—8 cm (ryc. lc, d).
Odmiana C — naczynia o brzuścu jajowatym z krótkim wychylonym na zewnątrz brzegiem. Od naczyń odmiany B różni je również większa średnica wylewu. Mają pojemność 3 — 5 1. Ich wymiary wynoszą: R x= 14—20,5 cm, Ro = 17,5—28 cm, H j = 6 — 10,5 cm (ryc. 2a, b, c).
Odmiana D — naczynia o brzuścu baniastym z załomem przypadającym w 2/3 wysokości naczynia. Podobnie jak naczynia odmiany C mają dość szeroki wylew. Ich pojemność jest jednak mniejsza, wynosi 0,5 — 2 1. Całko wicie zrekonstruowane naczynie ma następujące wymiary: R x= 1 3,9 cm, R 2=17,5 cm, R 3= 9 cm, H 1= 6 cm, H a= l l , 2 cm, H = 1 7 ,2 cm. U pozostałych R x=10,5 —15 cm, R 2= 13— 18 cm, H 1= 5 —8 cm (ryc. 3a, b).
Odmiana E — naczynia o brzuścu jajowatym z brzegiem lekko wychy lonym na zewnątrz, którego wylew tworzy rodzaj słabo wyodrębnionej, krótkiej szyjki. Ich pojemność była prawdopodobnie zbliżona do pojemności naczyń odmiany D i wynosiła 0,5 — 2 1. Zły stan zachowania tych naczyń pozwala jedynie określić wymiary ich części górnych: R j ^ l S — 15 cm, R 2 = 17,5—19,5 cm, H 1= 7 —8 cm, r = l l — 12 cm, h = 2 —4 cm. Należące do tej
3 W odniesieniu do wszystkich wydzielonych typów naczyń posłużono się wskaźni ki' n wyrażającym stosunek największej średnicy naczynia - B do całkowitej jego wy sokości — H, przy czym największą średnicą — R była najczęściej największa średnica brzuśca — R 2, znacznie rzadziej była nią średnica wylewu — R 1. W wymiarach naczyń uwzględniono poza tym średnicę dna — R 3, wysokość górnej części naczynia — , m:< i zoną do załomu brzuśca, w którym przypadała jego największa średnica R a oraz wysokość dolnej części naczynia — H 2, mierzoną od załomu brzuśca do dna. U naczyń, które mają wyodrębnioną szyjkę mierzono dodatkowo jej średnicę — r oraz wyso kość — h.
Ryc. 4. Naczynia typu II (a - c) i III (d, e) Fig. 4. Vases du type II (a - c) et III (d, e)
odmiany fragmentarycznie zachowane naczynie, mające 4 małe, symetrycznie rozmieszczone pod krawędzią otwory o średnicy 0,5 cm, służące najprawdo podobniej do zawieszenia, odbiega również wymiarami, które wynoszą: R x= 7 ,5 cm, R 2= 8 ,7 cm, Hj = 4,0 cm, r= 6 ,5 cm, h = I cm. Pojemność tego naczynia przypuszczalnie nie przekraczała 0,5 1 (ryc. 3c-h).
Typ II reprezentują naczynia garnkowate z uchami, charakteryzujące się podobnym jak w typie I wskaźnikiem, w którym R 2= R ^ H . Brzusiec tych naczyń jest jajowaty, a brzeg lekko wychylony na zewnątrz. Ich cechą charakterystyczną są dwa symetrycznie rozmieszczone, małe, taśmowate ucha wychodzące z krawędzi naczynia. Pojemność tych naczyń wynosiła 1,5 — 2 1. Zły stan ich zachowania pozwala jedynie określić wymiary ich części górnych: R j= 1 2 — 14 cm, R 2= 1 5 — 18 cm, H j = 6 —7 cm (ryc. 4a-c).
Typ III reprezentują naczynia amforowate o stosunkowo krótkiej lejko wato rozchylonej szyjce z dwoma symetrycznie wychodzącymi z niej masyw nymi, wałkowatymi uchami. Zły stan ich zachowania pozwala określić jedy nie wymiary ich części górnych, wynoszą one: R j = 5 — 8 cm, r 4—4.5 cm, h = 7 — 10 cm (ryc. 4d, e).
Typ IV reprezentują naczynia misowate charakteryzujące się wska źnikiem R j = R > H o pojemności 1,5 — 2,51, występujące w dwóch odmianach: Odmiana A — naczynia o ściankach słabo profilowanych o pojemności około 2,5 1. Poszczególne ich wymiary wynoszą: R , 22 - 24 cm, R 2= 1 6 — 19,5 cm, H = 8,3 — 8,7 cm (ryc. 8).
Ryc. 7. Typy i odmiany brzegów naczyń Fig. 7. Types et variantes des bords dos vases
Ryc. 8. Typy don naczyń oraz rodzaje umieszczonych na nich znaków grawerskich
Fig. 8. Types des fonds des vases et genres des signes y placćs par les potiers
Odmiana B — naczynia o ściankach prostych, równo rozchylonych. Są one mniejsze od naczyń odmiany A , ich pojemność nie przekraczała przy puszczalnie 1,5 1, na co wskazują niektóre możliwe do odczytania wymiary: R i= 1 6 — 22 cm, R 3= 2 0 cm, H = 6,2—8,5 cm. Jedna z mis posiada małe, pry mitywnie wykonane wałkowate ucho (ryc. 5b, c).
Typ V reprezentują naczynia kociołkowate charakteryzujące się wskaźni kiem Ri< R 2= R > H . Są one dość słabo zachowane. Ich ścianki są proste lub nieznacznie nachylone do wewnątrz, przechodząc w zaokrąglone dno tworzą dość ostry załom. Znacznie pogrubiony brzeg jest od góry płasko ścięty, a jego krawędzie są zaokrąglone. Ma rozmieszczone symetrycznie
parami cztery otwory do zawieszenia o średnicy 0,8— 1,2 cm. W miejscu umieszczenia otworów krawędź jest bardziej pogrubiona tworząc rodzaj wewnętrznych uch. Ze względu na zły stan zachowania naczyń określono jedynie wymiary ich części górnych, wynoszą one: R 1= 1 8 —26 cm, H j =
12 — 15 cm (ryc. 6).
Zespół naczyń z osady wczesnośredniowiecznej w Odercy charaktery zuje się zatem dość ubogim zasobem form. Zdecydowanie dominują naczynia typu I, stanowiące 85,64%, a wśród nich naczynia odmiany 0, stanowiące 39,71% oraz naczynia odmiany D stanowiące 33,23% ogółu naczyń typu I. Znikoma liczba naczyń typów II, II I, IV , V może do pewnego stopnia wynikać ze złego stanu zachowania ceramiki z Odercy, dużego jej rozdrobnienia, które nie pozwalało jednoznacznie klasyfikować fragmentów małych. Mimo dość
Ryc. 9. Typy i odmiany ornamentów naczyń Fig. 9. Types et variantes des ornaments des vases
J j U D J J J J J M
zasadniczych różnic istniejących między poszczególnymi typami naczyń, dają się zauważyć również pewne cechy wspólne. Należą do nich: słabe pro filowanie i rozczłonkowanie naczyń oraz krótki brzeg i słabe wyodrębnienie
den. Zdecydowanie odbiegają pod tym względem naczynia typów III i V, zdradzając swą formą wpływ odrębnych tradycji technologicznych. Wyraźne zróżnicowanie w zakresie typów naczyń podyktowane było przede wszystkim icłi zróżnicowaniem funkcjonalnym, co wpłynęło także na różnice wymiarów i pojemności naczyń w poszczególnych odmianach naczyń typu I.
W mikeromorfologii naczynia z osady w Odercy największe zróżnicowani wykazują w partiach górnych (brzegi, krawędzie), znacznie mniejsze natomiast w partiach dolnych (dna).
Mikromorfologię brzegów określono na podstawie 1407 jednostek takso nomicznych, wykorzystując oprócz nielicznych całych naczyń wszystkie frag menty z partii górn3Tcli (tab. 2). Podstawą wydzielenia poszczególnych typów i odmian brzegów było ich ukształtowanie, określone takimi cechami jak: wychylenie, rodzaj pogrubienia i zakończenia krawędzi. Wydzielono 2 typy brzegów (ryc. 7).
Typ 1 jest reprezentowany przez 548 jednostek taksonomicznych. Należą do niego brzegi równe, o grubości 0,6 - 0,8 cm, mniej lub bardziej wychylone na zewnątrz występujące w 5 odmianach:
Odmiana a — brzegi proste o długim, lejkowatym wylewie i zaokrą glonej krawędzi, R 1 = 5— 12 cm.
Odmiana b — brzegi słabo wychylone o krótkim wylewie i zaokrąglo nej krawędzi, 1 ^ = 7 ,5 —9 cm.
Odmiana c — brzegi wychylone na zewnątrz o krótkim lejkowatym wyle wie i krawędzi zaokrąglonej, R 1= 1 2 —24 cm.
Odmiana d — brzegi wychylone na zewnątrz o krótkim, lejkowatym wylewie i krawędzi zewnętrznie ukośnie ściętej, R j = 11 — 16 cm.
Odmiana e — brzegi z krótką, cylindryczną, słabo wyodrębnioną szyjką i zaokrągloną krawędzią, 1 ^ = 1 3 — 15 cm.
Typ 2 jest reprezentowany przez 859 jednostek taksonomicznych. Należą do niego brzegi o grubości 0,5— 1,2 cm pogrubione przy krawędziach 1 — 2,5 cm, wychylone na zewnątrz lub proste, występujące w 8 odmianach:
Odmiana a — brzegi słabo profilowane, lekko pogrubione o zaokrąglonej krawędzi, R x= 2 0 —24 cm.
Odmiana b — brzegi wychylone o krótkim lejkowatym wylewie, lekko pogrubione o zaokrąglonej krawędzi, R 1= 1 6 — 18 cm.
Odmiana c — brzegi wychylone o krótkim lejkowatym wylewie, obu stronnie lekko pogrubione o zaokrąglonej krawędzi, R 1= 1 2 —16 cm.
Odmiana d — brzegi wychylone o krótkim lejkowatym wylewie, lekko pogrubione o krawędziach ściętych pionowo lub ukośnie do wewnątrz, R x=
12— 18 cm.
Odmiana e — brzegi wychylone o krótkim lejkowatym wylewie, pogru bione o krawędziach zaokrąglonych, 1 ^ = 1 1 —21 cm.
►—* Ol 05
T ab ela 2 Morfologia ceramiki wczesnośredniowiecznej w układzie s traty graficznym osady w Odercy
Typ Makromorfologia Mikromorfologia
Od I II III IV y 1 Krawędzie 2 Dna
miana A B c D E A B a 1 b c d e a b c d e f g h 1 2 3 W-wy pozio mu I W-wy 2 9 35 30 8 4 2 1 2 6 2 2 105 9 2 30 30 15 34 88 13 9 4 152 38 3 pozio mu II 2 22 52 51 15 7 1 1 3 7 — 3 172 24 2 50 40 22 60 139 22 10 1 267 55 2 Obie kty 1/5 — 1 1 6 2 6 3 1 2 5 5 3 10 1 — — 20 4 — 3 1 1 1 — — — — — — — — — 2 — — 4 — 1 2 2 1 1 15 9 — 3 2 1 1 9 3 — — 20 2 — 6 — 1 3 3 — 2 — — 1 — — — 32 5 — 4 8 7 9 11 3 — — 51 11 — ' 7 — — 4 — — — — — 1 — — 1 4 — 1 — — 4 8 1 1 — 10 2 — 8 2 13 2 1 4 7 1 — — 21 1 — 9 — — — — 1 1 — 1 — 1 — 2 3 1 1 — — 1 3 — — — 5 _ — 10 — — 2 2 1 1 — — i — — 10 3 1 2 2 — — 4 — 1 — 10 5 — 11 — 1 2 2 - - - - — — — 9 2 - 2 1 — ■ 3 2 — - 6 1 — W N V!
l i l i i CO 0 5 lO CO H I I I I I I - I I I C O ^ O H N l O H N r O N I I I i i r i i CO N H CO H w COOO(MIOI><MOO M I I I I O >0 lO lO CO H CO I io H Cl H (M CO C l CO ^ CO (M CO (M(M H rji lO CO H CO C O l O i O ^ C O O J O H l M C O ^ l i S C O h C O O J O H C O ^ H H H H H H ( M ( N ! N ( M ( N N ( N ( M ( N ( M C O C O M M
Typ I II III IY V VI VII VIII Ra Odmiana i ! 2
1
3 4 j 5 1 2 3 1 21
3 4 5 6 7 1 2 3 4 1 2 3 1 2 3 4 5 12
3 zem W -wy poziomu I 7 82 702 — 35 11 21 — 14 11 34 27 2 1 — 13 76 111 17 30 8 4 5 2 18 2 2 — 3 3 2 1243 W -wy poziomu n 5 154 1049 19 69 14 20 3 30 16 74 50 3 7 2 17 123 191 23 33 15 9 11 5 36 5 3 5 6 2 — 1999 Obiekty 1/5 — 13 74 — 5 2 3 — 2 — 4 4 1 — — — 6 14 6 6 — 2 2 — — — 2 — — — — 146 3 — 2 6 — 5 — — — — — 1 — — 1 — — — — — — — — — — — — — — 1 — — 16 4 — 29 69 — 2 2 — — 1 3 8 6 — — — 2 9 2 11 1 — 1 3 — 1 — 3 — — — — 152 6 2 49 171 7 6 3 1 — I 5 3 8 — — — 2 2 33 5 7 4 — 3 — 2 — 7 — — — — 321 7 1 8 31 4 — 1 1 — 1 4 1 2 — — — — 2 4 2 1 1 64 8 - 21 70 1 — 3 1 — — — 7 3 - — — 3 2 1 17 1 — 1 — — 14 — - — — — — 145 9 1 12 14 — — 1 — — 1 — 1 — — — — — — 6 — — — — — — — — — — — — — 36 10 — ,8 41 1 — — — — — 1 2 — 1 — — — 7 1 2 64 11 - 7 37 — 1 — 1 — 2 1 2 1 1 — — — 2 9 — 1 — — 1 — 2 1 2 — — — — 71 13 — 2 — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — 1 — — 3 16 — 4 33 1 — — — — — 1 2 — — — — — 3 5 — — — — — — — — I — — — — 50 16 — 3 19 — 2 - 1 — — — 3 — — — — — 1 3 1 — — — — — — — 1 — — — — 3417 — 9 41 — 11 — 3 — — 1 4 — — — — — 5 5 1 1 1 — 1 — 2 — 1 _ 2 _ 1 89 18 — 4 16 1 1 3 1 30 19 — 1 7 18 20 — 7 51 — 2 — — — — 1 3 3 — — — — 3 13 — ___ ___ ___ ___ ___ ___ __ 2 _ _ _ 1 86 21 — 15 27 22 — 1 23 1 1 36 23 — 70 — 6 — 1 — 1 — 3 3 — — — 1 20 14 1 126 24 — 1 9 16 25 1 3 4 26 1 17 1 24 27 — 14 87 1 3 — — — 3 2 5 1 — — — 2 15 19 — 1 1 2 ___ ___ 1 __ __ __ ___ _ _ 157 28 — 15 27 1 — 1 1 — — 1 1 3 — — — — 6 16 — 1 ---- ___ 4 ___ ___ ___ 3 _ __ _ _ 80 29 — 7 66 — — — — — — — 3 4 1 — — 14 14 — 2 ---- ___ 1 ___ ___ ___ ___ __ ___ __ _ 114 30 — 19 100 3 1 1 — 1 3 1 6 4 1 — — 1 10 17 1 5 — 2 — — 1 1 5 __ 1 ___ ___ 184 31 — — 5 — — — — — — 1 — — — — — — 1 2 — 3 ---- — — — 1 — 1 ___ ___ ___ ___ 14 33 — 7 27 2 — — — — — 1 — 6 — — — 2 5 9 2 61 34 — 1 14 — — — — — — — 2 — — — 1 — 6 2 — 1 — — — — — — 3 — — — — 30 Razem 175032875 41 149 3? 55 4 59 51 171 127 11 10 4 44 331 513 90 94 29 21 31 7 80 9 40 5 15 5 4 5434 W c z e sn o śr e d n io w ie c z n a c e ra m ik a z O d er cy 1 5 9
Odmiana f — brzegi pogrubione z krótką, cylindryczną, słabo wyodrębnioną szyjką o zaokrąglonej krawędzi, R x= 1 3 - 15 cm.
Odmiana g — brzegi proste, jednostronnie znacznie pogrubione o zaokrą glonej krawędzi, R 1= 2 0 - 26 cm.
Odmiana h — brzegi proste, obustronnie znacznie pogrubione o zaokrą glonej krawędzi, R x= 1 8 - 20 cm.
W zakresie mikromorfo.logii brzegów w zespole ceramiki naczyniowej z osady w Odercy dominują brzegi wychylone na zewnątrz o krótkim wylewie. Należą tu zarówno brzegi zaliczane do typu 1, w odmianach c - d, jak również brzegi typu 2, w odmianach b - e, stanowią one 84,08%. Charakterystyczną cechą jest również pogrubienie brzegów przy krawędziach zaliczanych tutaj do typu 2, stanowią one 61,05% oraz zaokrąglenie krawędzi występujące
u 84,51%.
Mikromorfologię den określono na podstawie 849 jednostek taksono micznych, wykorzystując oprócz nielicznych całych naczyń wszystkie frag menty z partii dolnych (tab. 2). Wyróżniono 3 typy den (ryc. 8).
Typ 1 reprezentują dna płaskie, równe i wyodrębnione o średnicy R 3= 6 - 1 6 cm, najczęściej jednak 9 - 1 2 cm i grubości 0,5 - 1,2 cm.
Typ 2 reprezentują dna lekko wklęsłe, równe i wyodrębnione o średnicy R 3= 8 - 10 cm i grubości 0,5 - 1 cm.
Typ 3 reprezentują dna płaskie, równo, ostro wyodrębnione, tworzące rodzaj stopki o średnicy Tt3= 8 ,5 - 9,5 cm i grubości 0,6 - łc m .
W zespole z Odercy wyraźnie dominują dna płaskie, zaliczane do typu 1, stanowią one 81,39%, cechuje je również większa średnica i grubość. Znacznie słabiej są reprezentowane dna wklęsłe zaliczane do typu 2, które stanowią
17,90%, najsłabiej dna typu 3, które stanowią zaledwie 0,71%.
Ornamentykę zespołu wczesnośredniowiecznej ceramiki naczyniowej z Odercy określono na podstawie 5434 jednostek taksonomicznych (tab. 3). Fragmenty ornamentowane stanowią 70,90% ogółu. Cechą wspólną dla całej ornamentowanej ceramiki jest miejsce umieszczenia ornamentu, którym jest brzusiec naczynia, głównie górna jego część, zdobiona dookolnie. Za podstawę typologii przyjęto określoną przez rodzaj narzędzi i sposób ich użycia technikę wykonania ornamentu oraz układ wątku zdobniczego. W ramach wyróżnionych 8 typów ornamentu, wydzielono 1 - 7 odmian w zale żności od układu wątku. Liczba wszystkich wątków wynosi 31 (ryc. 9).
Typ I jest reprezentowany przez 3585 jednostek taksonomicznych. Zali czono do niego fragmenty naczyń zdobionych poziomymi bruzdami lub żłobkami. Wyróżniono 5 odmian (tab. 3):
Odmiana 1 — pojedyncza pozioma bruzda. Odmiana 2 — równoległe poziome bruzdy.
Odmiana 3 — gęsto rozmieszczone poziome bruzdy.
Odmiana 4 — pasma gęsto rozmieszczonych poziomych bruzd.
Odmiana 5 — poziome żłobki. • '
Makromorfologia >yp i i i i i IV V Odmiana Ilość A B C D E A B 50 135 113 34 25 3 .4 7 18 20 42 41 13 Mikromorfologia Krawędzie 2 a I b I c l d l o j 2 10 7 6 31 20 19 38 35 26 Ki Dna I 2 i 1 6
12
16 3 II ~~2~ 721
13 I II 4 1 5 12 14 3* Domieszka: a - brak, b - drobna, c - średnia, d - gru b a;fa k tu ra : a gładki
ka, b - wygładzana, u - szorstka, d - szkliwiona; barwa: a - ceglasta, b - brunatna, c - ciem nopopieiata; przełom ; a jednobarw ny, b — wielobarwny
Technologia*
IV V V I V II VIII Domieszka Faktura
1 2 3 4 1 2 3 1 2 3 4 5 1 2 3 a b c d a b c d 1 1 — 2 _ _ __ _ _ _ _. _ _ — — __ 3 3 2 _ — 8 — 3 3 1 _ 2 1 — 2 — 1 1 — — 1 — “T* _ 23 20 7 4 14 32 — 5 17 11 _ 13 2 3 4 1 7 1 6 — — I —* 4 74 46 11 4 73 58 — l 4 7 I 7 4 3 1 1 9 — 5 — — — — 6 57 44 6 6 56 51 — 7 4 — 2 1 — — — 1 1 3 13 18 — — 17 17 — _ 7 15 3 — 14 11 — — 2 — 1 1 ' _ — — — — — — — — — — — — 4 — — - 3 1 — — 4 3 — — 7 — — - - - - — — — — — — — — — ’ "—' — 2 6 10 — 4 14 — Barwa 10 29 32 10 12 2 1 3 4 10 34 22 7 4 30 72 59 17 13 1 3 3 10 Prze łom 5 28 86 59 24 12 2 2 6 11 3
22
49 54 10 13 1 2 1 7do niego fragmenty naczyń zdobionych bruzdami, poprowadzonymi faliście w układzie poziomym. Wyróżniono w nim 3 odmiany (tab. 3):
Odmiana 1 — pojedyncza falista bruzda. Odmiana 2 — pasmo falistych bruzd. Odmiana 3 — kilka pasm falistych bruzd.
Typ III reprezentowany przez 433 jednostki taksonomiczne. Zaliczono do niego fragmenty naczyń zdobionych bruzdami poprowadzonymi w ukła dzie poziomym. Wyróżniono w nim 7 odmian (tab. 3):
Odmiana L — poziome bruzdy i nad nimi pojedyncza bruzda falista. Odmiana 2 — poziome bruzdy i nałożona na nie pojedyncza bruzda falista. Odmiana 3 — poziome bruzdy i nad nimi pasmo falistych bruzd. Odmiana 4 — poziome bruzdy z nałożonym na nie pasmem falistych bruzd. Odmiana 5 — występujące na przemian pasma bruzd prostych i falistych. Odmiana 6 — poziome bruzdy z nałożonymi na nie równoległymi pasmami bruzd falistych.
Odmiana 7 — poziome bruzdy z występującymi panad nimi pasmami bruzd falistych.
Typ IV reprezentowany przez 978 jednostek taksonomicznych. Zaliczono do niego fragmenty naczyń zdobionych bruzdami poprowadzonymi poziomo, pionowo lub skośnie. Wyróżniono w nim 4 odmiany (tab. 3):
Odmiana 1 — poziome bruzdy z występującym ponad nimi pasmem krótkich bruzd pionowych.
Odmiana 2 — poziome bruzdy z częściowo zachodzącym na nie pasmem krótkicłi bruzd pionowych.
Odmiana 3 — poziome bruzdy z nałożonymi na nie wąskimi pasmami równoległych do siebie bruzd skośnych.
Odmiana 4 — poziome bruzdy z nałożonymi na nie wąskimi pasmami bruzd skośnych, krzyżujących się.
Typ V jest reprezentowany przez 144 jednostki taksonomiczne. Zaliczono do niego fragmenty naczyń zdobionych poziomymi bruzdami oraz nacięciami lub nakłuciami. Wyróżniono w nim 3 odmiany (tab. 3):
Odmiana 1 — poziome bruzdy z występującym nad nimi szeregiem nacięć. Odmiana 2 — poziome bruzdy z nałożonym na nie szeregiem nacięć. Odmiana 3 — poziome bruzdy z zachodzącym na nie częściowo pasmem nakłuć. Typ VI reprezentowany przez 167 jednostek taksonomicznych. Zaliczono do niego fragmenty naczyń zdobionych kombinacjami bruzd poprowadzonych prosto lub faliście, poziomo, pionowo lub skośnie oraz szeregiem nacięć. Wyróżniono w nim 5 odmian (tab. 3):
Odmiana 1 — poziome bruzdy z nałożoną na nie pojedynczą bruzdą fa listą, pod którą znajdują się krótkie bruzdy pionowe lub skośne.
Odmiana 2 — poziome bruzdy, nad którymi znajduje się pojedyncza bruzda z nałożonymi na nie wąskimi pasmami równoległych do siebie bruzd pionowych lub skośnych.
Odmiana 3 — poziome bruzdy, nad którymi znajduje się pasmo bruzd 11 Slavia Antiqua X X IX
falistych z nałożonymi na nie wąskimi pasmami równoległych do siebie bruzd pionowych lub skośnych.
Odmiana 4 — poziome bruzdy, na które nałożone jest pasmo bruzd fa listych, nad nimi zaś występuje szereg nacięć.
Odmiana 5 — poziome bruzdy, na które jest nałożone pasmo krótkich bruzd pionowych, nad nimi zaś występuje szereg nacięć.
Typ V II jest reprezentowany przez 25 jednostek taksonomicznych. Zali czono do niegoj fragmenty naczyń zdobionych liniami wypolerowanymi na gładkiej wyświecanej powierzchni oraz płytk mi żłobkami. Wyróżniono w nim 3 odmiany (tab. 3):
Odmiana 1 — pionowo lub skośnie wypolereowane linie oraz płytkie poziome żłobki.
Odmiana 2 — wypolerowane linie, które przecinając się tworzą siatkę o romboidalnych oczkach.
Odmiana 3 — siatka o romboidalnych oczkach z płytkim występującym nad nią pojedynczym żłobkiem.
Typ V III jest reprezentowany przez 4 jednostki taksonomiczne. Należą do niego fragmenty naczyń zdobionych odciskami kółka zębatego. Występuje on w badanym zespole w jednej odmianie, w której odciski ułożone są wzdłuż jednej poziomej linii.
Zespół ceramiki wczesnośredniowiecznej z Odercy w zakresie ornamentyki charakteryzuje się dużą standaryzacją przy małym urozmaiceniu technik ornamentowania oraz wąskim zakresie wątków zdobniczych. W zakresie techniki stosowano rycie i wygładzenie, przy czym ta pierwsza technika występuje u 99,47% fragmentów ornamentowanych. Do rycia używano narzędzi jednozębnych i kilkuzębnych o ostrych zębach. Wykonywano nimi bruzdy, nacięcia i nakłucia. Specyficznym rodzajem narzędzia było bardzo rzadko stosowane kółko zębate. Inny rodzaj narzędzi jedno- lub kilkuzębnych używano do żłobkowania i polerowania, były one szersze i zarazem bardziej tępe. W zakresie wątków zdobniczych dominują poziome bruzdy (typ I, odm. 1 - 4), które występują u 63,23% fragmentów ornamentowanych oraz jako składnik poszczególnych wątków w typach III - VI, osiągając łącznie udział 94,92%. Chętnie stosowanymi wątkami są zaliczane do typu IV, od miany 3 - 9,4%, oraz typu IV, odmiany 2 - 6,09%. Pasmo falistych bruzd Avystępujące w typie II, odmianach 2, 3 oraz jako składnik innych wątków osiąga łącznie udział 8,67%. Stanowiące zawsze składnik innych wątków pasma bruzd pionowych i skośnych osiągają łącznie udział 20,33%. Rzadko stoso wanymi motywami są: żłobki poziome — 2,83%, pojedyncza linia falista
— 3,44%, szereg krótkich nacięć — 3,17%, nakłucia — 0,38%, siatka oiom bo- idalnych oczkach — 0,37%, odciski kółka zębatego — 0,07%.
Znaki garncarskie w zespole wczesnośredniowiecznej ceramiki z Odercy są spotykane wyłącznie na dnach naczyń4. Ogółem występują one na 25
4 Znaki na brzuścu naczynia (nr inw. 0.91/70/947) zidentyfikowane jako fragment napisu zostały osobno opracowane i przedstawione w aneksie.
fragmentach bądź całkowicie zachowanych dnach, mają więc niewielki udział wynoszący 2,94% ogólnej liczby znalezionych den. Znaki są wypukłe tzw. reliefowe, umieszczane były na dnach centrycznie i miały średnicę 1,5 - 4 cm. Wśród 19 znaków, które udało się zidentyfikować (ryc. 8) naj częściej spotykanym jest koło (7) oraz krzyż równoramienny — grecki (7), który wystąpił w 6 odmianach: prosty (1), prosty wpisany w koło (1), laskowany (1), laskowany wpisany w koło (1), krzyż wpisany w krzyż (2), krzyż o ramio nach zakończonych jodełką (1). Specyficzną odmianą krzyża jest swastyka, występująca w dwóch odmianach: prawoskrętna (1) oraz skośna o zmiennej orientacji skrętu (1). W dwóch odmianach występuje również pięcioramienna gwiazda (3).
Technologię ceramiki naczyniowej z Odercy określono na podstawie 915 jednostek taksonomicznych. Posłużono się próbką stanowiącą 12,11% ogółu, którą wyselekcjonowano kierując się głównie obecnością maksymalnej liczby cech charakteryzujących morfologię naczyń, znalazły się w niej poza całymi naczyniami wszystkie większe fragmenty z partii górnych i dolnych naczyń.
Cały zespół wczesnośredniowiecznej ceramiki z Odercy charakteryzuje obtaczanie na kole garncarskim. Naczynia były obtaczane całkowicie, jedynie znikoma ilość fragmentów (0,34%) pochodziła od naczyń górą obtaczanych.
Stwierdzone dzięki wyselekcjonowanej próbce zróżnicowanie dotyczy obecności i zmiany frakcji domieszki schudzającej, różnic w barwie i przełomie spowodowanych stosowaniem różnego rodzaju surowca i jakością wypału, wreszcie różnic w potraktowaniu powierzchni ścianek naczynia oraz obecności niektórych cech charakteryzujących technologię możliwych do zaobserwowania na dnach naczyń.
Obecność domieszki schudzającej stwierdzono u 90,60% badanych frag mentów, jest to domieszka mineralna drobno-, średnio- i gruboziarnista. Dominuje wyraźnie domieszka drobnoziarnista o grubości ziaren do 1 mm, stanowi ona 51,26%, średnioziarnista o grubości ziaren 1 - 2 mm stanom 31,37%, gruboziarnista o grubości ziaren powyżej 2 mm, tylko 7,98%. Barwa ceramiki jest ciemnopopielata (49,51%), ceglasta (27,65%) i brunatna (22,84%). Przełom jest jednobarwny (55,08%) lub wielobarwny (44,92%). Powierzchnia zewnętrzna naczyń jest szorstka (47,98), wygładzona (42,40%), rzadziej gładka (8,63%), bardzo rzadko szkliwiona, jasnozielona (0,90%)5. Na dnach naczyń stwierdzono obecność podsypki mineralnej, która wystąpiła u 6,48% den, oraz odcisków organicznych (słomy, ziaren) u 1,77% den, pierścienia przykrawędnego u 1,30% den oraz śladów odcinania od koła garncarskiego u 1,07% den. Jak wynika z przedstawionego udziału procentowego, wyraźne są tendencje do preferowania drobnoziarnistej domieszki schudzającej, dominującą barwą jest ciemnopopielata przy dużym udziale ceglastej, przełom
* Jej ilość w całym zespole wczesnośredniowiecznej ceramiki z Odercy jest znikoma i wynosi 0,12%.
jest jednobarwny lub wielobarwny, powierzchnia naczyń jest najczęściej szorstka lub wygładzana,
Na podstawie korelacji trzech podstawowych cech charakteryzujących technologię, jakimi są: grubość domieszki, barwa i powierzchnia zewnętrzna badanych fragmentów naczyń, ustalono 29 relacji zachodzących między poszczególnymi rodzajami domieszki, barwy i powierzchni. Jedynie dla 7 relacji ilość zaliczonych do każdej z nich fragmentów przekracza 5% , a dla 2 relacji 10% zbadanych fragmentów. Układ taki świadczący o dużej różno rodności w doborze surowca i sposobie jego obróbki, nastręcza trudności w wyodrębnieniu określonych typów technologicznych. Mimo to niektóre z cech wyraźnie ze sobą korespondują, dotyczy to zwłaszcza rodzaju powierzchni i frakcji domieszki schudzającej.
Fragmenty naczyń o powierzchni szorstkiej w 42,88% mają domieszkę średnioziarnistą,. w 39,68% drobnoziarnistą, w 13,76% gruboziarnistą, a w 3,67% nie mają jej wcale; ich barwa u 53,90% jest ciemnopopielata, u 23,85% brunatna i u 22,25% ceglasta; przełom u 57,80% jest jednobarwny, a u 42,20% wielobarwny.
Fragmenty naczyń o powierzchni wygładzanej w 65,81% mają domieszkę drobnoziarnistą, w 22,62% średnioziarnistą, tylko w 3,08% gruboziarnistą, a w 8,48% nie mają jej wcale; ich barwa u 42,16% jest ciemnopopielata, u 35,73% ceglasta, i u 22,11% brunatna; przełom u 53,98% jest jednobarwny
i u 46,02% wielobarwny.
Fragmenty naczyń o powierzchni gładkiej w 48,72% mają domieszkę drobnoziarnistą, a w 51,28% nie mają jej wcale; ich barwa u 64,10% jest ciemnopopielata, a u 35,9% ceglasta; przełom u 53,85% jest wielobarwny, a u 46,15% jednobarwny.
Fragmenty naczyń o powierzchni szkliwionej mają wyłącznie domieszkę drobnoziarnistą i barwę ceglastą, a ich przełom u 50% jest jednobarwny, a u 50% wielobarwny.
Typologię wczesnośredniowiecznej ceramiki naczyniowej z Odercy okre ślono dzięki korekcji cech charakteryzujących morfologię z cechami charak teryzującymi ornamentykę i technologię naczyń (tab. 4).
Naczynia typu I, odmiany A mają wyłącznie brzegi typu 1, odmiany b. Słabo rozwiniętej formie odpowiada małe zróżnicowanie w ornamentyce. Są zdobione poziomymi bruzdami oraz pasmem bruzd falistych lub krótkimi bruzdami pionowymi bądź szeregiem nacięć. W zakresie technologii należą do naczyń górą obtaczanych, charakteryzuje je zawsze szorstka powierzchnia i obecność domieszki schudzającej, icli barwa jest brunatna lub ciemno popielata, przełom jest częściej jednobarwny niż wielobarwny.
Naczynia typu I, odmiany B mają brzegi głównie typu 1 odmiany c lub typu 2, odmiany e, o krawędziach zaokrąglonych, rzadziej o krawędziach ściętych (ld , 2d), przy czym liczba brzegów pogrubionych nieznacznie prze wyższa liczbę brzegów równych. W ornamentyce dominują poziome bruzdy (I3), najczęściej występujące w układzie z pasmem bruzd falistych (III3,
III4). Liczba występujących wątków wynosi 17, wśród nich odnotować na leży obecność typu V I l2. W zakresie technologii naczynia typu I, odmiany B należą do naczyń całkowicie obtaczanych, charakteryzuje je powierzchnia szorstka, rzadziej wygładzana, wyjątkowo gładka; glina ich zawiera domieszkę na ogół drobno- lub średnioziarnistą, rzadziej gruboziarnistą; ich barwa jest głównie eiemnopopielata, rzadziej ceglasta lub brunatna; przełom jest częściej jednobarwny niż wielobarwny.
Naczynia typu T, odmiany C mają brzegi głównie typu 1, odmiany c, typu 2, odmiany d, e. Liczba brzegów pogrubionych znacznie przewyższa liczbę brzegów równych. W ornamentyce dominują poziome bruzdy najczę ściej w układzie z pasmem bruzd falistych (III3, I I I 4) łub pasmem krótkich bruzd pionowych (IV 2), lub skośnych występujących w wąskich pasmach (IV3). Liczba wątków ornamentacyjnych wynosi 22, wśród nich odnotować należy stosunkowo dużą frekwencję w wątkach kombinowanych, zaliczanych do typu VI oraz obecność wątku V II3. Wśród fragmentów naczyń zaliczonych do typu I, odmiany 0 znalazł się również fragment z napisem6. W zakresie technologii naczynia tego typu są całkowicie obtaczane; charakteryzuje je powierzchnia wygładzana, rzadziej szorstka, sporadycznie gładka; dominuje wyraźnie domieszka drobnoziarnista, rzadziej jest spotykana średnioziarnista sporadycznie gruboziarnista lub jej całkowicie brak; barwa naczyń jest głównie eiemnopopielata, rzadziej brunatna lub ceglasta; przełom jest częściej jedno barwny.
Naczynia typu I, odmiany D mają brzegi głównie typu 1, odmiany c i typu 2, odmiany d, e. Liczba brzegów pogrubionych znacznie przewyższa liczbę brzegów równych. W ornamentyce dominują poziome bruzdy naj częściej w układzie z pasmem bruzd falistych (III3, U li). Liczba wątków ornamentacyjnych wynosi 21, wśród nich odnotować należy stosunkowo dużą frekwencję w wątkach kombinowanych, zaliczonych do typu VI. Naczynia typu I, odmiany I) są całkowicie obtaczane; mają powierzchnię wygładzaną lub szorstką; domieszka schudzająca jest drobno- lub średnioziarnista, spora dycznie gruboziarnista lub jej całkowicie brak; barwa jest eiemnopopielata,
rzadziej ceglasta lub brunatna; przełom jest jednobarwny lub wielobarwny. Naczynia typu I, odmiany E mają brzegi głównie pogrubione typu 2, odmiany g, rzadko typu 1, odmiany e*. W ornamentyce dominują poziome bruzdy (I3), najczęściej w układzie z pasmem bruzd falistych (III3) lub pasmem krótkich bruzd pionowych (IV 2). Liczba wątków ornamentacyjnych wynosi 13, jest więc stosunkowo uboga. Naczynia typu I, odmiany E są całkowicie obtaczane; mają powierzchnię szorstką lub wygładzoną; domieszkę śreclnio- lub gruboziarnistą, sporadycznie jej całkowicie brak; barwa jest ciemno- popielata, rzadziej ceglasta lub brunatna; przełom jest głównie jednobarwny.
Naczynia typu II mają brzegi typu 1 odmiany c oraz typu 2, odmiany c. Ilość brzegów równych nieznacznie przewyższa ilość brzegów pogrubionych.
Naczynia typu II są na ogół nieornamentowane, jedynym wątkiem sa poziome żłobki (I5) występujące sporadycznie. Naczynia tego typu są całkowicie obta- czane; mają powierzchnię gładką lub wygładzaną; domieszkę drobnoziarnistą łub nie mają jej wcale; barwę ciemnopopielatą lub ceglastą; przełom wielo barwny lub jednobarwny.
Naczynia typu III mają brzegi typu 1, odmiany a, są niezdobione. Były one całkowicie obtaczane, powierzchnia ich jest gładka, wygładzana lub szkliwiona, jasnozielona; domieszka sehudzająca jest średnic- lub drobnoziarnista; barwa ceglasta lub ciemnopopielata; przełom jednobarwny lub wielobarwny.
Naczynia typu IV, odmiany A mają brzegi typu 2, odmiany a. Są zdobione wątkami: 1I2, II I 7, IV 3. Były one całkowicie obtaczane; ich powierzchnia jest wygładzana; mają drobnoziarnistą domieszkę schudzającą; barwę ciemno popielatą lub ceglastą; przełom jednobarwny lub wielobarwny.
Naczynia typu IV, odmiany B mają brzegi typu 1, odmiany ą. Są zdobione wątkami: I I 2,. IIIu II I 3. Były one całkowicie obtaczane; ich' powierzchnia jest szorstka; mają drobno- lub średnioziarnistą domieszkę schudzającą; barwę ceglastą łub ciemnopopielatą; przełom jednobarwny.
Naczynia typu V mają brzegi typu 2, w odmianach g, h. W ornamentyce dominują poziome żłobki (I5), rzadziej występują poziome bruzdy (I2) lub pojedyncza bruzda falista (IIj). Należą do naczyń całkowicie obtaczanych; ich powierzchnia jest szorstka, znacznie rzadziej wygładzana; domieszka schudzająca jest grubo- lub średnioziarnista; barwa ciemnopopielata lub brunatna; przełom jednobarwny lub wielobarwny.
Z przedstawionych zależności między morfologią, ornamentyką a techno logią wynika, że określonym typom naczyń wyróżnionym na podstawie makromorfologii odpowiadają niejednokrotnie określone cechy charakteryzu jące mikromorfologię, ornamentykę i technologię. Wyraźnie jest to widoczne w odniesieniu do niektórych typów brzegów. Brzegi typu 1, odmiany b wystę pu ją wyłącznie u naczyń typu I, odmiany A, brzegi typu 1, odmiany e oraz typu 2, odmiany f u naczyń typu I, odmiany E, brzegi typu 2, odmiany a u naczyń typu IV, odmiany A, brzegi typu 2, odmiany g, h u naczyń typu V. Określenie przynależności wyróżnionych typów den do poszczególnych typów naczyń ze względu na słaby stan zachowania materiału jest możliwe jedynie dla kilku naczyń. Dna typu 1 najliczniej reprezentowane w całym zespole wystąpiły u naczyń typu I, odmiany A, B, C, I), oraz u naczyń typu IV, odmiany A, B. Przynależność do poszczególnych typów naczyń słabiej repre zentowanych w materiale den typu 2 i 3 nie można jednoznacznie określić, aczkolwiek dna typu 3 są spotykane w innych zespołach u naczyń amforowatych (typ III) i mis (typ IV )7.
Na podstawie fragmentów z partii dolnych, które znalazły się w obrębie wyselekcjonowanej próbki, "można natomiast określić zależności między wy
różnionymi typami den a cechami charakteryzującymi technologię ich wyko nania i rodzaj występujących na nich znaków garncarskich.
Dna typu I mają głównie powierzchnię szorstką, rzadziej wygładzoną lub gładką; domieszka schudzająca jest drobno- lub średnioziarnista, rzadko gruboziarnista lub całkowicie jej brak; barwą dominującą jest ciemnopopielata, rzadziej reprezentowane są brunatna i ceglasta; przełom jest jednobarwny lub wielobarwny. Na dnach typu 1 stwierdzono obecność podsypki mineralnej, odciski organiczne oraz ślady odcinania od koła garcarskiego. Wystąpiły na nich również wszystkie reprezentowane w materiale z Odercy rodzaje znaków garncarskich.
Dna typu 2 mają głównie powierzchnię szorstką, rzadko wygładzaną, sporadycznie gładką; domieszka schudzająca jest głównie drobnoziarnista, rzadziej średnioziarnista lub całkowicie jej brak; barwa na ogól ciemnopopie lata, rzadziej brunatna lub ceglasta; przełom częściej jest jednobarwny niż wielobarwny. Na dnach typu 2 stwierdzono obecność podsypki i pierścienia przykrawędnego, występuje na nich również znak garncarski w postaci koła.
Dna typu 3 posiadają najczęściej powierzchnię wygładzoną lub szkliwioną, barwa szkliwa jest jasnozielona; domieszka schudzająca jest drobno- lub średnioziarnista; barwa częściej ceglasta niż ciemnopopielata; przełom jest jedno- lub wielobarwny. Na jednym z den wystąpił znak garncarski w postaci koła.
II. CH RO N O LO G IA
Stanowisko w Odercy jest wielowarstwowe, w trakcie badań wyróżniono 5 zasadniczych poziomów osadniczych. Z osadnictwem wczesnośrednio wiecznym związane są poziomy I i U.
Poziom I — najmłodszy tworzą warstwy rumowiskowe o miąższości 0,25 - 0,60 m powstałe w wyniku zniszczenia wczesnośredniowiecznej osady, partii naziemnych jej domostw i późniejszycli dewastacji związanych z wykorzy staniem terenu osady jako miejsca grzebania zmarłych w okresie średnio wiecznym oraz jako miejsca skąd wydobywano kamień do budowy uzyskany z rozbiórki późnorzymskich murów, wreszcie jako miejsca wypasu owiec aż do czasów obecnych. Z warstw tego poziomu wydobyto 1707 fragmentów oraz 2 całkowicie później zrekonstruowane naczynia wczesnośredniowieczne. Z tego 23 fragmenty naczyń wczesnośredniowiecznych znaleziono również w obrębie trzech grobów (groby: 2, 4, 14). Znalazły się one w nich w wyniku naruszenia obiektów wczesnośredniowiecznej osady. Wyraźniej jest to widoczne w odniesieniu do dwóch grobów (groby 14 i 15), które zostały wkopane w strop wczesnośredniowiecznych pólziemianek (ob. 18 i 20).
Chronologię tego poziomu określa obecność monet8 oraz niektórych ze “ W pracy wykorzystano wTstępne opracowanie monet z Odercy przygotowane przez A . Krzyżanowską.
znalezionych w nim ozdób. Wśród najmłodszych monet znalazły się 3 — Jana Cimiskesa (969 - 976), 3 — Bazylego II i Konstantyna V II I (976 - 1025), 1 — Konstantyna V II I (1025 - 1028), 1 — Romana II I (1028 - 1034), 4 — Mi chała I V (1034 - 1041) oraz 6 monet anonimowych z X I w. W warstwach poziomu I znalazło się również stosunkowo dużo monet z IV - V I w. oraz po jedyncze egzemplarze monet z I I i II I w., ich obecność określa wysoki poziom zniszczenia późnorzymskich warstw osadniczych. Wśród ozdób, które pozwa lają określić chronologię poziomu I, znalazły się: 2 brązowe pierścienie z w yo brażeniem ptaka datowane na X - X I I w.9, 2 brązowe enkolpiony datowane po X w .10, zausznica odlewana z brązu datowana na X - X I I w.11 Z przedsta wionego przeglądu wynika, że większość znalezisk określa chronologię poziomu I na X - X I w., przy czym monety precyzują ją dokładniej na lata 969 - 1041. Poziom II tworzą warstwy o miąższości 0,5 - 1 m powstałe w wyniku znisz czenia późnorzyniskiej zabudowy i wykorzystania pozostałych ruin pod osadnictwo w okresie wczesnośredniowiecznym. Z warstw tego poziomu wy dobyto 2820 fragmentów oraz 1 całkowicie później zrekonstruowane naczynie, z obiektów z nim związanych 3031 fragmentów oraz 1 całkowicie zrekonstruo wane naczynie. Większość z 32 odkrytych półziemianek została odkryta częś ciowo, były one wkopane w warstwy poziomu II. Stratygraficznie wskazują na dwie fazy istnienia osady, widoczne jest to w nawarstwieniu i wkopywaniu jednych półziemianek a v drugie (ob. 8 został wkopany i zalega częściowo nad ob. 11, ob. 19 został wkopany w ob. 18). Dwie półziemianki wykazują wyraźne ślady przebudowy, są to ob. 10 i 16. Przebudowy polegały na innym wytyczeniu ścian, w wyniku czego np. .kamienny murek licujący ściany ob. 10 zamknął wejście do piwnicy (ob. 29), do której przed przebudową wejście znajdowało się przypuszczalnie wewnątrz ziemianki, z którą tym samym była ona funkcjo nalnie związana12. Półziemianki posiadały w rzucie poziomym kształt zbliżony do kwadratu o rozmiarach powierzchni 9 - 1 6 m2 (ob.: 6, 7, 8, 17) bądź owalny o powierzchni 8 - 12,5 m2 (o b .: 1, 2, 10, 14); ich głębokość wynosiła 0,4 - 0,9 m. Ściany półziemianek były zawsze licowane kamieniami, niektóre z nich były dobudowywane do fundamentowych partii budynków późnorzymskich (o b .: 4,
11, 12, 17, 20, 30, 34). Podłogi stanowiło na ogół klepisko gliniane (o b .: 4. U, 17, 18, 26, 27, 28, 30, 31); rzadziej posadzka z płyt kamiennych wyrównująca nierówne skaliste podłoże (o b .: 10, 12, 16). Na wyposażenie składał się piec z płyt kamiennych (o b .: 6, 14, 17, 22, 30, 34); rożen (o b .: 10, 22, 28, 30, 31) oraz żarna rotacyjne (ob.: 22, 27, 28, 31).
Chronologię poziomu II określa obecność monet13 oraz niektórych
znalezio-9 Nr inw .: 1/67, 151/73; Ż. V a ż a r o v a , 1znalezio-976, s. 377.
10 Nr inw .: 20/69, 65/69; B . D a n i e l c z y k 1970, s. 264 - 266. 11 Nr inw.: 125/70; M. ć o r o v i ć - L j u b i n k o v i ć 1951, s. 53 - 55.
12 Znaleziona w niej późnorzymska ceramika pozwala przypuszczać, że zlokalizowana w naturalnej grocie o pojemności 6 m 3 piwnica, była użytkowana również w okresie rzymskim.
nych w nim i obiektach z nim związanych ozdób. Poza wcześniejszymi mo netarni z IV - VI w. w warstwach poziomu II znaleziono 2 monety Jana Cimiskesa (969 - 976) oraz 1 monetę złotą Bazylego II i Konstantyna V III (976 - 1025). Z ozdób przydatnych dla określenia chronologii wymienić należy 2 brązowe pierścienie z pentagramem datowane najczęściej na X - X II w.14, brązowy pierścień i krzyżyk, które można datować na I X w .15, 3 brązowe i 6 złotych zausznic z czterema jagodami bądź z trzema jagodami i półksiężycem, datowane najczęściej na I X - X w.16, brązowe kolczyki: z gwiaździstym wisior kiem oraz dwoma zwojami spiralnymi z I X w.17, okucia brązowe datowane na IX - X w.18 Z wymienionych wyżej ozdób niektóre odkryto w wypełnisku półziemianek. Są to: brązowy pierścień z gwiazdą — pentagramem w ob. 27, 6 złotych zausznic zostało ukrytych pod kamiennym licem ob. 21, brązowy kolczyk ze zwojami spiralnymi w ob. 4. Większość znalezisk określa chrono logię poziomu II na I X - X w.
Badając występowanie cech charakteryzujących morfologię, ornamentykę i technologię w obrębie wyróżnionych zespołów stwierdzono, że udział typów i odmian najczęściej reprezentowanych w całym zespole ceramiki wczesno średniowiecznej z Odercy odpowiada ich udziałowi w poszczególnych pozio mach i obiektach. Należą do nich znajdujące analogie w ceramice datowanej na IX - X w. naczynia typu I, w odmianach: B 19, C20, D 21, E 22; naczynia typu II 23 oraz typu IV, w odmianie A 24. W zakresie mikromorfologii należą do nich naczynia mające brzegi typu 1, w odmianach c, d, e; typu 2, w odmianach: b, c, d, e, f oraz naczynia posiadające dna typu 1 i 2. W zakresie ornamentyki należą do nich naczynia zdobione wątkami typu I, w odmianach: 2, 3, 5: t ypu III, w odmianach: 3, 4; typu IV, w odmianach: 2, 3; reprezentują one typowy zestaw wątków spotykanych na naczyniach z zespołów datowanych na IX
-14 Nr inw .: 122/72. 221/73; B. D a n i e lc z y k 1970, s. 259. 16 Nr inw.: 100/70, 139/72; B. D a n i e lc z y k 1970, s. 259, 264 - 265. 16 Nr inw .: 423/69, 424/69, 425/69, 136/70; B. D a n i e lc z y k 1970, s. 2 5 6 - 257; Ż. V a ź a r o v a 1976, s. 358 - 359, 364 - 365. 17 Nr inw.: 367/69, 66/73; Z. V a ż a r o v a 1976, s. 356, 361; B. D a n i e lc z y k 1970, s. 257 - 258. le Nr inw .: 21/70, 173/70, 180/70; B. D a n i e lc z y k 1970, s. 260 - 264. 19 L. D o n ć e v a -P e t k o v a 1977, s. 62, 202, tabl. X I I , nr kat, 188; V. Z ir r a 1963, s. 377, ryc. 16,4_6; M. C om ęa 1979, s. 239, ryc. 7,*.
20 B .M it r e a , 1962,s. 6 45,ryc. 1,4;L . D o n ć e v a -P e t k o v a 1977,s. 41 -43, 197, tabl. II, nr kat. 29; Z. K u r n a t o w s k a 1980, s. 112, ryc. 27, 2a.
21 L. D o n 6 e v a -P e t k o v a 1977, s. 45 - 46, 198, tabl. IV , nr kat. 90.
22J . B a r n e a , §t. S t e fa n e s c u 1971, s. 48, ryc. 14,3; L. D o n c e v a -P e t k o v a 1977, s. 44 - 45, 198, tabl. III, nr kat. 77: M. C o m sa 1979, s. 239, ryc. 7,Sł; Z. K u r n a t o w s k a
1980, s. 88, ryc. 14.4.
23 M. C o m sa 1963, tabl. II; L. D o n ó e v a -P e t k o v a 1977, s. 56 - 57, 201, tabl. X , nr kat.: 152, 156.
24 M. C om sa 1963, s. 415, tabl. II; L. D o n S e v a -P e t k o v a 1977, s. 96, 211, tabl. X X I X , nr k a t.: 339, 340.
- X w .23 W zakresie technologii zespół wczesnośredniowiecznej ceramiki z Oder- cy, którą cechuje dość silne całkowite obtaczanie odpowiada zestawem cech charakteryzujących skład tworzywa, wypał oraz sposób potraktowania po wierzchni ceramiki datowanej na I X - X w.26 Wykazuje on przy tym bardziej tendencje charakterystyczne dla ceramiki X w., widoczne zwłaszcza w niskim udziale ceramiki o powierzchni gładkiej (5,60% )27.
Większe znaczenie dla uściślenia clironologii ma obecność w zespołach niektóiych cech mniej licznie reprezentowanych, za to posiadających dokład niej określone ramy chronologiczne icli występowania. Należą do nich: naczynia typu I, odmiany A oraz brzegi typu 1, odmiany b, które można datować na I X w.28, wystąpiły one w warstwach poziomu I i II oraz w ob.: 17, 20, 28, 33; naczynia typu III i IV, które są datowane na połowę X - X I w .29, wystąpiły one w warstwach poziomu I i II w. o b .: 6, 10; naczynia typu V oraz brzegi typu 2, w odmianach: g, h, które są datowane na koniec X i pierwszą połowę X I w.30, wystąpiły one w warstwach poziomu I i II oraz w ob.: 7, 10, 17, 19, 33; dna typu 3 spotykane u naczyń amforowatych i mis datowanych na drugą połowę X w.31 W ornamentyce charakterystyczna jest niska frekwencja wątków zali czonych do typu VII, wynosząca 0,46%32, fragmenty tak zdobione odkryto w warstwach poziomu I i II, gdzie są najczęściej spotykane, oraz w o b .: 3, 7, 13, 17, 30. Dokładniej określoną chronologię posiadają fragmenty naczyń zdobione odciskami kółka zębatego, ornament taki występuje na naczyniach od końca X - X I w.33, fragmenty tak zdobione odkryto w warstwach poziomu I oraz w o b .: 17, 20. Znaczenie dla uściślenia chronologii wczesnośredniowiecznej ceramiki z Odercy ma obecność fragmentów naczyń górą obtaczanych34, stanowią one niewielki procent (0,34%) w całym zespole, są obecne w warstwach poziomu I i II oraz w o b .: 17, 18, 23, 31.
Dla precyzyjniejszego określenia chronologii nie mają większego znaczenia występujące nielicznie na naczyniach znaki garncarskie, których największe rozprzestrzenienie przypada na I X - X w., w X I w. występują one stosunkowo
“ L. D o n 6 e v a - P e t k o v a 1977, s. 11 - 121. 2,1 Ibidem, s. 15 - 32.
27 Ł. D o n f ie v a -P e t k o v a 1977, s. 21.
2* M. C oin sa 1907, s. 135, rye. 76j_ 2; L. D o n ć e v a -P e t k o v a 1977, s. 4ti, 198, tabl. IV, nr kat. 91. Naczynia typu 1, odmiany A znajdują analogię wśród naczyń dato wanych na I X - X w., również zestawem wątków omamentacyjnycli nie wyróżniają się w zespole ceramiki naczyniowej z Odercy, różnią się natomiast zestawem cech charakte ryzujących technologię — typowym dla naczyń górą obtaczanych.
2® A. L. J a k o b s o n 1951, s. 337, rye. 1030; L. D o n f ie v a -P e t k o v a 1977, s. 83, 207, tabl. X X I , nr kat.: 273, 276, s. 98, 211, tabl. X X I X , nr kat, 353.
3l‘ G. F lo r e s c u , R . F lo r e s c u , P. D ia c o n u 1958, s. 210 - 211, tabl. X X V I I I : 5, 8, 10; D. I. D i m i t r o v 1975, s. 41 - 42, tabl. IV : 1 - 5.
31 Por. przypis 29.
32 Tendencje do zaniku tego typu ornamentu są widoczne w materiałach datowanych na X w .; L. D o n c e v a - P e t k o v a 1977, s. 131.
33 M. Cornea 1903, s. 418. 34 Por. przypis 28.
rzadko35, w Odercy ich obecność została stwierdzona w warstwach poziomu I i II, gdzie są spotykane częściej oraz w o b .: 6, 19, 26, 29, 30, 34. Naczynia szkliwione znikomo reprezentowane w ceramice z Odercy (0,1 2% ), których fragmenty odkryto w warstwach poziomu I i II oraz w ob.: 6, 11 można datować na drugą połowę X - X I w.36 Grecka forma napisu na fragmencie jednego z naczyń, znalezionego w warstwach poziomu I, łączy go z okresem między X - X II w., kiedy wschodnia część Bułgarii została podbita przez Bizancjum37.
III. P O D SU M O W A N IE
Zespół wczesnośredniowiecznej ceramiki z Odercy można datować na IX - pierwszą połowę X I w., przy czym większość cech masowo występujących najbardziej wskazuje na wiek X . Chronologię taką potwierdza obecność innych przedmiotów datujących, jest ona również zgodna z ustaleniami w najnowszych opracowaniach syntetycznych, dotyczących wczesnośredniowiecznej ceramiki bułgarskiej. Wynikająca ze stratygrafii i rozmieszczenia innych przedmiotów datujących dwiifazowość osady znalazła potwierdzenie w obecności cech charakteryzujących ceramikę, które są mniej licznie lub znikomo reprezentowa ne w całym materiale. Do cech charakteryzujących fazę starszą można zaliczyć obecność fragmentów naczyń górą obtaczanych, do których należą naczynia typu I, odmiany A oraz obecność wątków zdobniczych zaliczonych do typu VII. Wśród cech charakteryzujących fazę młodszą wymienić należy obecność naczyń typu III, IV, odmiany B i V i odpowiadających im brzegów oraz den typu 3 i ornamentu typu VIII. Do fazy młodszej zaliczyć również należy
fragment z napisem.
Podkreślić w tym miejscu należy, że w świetle opracowań wczesnośrednio wiecznej ceramiki bułgarskiej czas pojawienia się cech wyznaczających fazę młodszą jest znacznie dokładniej określony niż czas zaniku cech wyznacza jących w materiale z Odercy fazę starszą. Spostrzeżenie to należy brać pod uwagę przy interpretacji współwystępowania cech wyznaczających fazę star szą i młodszą w tych samych obiektach. Cechy wyznaczające fazę starszą wystąpiły w warstwach poziomu I i II, przy czym widoczna jest ich przewaga w warstwach poziomu II, są one również reprezentowane w obiektach: 3, 7, 13, 17, 20, 23, 28, 30, 31, 33. Cechy wyznaczające fazę młodszą wystąpiły w obiektach: 6, 7, 10, 17, 19, 20, 30, 33 oraz w warstwach poziomu I i II, przy czym w warstwach poziomu I mają one wyraźną przewagę. Widoczne
współ-3i L. D o n c e v a -P e t k o v a 1977, s. 144; Z. K u r n a t o w s k a 1980, s. 136, ryc. 43. 36 W zespolo wczesnośredniowiecznej ceramiki naczyniowej z Odersy fragmenty naczyń szkliwionych pochodzą od naczyń datowranych na drugą połowę X - X I w., por. przypis 29.
występowanie cech wyznaczających fazę starszą i młodszą w obiektach: 7, 17, 20, 30 i 33 może wskazywać z jednej strony na sygnalizowane wyżej mało dokładne określenie czasu zaniku cech wyznaczających fazę starszą, z drugiej liczyć się należy z możliwością użytkowania w obu fazach tych samych obiek tów, co jest bardzo prawdopodobne w odniesieniu do ob. 17. jest w nim repre zentowany zarówno zespól,cech wyznaczających fazę starszą jak i zestaw cech wyznaczających fazę młodszą.
Użytkowanie tych samych obiektów w obu fazach istnienia osady wynikało najprawdopodobniej z nieprzerwanego jej zamieszkania od IX do połowy X 1 w. Znalazło to również odbicie w jednolitej technologii i stylu przeważającej części ceramiki użytkowanej w obydwu fazach. W świetle współ występowali i a cech charakteryzujących ceramikę dla większości z reprezentowanych typów widoczna jest kontynuacja tych samych tradycji od IX do pierwszej połowy X I w. Prawdopodobnie w drugiej połowie X w., kiedy ta część północno- -\\ schodniej Bułgarii, w której znajduje się Odercy znalazła się w obrębie obsza rów podbitych przez Bizancjum38, w ceramice naczyniowej z osady pojawiają się nowe elementy7, czego wyrazem może być obecność naczyń typu III i IV, odmiany B, a zwłaszcza grecki napis na jednym z naczyń typu 1, odmiany 0. Wyraźnie akcentowana obecność monet bizantyjskich wyznacza dla młodszej fazy osadnictwa wczesnośredniowiecznego z Odercy lata 961 - 1041. Pod koniec X w. w ceramice pojawiają się nowe elementy: kotły (typ V) i ornament kółka zębatego (ty-p V III), wiążące się prawdopodobnie z infiltracją koczowni czych Pieczyngów, których duże grupy7 przeniknęły na teren północno-wschod niej Bułgarii w latach 1026 - 1036, a szczególnie w 1048 r.39 Zniszczeniu tiległa wówczas część osad40, wśród których prawdopodobnie znalazła się również osada w Odercy7.
L IT E R A T U R A
B a r n e a I., § t e f a n e s c u § t. 1971, Bizantini, Romani .si Bulgari la Dunarea de Jos. Din istoria Dobrogei III, Bucureęti.
C om ęa M. 1963, La civilisation balcano-danubienne ( I X e - X I e siècles) sur la territoiie de la R. P . Roumaine, Dacia n.s., V II , s. 413 - 438.
— 1967, Geramica localä, s. 134 - 229; w: Dinogetia 1, Bucureęti.
— 1979, D ie örtliche Keramik aus den Siedlungen des 8. - 10. Jahrhunderts von Bucov-Ploic- sti, Dacia n.s., X X I I I , s. 231 - 264.
C oro v i e -L j u b in k o v ie M. 1951, Mema.mu Hanum ôe.wôpdcKoz muna, Starinar, II, s. 21 - 56.
D a n i e lc z y k B. 1970, Wyroby z miedzi i je j stopów z wczesnośredniowiecznego grodziska w Styrmen (Bułgaria), SI. Ant. X V I , s. 253 - 268.
38 V . T ä p k o v a -Z a i m o v a 1976. 3» V . Z la t a r s k i 1934, s. 36 - 38. 40 D . I. D i m i t r o v 1975, s. 57.
