Kodyfikacja etyki zawodowej
Źródła etyki zawodowej
W znaczeniu formalnym i
materialnym. W ujęciu formalnym źródła etyki zawodowej to
wszelkiego rodzaju akty
normatywne, kodeksy etyki
zawodowej, zalecenia rekomendacje, a także akty stosowania prawa, takie jak orzecznictwo sądowe.
Źródła etyki zawodowej
W ujęciu materialnym – to z kolei całokształt okoliczności społecznych mających wpływ na
takie, a nie inne ukształtowanie się etyki danego zawodu, przede wszystkim w pojmowaniu jego podstawowych celów i wartości. Materialne
źródła etyki zawodowej to fakty społeczne, które pozwalają na wyodrębnienie danej etyki zawodowej i decydują o jej swoistości, a także w dużym stopniu wyznaczają jej treść, przede
wszystkim czynniki kształtujące role zawodowe.
Czy etykę zawodową należy kodyfikować?
W odpowiedzi na powyższe pytanie ukształtowały się dwa odmienne
stanowiska. Zwolennicy
pierwszego poglądu twierdzą, że
kodyfikacja etyki zawodowej jest nowym typem regulacji etycznej, który zastępuje model oparty na
ideałach zawodowych.
Zwolennicy drugiego poglądu, który jest określany jako etyka sytuacyjna czy też jako stanowisko antykodeksowe twierdzą, że choć kodyfikacja etyki zawodowej jest faktem, to nie może to być
równoznaczne z pozytywną oceną tego zjawiska.
Istnieją natomiast poważne racje, aby uznać, iż kodeksy etyki zawodowej jako forma regulacji
posiadają wiele wad, czy wręcz są one niebezpieczne dla funkcjonowania moralności.
Przeciwieństwem kodeksów etycznych jest sytuacyjne rozwiązywanie dylematów
etycznych.
Poglądy Leszka Kołakowskiego na kodeksy etyczne
Autor dokonuje krytyki etycznych kodeksów
zawodowych. Opiera się na trzech argumentach.
Argument pierwszy
Jest określany jako zarzut
deontologizmu. Polega on na tym, że konstrukcja kodeksów etyki zawodowej opiera się na kategorii obowiązków,
których wykonanie może być przedmiotem roszczeń ze strony innych podmiotów, w
szczególności uprawnionych do ich
egzekwowania organów władzy publicznej.
Zakłada się tutaj symetrię praw i obowiązków moralnych.
Rodzi to istotne konsekwencje:
Po pierwsze, prowadzi do eliminacji ze sfery etyki zawodowej innych niż obowiązki
zawodowe kategorii, takich jak np. cnoty, wartości czy ideały moralne;
Po drugie, same obowiązki zawodowe, ze
względu na ich egzekwowalność, rozumiane są raczej jako obowiązki prawne niż moralne.
Kodyfikacja etyki powoduje zanik
moralnego poczucia odpowiedzialności.
Argument drugi
Jest określany jako zarzut konwencjonalizmu.
Według niego kodyfikacja zakłada
homogeniczność w etyce, a więc doskonałą
hierarchię i spójność norm moralnych. Dąży do opracowania doskonałego systemu norm
moralnych, który umożliwia formułowanie
rozstrzygnięć przy pomocy narzędzi logicznych.
W rzeczywistości w etyce myślenia ma charakter odmienny. Moralność jest czymś żywym, pełnym konfliktów wartości i dylematów, które muszą
być rozstrzygane indywidualnie.
Kodyfikacja kodeksów etyki prowadzi do eliminacji indywidualnego
poczucia odpowiedzialności moralnej ze sfery etyki zawodowej.
Może się ono pojawiać jedynie jako prywatny sprzeciw sumienia w
stosunku do standardów
profesjonalnego postępowania.
Argument trzeci
Odwołuje się do problemu
oportunizmu związanego z ich tworzeniem. Systematyzacja
obowiązków zawodowych jest bowiem działaniem, które dana grupa zawodowa podejmuje, aby zrealizować określone cele. Tymi celami jest ochrona wartości
zawodowych.
Odpowiedzialność moralna
Jest pewną faktyczną postawą wobec
instytucji oznaczającą, że podmiot w pewien sposób się z nią identyfikuje, nie czyni jednak tego bezrefleksyjnie.
Można doszukiwać się tutaj analogii z postawą krytyczno – refleksyjną wobec reguły w ujęciu H.L.A. Harta. Istotą
obowiązku prawnego w tym ujęciu jest to, że przez adresatów jest on traktowany jako
racja do działania, a więc wykonywany po odpowiednim namyśle.
Adresat rozumie więc regułę i chce zgodnie z nią działać, choćby nie zgadzał się z jej treścią.
Możliwe jest również
nieposłuszeństwo wobec niej,
wynikające ze świadomego braku zgody na jej treść wynikającą np. z poczucia moralnej
odpowiedzialności.
Można również przyjąć, że odpowiedzialność
moralna ma charakter
normatywny i jest raczej pewnym obowiązkiem
wobec instytucji.
Charakter norm, które składają się na kodeksy etyki zawodowej
Popularne w tym zakresie jest
nawiązywanie do koncepcji zasad prawnych Ronalda Dworkina czy Roberta Aleksego.
Opiera się na
rozróżnieniu dwóch
rodzajów norm: zasad oraz reguł.
Jeśli uznać, że kodeksy etyki zawodowej zawierają wyłącznie zasady, to rzeczywiście wymagałoby to podejmowania sytuacyjnego namysłu przez ich adresatów i ważenia zasad w celu podjęcia
konkretnego rozstrzygnięcia. W konsekwencji adresaci kodeksu w przypadku kolizji jego norm uwzględnialiby to, jak je rozumieją, i dokonywali wyborów.
Nastawienie do kodeksów nie mogłoby więc być czysto poznawcze, jak w przypadku traktowania go jako zupełnego i niesprzecznego systemu
reguł.
Prawny charakter kodeksów etyki zawodowej
Spornym zagadnieniem jest prawny charakter kodeksów etyki
zawodowej. Filozoficzne
przesądzenie, że mają one charakter norm prawnych, co prawda
tworzonych w specyficzny sposób,
otwiera problematykę związaną z ich statusem na gruncie konkretnego
systemu prawnego.
Powstaje pytanie o miejsce kodeksów etycznych wśród
źródeł prawa i ich stosunek do innych aktów prawnych
obowiązujących w danym państwie?
Na powyższe pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi.
W przypadku zawodów wyposażonych w
samorząd zawodowy, kodeksy etyki tworzone są na mocy ustawowego upoważnienia.
Art. 57 pkt 7 RadPrU stanowi, że do Krajowego Zjazdu Radców Prawnych należy uchwalanie zasad etyki radców prawnych.
Stworzenie kodeksów etyki zawodowej nie jest więc jedynie prawem, lecz również
obowiązkiem organów samorządów
zawodowych radców prawnych i adwokatów.
Ważne jest też znaczenie jakie prawodawca przypisuje kodeksom etyki zawodowej.
W przepisach ustanawiających rotę
ślubowania, zarówno adwokatów, jak i
radców prawnych, znajdujemy odesłania do zasad etyki.
W przepisach dotyczących materii
egzaminów zawodowych radcowskich wymagana jest znajomość „warunków
wykonywania zawodu radcy prawnego i etyki tego zawodu” .
Art.3 ust.2 RadPrU stanowi, że „Radca prawny wykonuje zawód ze starannością
wynikającą z wiedzy
prawniczej oraz zasad etyki radcy prawnego”.
Najbardziej
charakterystyczne i
decydujące dla statusu
kodeksów etyki zawodowej adwokatów i radców
prawnych są przepisy dotyczące
materialnoprawnych podstaw odpowiedzialności
dyscyplinarnej tych zawodów.
art. 64 RadPrU: „Radcowie
prawni i aplikanci radcowscy podlegają odpowiedzialności dyscyplinarnej za
postępowanie sprzeczne z prawem, zasadami etyki lub godnością zawodu bądź za naruszenie swych obowiązków zawodowych”.
Trybunał Konstytucyjny zaliczył
kodeksy etyki zawodowej do sfery norm deontologicznych, tworzonych w sferze autonomii korporacyjnej
oraz dookreślających normy
ustawowe tam, gdzie kodeksy owe mają wpływ na ich stosowanie.
Istnieje także koncepcja, zgodnie z którą kodeksy etyki zawodowej
należą do kategorii instrumentów miękkiego prawa (soft law).
