Andrzej Kołek
Przepowiadanie słowa Bożego w
opinii mieszkańców śląskiej parafii
miejskiej
Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 17, 89-99
KS. ANDRZEJ KOŁEK
PRZEPOWIADANIE SŁOWA BOŻEGO W OPINII
MIESZKAŃCÓW ŚLĄSKIEJ PARAFII MIEJSKIEJ
Sobór Watykański II zwrócił uwagę na szczególną misję Kościoła w świecie współczesnym. Ma on bowiem obowiązek „badać znaki czasów i wyjaśniać je w świetle Ewangelii tak, aby mógł w sposób dostosowany do mentalności każ-dego pokolenia odpowiadać ludziom na ich odwieczne pytania dotyczące sensu życia obecnego i przyszłego oraz ich wzajemnego stosunku względem siebie" (KDK 4). Postawione w ten sposób zadanie odnosi się także do kaznodziej-stwa. To właśnie głoszone Orędzie zbawcze winno dostarczyć współczesnemu człowiekowi odpowiedzi na nurtujące go pytania. Aby jednak owe problemy dokładniej poznać i określić, konieczne wydaje się odwołanie do nauk pomoc-niczych teologii, szczególnie zaś do psychologii i socjologii religii. Nauki te do-starczają właściwej metody umożliwiającej realizację określonego celu.
Niniejszy artykuł prezentuje opinie mieszkańców parafii Najświętszego
Ser-ca Pana Jezusa w MysłowiSer-cach1, dotyczące recepcji kazań. Opinie te uzyskano
na podstawie analizy ankiety2 przeprowadzonej wśród mieszkańców parafii w
1983 r. Podobne sondaże prowadzono także w innych środowiskach.
Przykła-dowo: J. Stroba3 koordynował badania w Gorzowie Wielkopolskim, Z.
Boro-do4, W. Jankowski5 i P. Kurałowicz6 ankietowali mieszkańców Szczecina,
1 Parafia Najśw. Serca Pana Jezusa obejmuje centralną część miasta Mysłowice. Liczy ona
po-nad 18 ty s. mieszkańców. Struktura zawodowa i wiekowa parafian pokrywa się zasadniczo ze śred-nią ogólnomiejską i nie odbiega w tym względzie od danych innych ośrodków przemysłowych GOP.
Przeprowadzona ankieta objęła katolików w miarę systematycznie uczestniczących w niedziel-nej Mszy świętej. Większość z nich — w sposób stały lub okazjonalny — związana jest z katechezą dorosłych, która obejmuje swym zasięgiem ok. 2,5% ogólnej liczby parafian. Ponad 10% respon-dentów to uczestnicy katechezy młodzieżowej. Przekrój wiekowy responrespon-dentów kształtuje się na-stępująco: do 20 lat — 11,3%; 21—30 lat — 24,7%; 31—40 lat — 28,0%; 41—50 lat — 15,3%; pow. 50 lat — 20,7%. Około 20% ma wykształcenie podstawowe, 18% — zawodowe, 40% — średnie, 13,3% — niepełne wyższe i 8,7% — wyższe. Deklarowany stopień wiary: 41,3% — głęboko wierzący, 56,7% — wierzący, 1,4% — obojętni.
Zaprezentowane opracowanie oparte zostało na badaniach prowadzonych w ramach pracy ma-gisterskiej przedstawionej na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim w 1984 r.
2 Posłużono się kwestionariuszem ankietowym opracowanym na Katolickim Uniwersytecie
Lubelskim przez W. Piwowarskiego i H. Brzozowskiego. Kwestionariusz ten obejmował 30 pytań. Jego wypełnienie wymagało od respondentów wyboru najbardziej odpowiadających prawdzie da-nych i uzupełnienia własnymi sugestiami.
3 Por. J. S t r o b a, Kazania w opinii wiernych, AK, t. 74 (1970) z. 368,428—439.
4 Por. Z. Β o r o d o, Kazania w opinii młodzieży katechizowanej na przykładzie parafii św. Jana Chrzciciela w Szczecinie, Lublin 1974 (mps, BKUL).
5 Por. W. Jankowski, Kazania w opinii katolików wielkiego miasta na przykładzie parafii św.
Jakuba w Szczecinie, Lublin 1974 (mps, BKUL).
6 P. Kurałowicz, Przepowiadanie słowa Bożego w opinii katolików wielkiego miasta na przy-kładzie parafii Matki Bożej Ostrobramskiej w Szczecinie, Lublin 1974 (mps, BKUL).
a Z. Kuczko7 — studentów środowiska lubelskiego. Na terenie diecezji
katowi-ckiej podobne badania prowadzone były w roku 1974 w ramach prac przygoto-wawczych do Pierwszego Synodu. Dokładniejsza analiza wyników nie została,
niestety, opublikowana. N
Uzyskane wypowiedzi powinny pomóc duszpasterzom w poszukiwaniu takich treści i form przepowiadania, które byłyby najbardziej dostosowane do oczekiwań i potrzeb słuchaczy ośrodka wielkomiejskiego o typowo przemysło-wym charakterze, przy równoczesnym zachowaniu wierności zasadom i celom proklamacji zbawczego Orędzia.
I. TREŚĆ PRZEPOWIADANIA W OPINII ANKIETOWANYCH Spośród dziewięciu propozycji tematycznych, które mogłyby zostać na-świetlone w kazaniu, respondenci najczęściej wybierali tematykę apologetycz-no-światopoglądową (29,3% głosów), uwzględniającą problemy sensu życia, istnienia Boga, wiarygodności chrześcijaństwa.
Nieco mniejszą liczbę głosów uzyskała propozycja omawiania aktualnych zagadnień życiowych w świetle Pisma Świętego (24% ogółu). Za tą tematyką opowiedziało się nieco więcej kobiet (26,9%) niż mężczyzn (21,1%).
Problematyka biblijno-liturgiczna zainteresowała trzecią pod względem li-czebności grupę słuchaczy (22,7%). Preferowana tematyka winna uwzględnić omówienie teologii Mszy św., wyjaśnienie znaków liturgicznych, a także prze-prowadzenie egzegezy niezrozumiałych bądź niejasnych fragmentów perykop mszalnych.
Niewielu ankietowanych (4,7%) interesują kazania omawiające problema-tykę etyczną. Przepowiadaniu o tej treści grozi błąd moralizatorstwa, co zdecy-dowanie razi słuchaczy. Nie jest także wykluczona reakcja obronna polegająca na unikaniu drażliwych tematów: „Kaznodzieja nie powinien ingerować w ży-cie prywatne" (mężczyzna, 45 lat).
Niską popularnością w badanej zbiorowości cieszyła się tematyka dogmaty-czna. Otrzymała ona jednak więcej głosów (5,3%) niż problematyka religijno-patriotyczna (3,3%) i społeczna (0,6%). Gdzie tkwią przyczyny tak nikłego za-interesowania respondentów sprawami religijno-patriotycznymi i społeczny-mi? Być może w nadużywaniu i tendencyjnej interpretacji terminu „patrio-tyzm" przez środki masowego przekazu. Efektem są negatywne, jednostronne skojarzenia w świadomości słuchacza, prowadzące do wyparcia tej problema-tyki z przepowiadania. Nie jest też wykluczona inna przyczyna: sytuacja mate-rialna niektórych respondentów utrzymuje się na poziomie znacznie wyższym niż wynosi średnia krajowa. Sprzyja temu polityka socjalna preferująca na Ślą-sku niektóre grupy ludności. Dla członków tych grup wyraz „patriotyzm" koja-rzy się z tendencjami zmierzającymi do zmiany zaistniałej sytuacji społeczno-politycznej, prowadzącymi w efekcie do utraty statusu „uprzywilejowanych". Formą obrony byłby zatem postulat eliminacji tematyki patriotycznej i społe-cznej .
Po ogólnym zaprezentowaniu zagadnienia warto dokonać szczegółowej ana-lizy, badając zależność wybieranej treści przepowiadania od wieku, wykształ-cenia oraz deklarowanego stopnia wiary respondentów.
7 Por. Z. Kuczko, Przepowiadanie słowa Bożego w opinii studentów środowiska lubelskiego,
Najmłodsi ankietowani (do 30 lat) opowiedzieli się za tematyką apologety-czno-światopoglądową oraz przepowiadaniem ukazującym aktualne zagadnie-nia życiowe w świetle Biblii. Tę samą tematykę postulowali najstarsi respon-denci.
Kazania biblijno-liturgiczne znalazły największą liczbę zwolenników w wie-ku 41—50 lat. Procentowy wskaźnik popularności tej tematyki wzrasta wraz z wiekiem ankietowanych. Wyjątek stanowi jedynie grupa najstarsza.
Rozpatrując treść w zestawieniu z wykształceniem, znów zauważamy popu-larność kazań apologetyczno-światopoglądowych. Ten typ przepowiadania wybrała największa ilość osób legitymująca się wykształceniem podstawowym, zawodowym i średnim — choć w ostatniej kategorii zainteresowanie skupiło się także na rozważaniu aktualnych zagadnień życiowych w świetle Pisma Święte-go. Homilie wybierali również ankietowani z wykształceniem niepełnym wyż-szym i wyżwyż-szym. Osoby z wyżwyż-szym wykształceniem wybierały także problema-tykę etyczno-obyczajową. Otrzymała ona we wspomnianej kategorii wykształ-cenia połowę wszystkich głosów oddanych łącznie na tę tematykę.
Z powyższych zestawień wynika zdecydowanie zainteresowanie kazaniami apologetyczno-światopoglądowymi oraz omawiającymi problematykę egzy-stencjalną człowieka w świetle Pisma Świętego. Czy stopień wiary responden-tów wiąże się z wyborem określonej tematyki? Osoby deklarujące się jako „wierzące" wybierały raczej kazania światopoglądowe (28,1%), darząc mniej-szym zainteresowaniem przepowiadanie biblijno-egzystencjalne (22,7%). Na-tomiast w grupie „głęboko wierzących" ujawniły się zainteresowania całkowi-cie odwrotne. Tematyka apologetyczna zeszła na drugi plan (20,9%), ustępu-jąc miejsca homiliom (30,6%).
W dalszej części analizy zagadnienia warto przedstawić opinie responden-tów dotyczące znaczenia związku perykop mszalnych z kazaniem. Ankietowa-nym zadano pytanie: „Czy woli Pan(i) słuchać kazań opartych na czytaniach bi-blijnych" (wariant I), czy też poruszających dowolne tematy nie związane ściśle z czytaniami?" (wariant II). Respondenci zaakceptowali raczej drugi wariant. Większymi zwolennikami realizacji owej rozłączności czytań i tematyki okazali się mężczyźni. W ich grupie różnica głosów między obydwoma wariantami wy-nosi blisko 20%. W przypadku kobiet różnica ta jest o połowę mniejsza. Wypo-wiedzi kontrastują zatem dość wyraźnie z posoborowym dążeniem do ściślej-szego powiązania kaznodziejstwa z Biblią. Próbę interpretacji tego zjawiska można podjąć po zestawieniu danych z wiekiem ankietowanych. Tak więc naj-młodsi respondenci opowiedzieli się za kazaniami opartymi na czytaniach bi-blijnych. Wynik taki otrzymano w dwóch grupach wiekowych: poniżej 20 lat i 21—30 lat. Całkowicie przeciwna opinia zarysowała się wśród respondentów w wieku 31—40 lat. Wybierali oni zdecydowanie przepowiadanie niezależne lub w małym tylko stopniu związane z perykopami biblijnymi. W tej kategorii różnica między wspomnianymi dwoma wariantami wynosi ponad 60%. Podob-nego wyboru dokonali ankietowani mieszkańcy parafii w wieku 41—50 lat. Wydaje się, że w życiu młodszych respondentów większą rolę odegrały bez wątpienia kazania powiązane z Biblią, zgodnie z posoborowym nurtem odno-wy liturgicznej. Natomiast kazania luźniej związane z czytaniami kształtowały postawę religijną osób starszych. Zrozumiały wydaje się fakt preferowania przez nich tego właśnie sposobu przepowiadania. Otrzymane rezultaty nie ne-gują oczywiście znaczenia Biblii w kaznodziejstwie. Istnieją bowiem inne spp-śoby powiązania kazań z tekstem Pisma Świętego. Jednym z nich jest cytowa-nie. Dlatego też kolejne pytanie dotyczyło stopnia akceptacji kazań, w których
często cytowane są fragmenty tekstu natchnionego. Większość respondentów odpowiedziała na nie pozytywnie (74%), wyrażając aprobatę wobec kazań ubogaconych cytatami. Ankietowani prawdopodobnie rozumieją konieczność oparcia przepowiadania o Pismo Święte. Nie chcąc jednak uzależniać tematyki od aktualnej perykopy mszalnej, postulują inne rozwiązanie: wplatanie w tok kazania fragmentów Biblii. Nie jest wykluczone, że na taką postawę ma wpływ przyzwyczajenie do dawnej, przedsoborowej wizji kazania omawiającego te-maty światopoglądowe i dogte-matyczne w świetle przytaczanych cytatów biblij-nych.
Rozpatrując aspekt treściowy przepowiadania, nie sposób pominąć roli ele-mentu egzystencjalnego. Niewłaściwe odczytanie konkretnych potrzeb ducho-wych nurtujących słuchacza z góry skazuje kazanie na krytykę i odrzucenie. Chcąc zatem skutecznie przepowiadać Słowo Boże, nie wystarczy ograniczyć się do poprawnej egzegezy biblijnej. Choć jest to etap ważny, decydujący nieo-mal o istnieniu homilii — nie jest etapem jedynym. Zamkniętą w Biblii prawdę trzeba ukazać w wymiarze egzystencji współczesnego człowieka. Aby tego do-konać, zachodzi konieczność właściwego poznania i zrozumienia uwarunko-wań kształtujących życie słuchaczy. Wykorzystany w prezentowanych bada-niach kwestionariusz daje pewne ku temu możliwości. Fragmentaryczną odpo-wiedź uzyskuje się już przez analizę wypowiedzi dotyczących pożądanej tema-tyki kazań. Respondenci ujawnili bowiem w ten sposób swoje zainteresowania i oczekiwania. Nie jest to jednak odpowiedź ścisła: dotyczy tylko sfery poznaw-czej. Słuchacza może jedynie interesować określona problematyka, której po-głębienie nie musi wcale łączyć się z postępowaniem i przemianą życia. Dlatego uzasadnione było postawienie innego pytania, angażującego sferę wolitywno-działaniową. Pytanie brzmiało: „Jakie zagadnienia poruszone w kazaniu, a do-tyczące Pana(i) problemów życiowych warunkują owocne przyjęcie tegoż ka-zania?"
Największą liczbę głosów (36,0%) otrzymała problematyka dotycząca po-głębienia wiary. Zagadnienie to dominowało zarówno wśród ankietowanych kobiet, jak i mężczyzn. Obserwacja polskiej religijności w pełni potwierdza wyłonioną trudność. Znaczny odsetek praktykujących, spora ilość dzieci przy-stępujących do pierwszej Komunii gwałtownie kontrastuje z nasilającym się al-koholizmem, rosnącą liczbą rozwodów i przerywaniem ciąży. Przyczyn zaryso-wanych zjawisk można niewątpliwie dopatrywać się w słabnącej wierze chrześ-cijan, przywiązanych do religii często ze względów tradycyjnych. Stąd też nie może zastanawiać fakt sygnalizowania przez ankietowanych potrzeby kazań doprowadzających do pogłębienia wiary.
Drugą lokatę zajęły zagadnienia pracy nad charakterem (20,7%) oraz po-prawy harmonii rodzinnej (16,5%).
Interesująca wydawać się może niska liczba głosów oddanych na problema-tykę światopoglądową (7,7%). Zachodzi bowiem wyraźna rozbieżność między opiniami ujawnionymi w analizowanym pytaniu kwestionariusza a omówiony-mi powyżej, podczas referowania postulowanej tematyki przepowiadania. Wy-bierając interesującą tematykę kazań, respondenci przecież postulowali kaza-nia apologetyczno-światopoglądowe. Czym wyjaśnić tę różnicę? Tematyka światopoglądowa ma znaczny walor intelektualny, nie ma natomiast silnego waloru egzystencjalnego. Stanowi racjonalne uzasadnienie wiary, nie zaś jej źródło. Jeśli zatem kazanie ma być owocne, nie powinno tylko podawać infor-macji filozoficzno-teologicznych, ale musi doprowadzić słuchacza do personal-nego spotkania z Chrystusem. Kontakt ten może stać się przyczyną
dobro-wolnego wyboru i wewnętrznej akceptacji określonego systemu wartości wio-dącego do nawrócenia i związania życia z Bogiem8.
Rozważając znaczenie sytuacji egzystencjalnej wywierającej wpływ na spo-sób wartościowania i działania ludzkiego, nie spospo-sób pominąć jeszcze jednego z jej faktorów: środków masowego przekazu. Oczywiście, wyłącznie w aspek-cie ich związków z kazaniem. Respondentom zadano pytanie: „Czy kaznodzie-ja powinien nawiązywać do aktualnych problemów poruszanych w prasie, ra-diu i telewizji?" Odpowiedź należało uzasadnić.
Znaczny odsetek, bo wynoszący 76%, poparł kazania wiążące się z proble-mami podawanymi w prasie, radiu i telewizji. Załączoną motywację można usystematyzować w trzech grupach :
a. Kościół jest jedyną organizacją niezależną w przeciwieństwie do środków masowego przekazu, będących narzędziem w ręku władzy. Cieszy się ponadto autorytetem w społeczeństwie. Dlatego powinien poprzez kazania prostować informacje podawane w prasie, radiu i telewizji. Przedstawione w tej grupie stanowisko poparło 37,6% respondentów.
b. Kaznodzieja powinien nawiązywać do podawanych informacji, by je oce-nić z perspektywy wiary. Ten typ motywacji podało 26% ankietowanych.
c. Kaznodzieja powinien być wszechstronny, a tym samym docierać do wszystkich elementów ludzkiej egzystencji. Stanowisko to reprezentuje 24% respondentów.
Uzasadnienie przedstawili także przeciwnicy łączenia kazania z treścią infor-macji podawanych w środkach masowego przekazu. Ich motywacja podkreśla-ła najczęściej zbyt wielki dualizm między treścią programów i prasy a zadaniem kaznodziejstwa mającego podbudować wiarę i świadomość religijną.
II. ELEMENTY FORMALNE PRZEPOWIADANIA
Po omówieniu treści kazań w opinii wiernych trzeba przeanalizować postula-ty dopostula-tyczące sfery formalnej przepowiadania, a więc języka, gestów, tonu kaz-nodziei, a także czasu trwania homilii oraz stosowanych w niej przykładów. W toku przeprowadzonych badań pominięto specjalistyczną terminologię językoznawców, zastępując ją określeniami znanymi ogółowi respondentów. Poproszono mianowicie o wskazanie optymalnego języka kazania, prezentując do wyboru trzy kategorie: język literacki — charakteryzujący się pełną po-prawnością stylu, fleksji i składni, język potoczny — używany w rozmowie z osobą nie znającą gwary śląskiej, oraz język gwarowy. Podany zestaw nie jest w pełni precyzyjny, bowiem język potoczny inteligencji zbliżony będzie do języka literackiego, natomiast w innych grupach społecznych może zawierać pewne elementy gwarowe. Trudności tej nie da się uniknąć w praktyce. Można jednak przypuszczać, iż poczynione wyjaśnienia zostały poprawnie zrozumia-ne przez ankietowanych.
W łącznym zestawieniu danych największą popularność uzyskał język poto-czny (54,6% głosów). Sporym uznaniem cieszył się także język literacki. Za-proponowało go 42% respondentów. Kazanie wygłoszone gwarą nie uzyskało poparcia w sondowanej grupie. Tę formę przekazu Bożego Orędzia poparło je-dynie 1,4% ogółu. Czy uzyskane wyniki badań zgodne są we wszystkich
kate-8 Por. M. Brzozowski, Sposób prowadzenia rekolekcji dla współczesnej młodzieży katolic-kiej, w: Z teorii i praktyki głoszenia Słowa Bożego, red. W. Wojdecki, Warszawa 1976, 279.
goriach wiekowych? Język potoczny preferują wyłącznie respondenci zaliczeni do trzech pierwszych grup wiekowych (do 40 lat), przy czym największa różnica głosów między postulowanym językiem potocznym a literackim występuje wśród najmłodszych respondentów, do 20 roku życia. Wynosi ona aż 77%. Wraz z postępem wieku różnica ta maleje. W kategorii 31—40 lat praktycznie zanika, by w dalszych grupach zwiększyć się na korzyść języka literackiego. Wynik uzyskany w grupie młodzieży nie budzi wątpliwości. Unikanie konwenansów, sprzeciw wobec zastanych norm i wzorców spowodowały praw-dopodobnie tak znaczną aprobatę języka potocznego. Starsi respondenci uj-mują kazanie raczej jako czynność oficjalną Kościoła, w której przystoi używa-nie języka literackiego. Znaczną rolę odgrywa być może przyzwyczajeużywa-nie do dawnej formy kaznodziejskiej, operującej językiem różniącym się znacznie od używanego w codziennym życiu. Stąd też niewielki aplauz dla stosowania mowy potocznej w kazaniu.
Aby w możliwie wyczerpujący sposób omówić zagadnienie, warto zestawić badaną cechę z wykształceniem ankietowanych. Osoby z wykształceniem pod-stawowym, zawodowym i średnim opowiedziały się zdecydowanie za stosowa-niem w kazaniu języka potocznego. Im wyższe wykształcenie, tym większa po-pularność języka literackiego, poczynając od 27% w przypadku osób z wy-kształceniem podstawowym, kończąc na 77% w grupie inteligencji legitymują-cej się dyplomem wyższej uczelni.
Interpretując zjawisko trzeba nawiązać do uczynionego już zastrzeżenia. Dla osób z wyższym wykształceniem, zwłaszcza humanistycznym, język poto-czny nabiera cech języka literackiego. Jeśli nawet proces ten w konkretnym przypadku nie następuje, osoba taka nie ma trudności ani wewnętrznych opo-rów w słuchaniu kazań wygłaszanych językiem literackim. Oprócz tego wybór mowy potocznej mógłby w pewien sposób kolidować ze świadomością własne-go statusu intelektualnewłasne-go.
Treść kazania można przekazać słuchaczowi nie tylko przez zastosowanie odpowiedniego języka. J. Życiński w nawiązaniu do badań B. Malinowskiego, C. Millsa i E. Sapira stwierdza:
„Warunkiem zrozumienia mowy drugiego człowieka jest... nie sama analiza wypowiedzi, lecz uwzględnienie całego kontekstu doświadczeń i sytuacji — ge-stów, mimiki, postaw etc."9
Stwierdzenie to pokrywa się z opinią wyrażoną przez respondentów. Ponad połowa ankietowanych pozytywnie wypowiedziała się na temat znaczenia ge-stów w kazaniu. Zainteresowanie gestem maleje jednak ze wzrostem wieku słuchaczy. O ile 75% respondentów poniżej 20 roku życia potwierdziło znacze-nie gestu, o tyle opinię taką zaaprobowała już tylko połowa najstarszych ankie-towanych. Z postępującym wiekiem respondentów wzrasta obojętne stano-wisko wobec gestów. Odnotowana prawidłowość jest wyjątkowo regularna. W każdej grupie wiekowej zwiększa się prawie o 10%. Dostrzeżone zjawisko ma prawdopodobnie przyczynę w znacznej ekspresywności ludzi młodych, wyra-żanej także przez gest. Ruchliwość i dynamizm stopniowo maleją z biegiem lat. Stąd też akceptacja dynamizmu kaznodziei w grupie młodych respondentów. Gest nie jest jedynym sposobem wzmocnienia treści. Dużą rolę odgrywa ró-wnież ton głoszącego kazanie, przyczyniający się do stworzenia charakterysty-cznego nastroju. Panujący nastrój wpływa na sferę emocjonalną słuchaczy,
wywołując szereg reakcji uczuciowych. Jaki ton kaznodziei najbardziej akcep-tują respondenci? Zarówno w grupie kobiet, jak i mężczyzn największym uzna-niem cieszył się ton zwyczajny, upodabniający przepowiadanie do naturalnej rozmowy (47,7% głosów). Nieco mniej respondentów (różnica 12%) poparło kazania utrzymane w nastroju refleksyjnym, stwarzającym specyficzny klimat przeżycia omawianej treści. Niewielu ankietowanych (6,4%) opowiedziało się za formą uroczystą kazania, tchnącą patosem i dostojeństwem. W tym przy-padku opinia wiernych pozostaje w całkowitej zgodzie z sugestiami A.
Giin-thöra10, uznającego ton patetyczny za zbędny ozdobnik. Po omówieniu opinii
dotyczących tonu trzeba zarysować poglądy odnośnie do optymalnego czasu
kazania. Opracowania proponują głoszenie kazań 10—15-minutowych11 lub
trwających najwyżej 20 minut12. Pierwszy Synod Diecezji Katowickiej
przez-nacza 10—15 minut na wygłoszenie homilii niedzielnej (por. USDK II, 4.9). Jaki pogląd wyrażają ankietowani?
Najliczniejsza grupa respondentów (44,0%) zgadza się z postulatami syno-dalnymi. Najmniejsza zaś ilość wypowiedzi, wynosząca 5,4% ogółu, sugeruje homilie nie przekraczające 10 minut. Kazania 15—20-minutowe znajdują w procentowym przeliczeniu więcej zwolenników wśród mężczyzn (38,6%) niż wśród kobiet (33,3%).
Dokładniejsza analiza otrzymanych wyników badań pozwoliła dostrzec cie-kawe zjawisko: ponad połowa ankietowanych kobiet (54,8%) opowiedziała się za przepowiadaniem trwającym do 15 minut, większość natomiast mężczyzn (54,4%) wybiera kazania dłuższe, przekraczające kwadrans.
Badając długość kazania w perspektywie wieku, również dostrzega się swoi-ste prawidłowości. Ankietowani do 50 roku życia preferują raczej kazania nie przekraczające 15 minut. Dłuższe przepowiadanie wybierają głównie najstarsi respondenci.
Grupę najstarszą tworzy wielu ludzi w wieku emerytalnym. Spora ilość wol-nego czasu, względna niezależność od napiętego rozkładu zajęć powoduje większą gorliwość w wypełnianiu praktyk religijnych. Pojawiają się problemy związane z koniecznością rewizji i pogłębienia własnej religijności13. Stąd
zna-czne zainteresowanie kazaniami dłuższymi, pozwalającymi odnaleźć odpo-wiedź na nurtujące trudności.
W dalszym ciągu rozważań warto przeanalizować związek między postulo-wanym czasem kazania a wykształceniem ankietowanych. Tak więc respon-denci z wykształceniem podstawowym lub zawodowym zdecydowanie wybie-rają kazania dłuższe. Osoby te najwięcej głosów oddały na przepowiadanie mieszczące się w granicach 15—20 minut. Wśród nich jest także największy procent zwolenników kazań 20—30-minutowych. Znamiennym wydaje się fakt, iż ani jeden z respondentów legitymujących się wykształceniem podsta-wowym nie wybrał kazań 10-minutowych.
Inaczej wyglądają rezultaty analizy danych w grupie respondentów z wy-kształceniem średnim i wyższym. Ich zdaniem, za optymalne uchodzi kazanie nie przekraczające 15 minut. Znacznie mniejszą liczbę zwolenników zyskały kazania 15—20-minutowe. Jeszcze mniej wiernych opowiedziało się za naj-dłuższym, 30-minutowym przepowiadaniem.
1 0 Por. A. G ü n t h ö r , Die Predigt, Freiburg 1965,205. 1 1 Tamże, 199.
1 2 Por. J. Schney er. Die Homilie, Freiburg 1965,18.
1 3 Por. Cz. Walesa, Rozwój religijności człowieka, w: Psychologia religii, red. Z. C h 1 e w i ή
Warto wreszcie zapytać o stosunek ankietowanych do przykładów stosowa-nych w kazaniu. Wiadomo bowiem, że obraz, mający swe egzystencjalne od-niesienie, bardziej przekonuje słuchacza niż podane ogólne stwierdzenie. Z tezą tą w pełni zgadzają się respondenci. Prawie wszyscy (96%) potwierdzili znaczenie obrazowania w przepowiadaniu, podając jednak rozmaite źródła najbardziej, ich zdaniem, przekonujących przykładów. Najwięcej głosów (37,2%) oddali ankietowani na propozycję ubogacenia kazań przykładami z codziennego życia. Opinię tę nietrudno uzasadnić. Kazanie powinno naświet-lać faktyczne problemy życiowe. Stąd też przykład mający źródło w ludzkiej egzystencji stanowi w oczach słuchacza praktyczny zwornik między życiem a nauką Chrystusa.
Ponad 26% ogółu głosów zyskały obrazy z Pisma Świętego. Są one, być może, jednym ze sposobów powiązania Biblii z kazaniem. Ukazują tożsamość problemów ludzi czasów biblijnych i człowieka XX wieku.
Na trzecim miejscu respondenci stawiają przykłady z dziejów Kościoła (13,3% ogółu). Nieco mniej głosów (10,8%) uzyskała literatura piękna, a na-stępnie historia powszechna (8,0%). Wynik ten dowodzi niskiego stopnia zain-teresowań humanistycznych wśród respondentów.
III. WZAJEMNE RELACJE POMIĘDZY KAZANIEM A CODZIENNYM ŻYCIEM RESPONDENTÓW
Znana w psychologii zasada interakcji dobrze obrazuje wzajemną relację za-chodzącą między kazaniem a codzienną egzystencją słuchaczy. Z jednej strony kazanie ukazując model chrześcijańskiej postawy oddziałuje na życie, z drugiej zaś strony specyfika życia ludzkiego dostarcza w pewien sposób treści przepo-wiadania.
Trzecia część artykułu zaprezentuje opinie ankietowanych na tematy łączą-ce się ze wspomnianą interakcją. Omówiony zostanie najpierw stopień rełączą-cepcji głoszonych kazań, by następnie przejść do scharakteryzowania wpływu prze-powiadania na codzienne życie oraz ukazania postulowanych sposobów współ-pracy wiernych z kaznodzieją.
Aby mówić o oddźwięku kazania w życiu, trzeba najpierw dowiedzieć się, w jakim stopniu słuchacze przyjmują przekazywaną treść. Chodzi oczywiście o ustosunkowanie się świadome i stałe. Nie będzie więc w grę wchodziła okreso-wa niedyspozycja słuchacza, słaba słyszalność kazania itp.
Przeważająca część ankietowanych stwierdziła, iż koncentruje się na treści całego kazania (62,0% ogółu). Opinię tę poparł minimalnie większy odsetek mężczyzn niż kobiet. Różnica jest jednak znikoma i dlatego nie upoważnia do wyciągania konkretnych wniosków. W sposób wybiórczy podchodzi do kazania 1/3 respondentów. Koncentrują się oni, jak sami stwierdzają, na niektórych tylko problemach.
Wybór jednego z dwóch przedstawionych wyżej wariantów dość ściśle po-wiązany był z wiekiem słuchaczy. Respondenci w wieku 21—40 lat zwracają ra-czej uwagę na treść całego kazania (54,8%). Tę samą opinię, lecz w znacznie większym odsetku wynoszącym ponad 70%, podtrzymują ankietowani powy-żej 40 roku życia.
Innego zdania są najmłodsi respondenci. Skłaniają się bardziej ku wybiera-niu z kazania niektórych tylko problemów. Chociaż różnica między dwoma wa-riantami nie jest wielka (53% : 47%), niemniej oscyluje w stronę wybiórczego
traktowania treści przepowiadania, Zjawisko takie charakterystyczne wydaje się dla okresu kształtowania religijności dojrzałej. Występujące w tym wieku problemy natury światopoglądowej domagają się wyjaśnienia. Przybierają one często formę konstrukcji teoretycznej, wyobcowanej jednak z konkretnej, zło-żonej rzeczywistości. Kazanie natomiast ukazuje określony problem w szerszej perspektywie sytuacyjnej. Stąd prawdopodobnie odrzucenie mało zajmują-cych elementów kontekstu na rzecz recepcji samego rdzenia nurtującego pro-blemu.
Opinie dotyczące recepcji kazań skłaniają do zastanowienia nad znaczeniem głoszonego Słowa Bożego w codziennej egzystencji ankietowanych. Precyzyj-ne stwierdzenie stopnia tegoż wpływu jest niezwykle skomplikowaPrecyzyj-ne. W toku badań ankietowych można uzyskać jedynie subiektywną i przybliżoną ocenę. Mimo trudności konieczne wydaje się jednak przeanalizowanie omawianego zagadnienia. I tak ponad 50% ankietowanych, korzystając z pięciostopniowej skali intensywności, określiła wpływ kazań na postawę religijną jako „znacz-ny". Około 20% respondentów opowiedziało się za „wielkim" znaczeniem przepowiadania w kształtowaniu postawy religijnej. Trzecie miejsce zajęło sta-nowisko scharakteryzowane określeniem „bardzo wielki". Wybrało je 14% an-kietowanych. Najmniej, bo jedynie 8% sondowanych stwierdziło „minimalny" wpływ kazań na własne życie religijne.
Znając stopień wpływu kazań na ogólnie pojęte życie"religijne responden-tów, trzeba postawić kolejne pytanie: na którą płaszczyznę tegoż życia kazanie ma największy wpływ? Blisko połowa wiernych dostrzegła w kazaniu źródło
pogłębienia wiary. Opinia taka została zaakceptowana zarówno przez męż:
czyzn, jak i kobiety. Mniejsza liczba ankietowanych (33,2%) dopatrzyła się w przepowiadaniu źródła pokrzepienia duchowego. Około 19% respondentów uznało kazanie,za środek informacji religijnej. Stanowisko to poparł nieco większy odsetek mężczyzn (22,8%) niż kobiet (17,0%).
Badając wpływ kazań na codzienne życie, nie sposób pominąć jeszcze jedne-go źródła danych: częstotliwości rozmów i dyskusji na temat usłyszanejedne-go kaza-nia. Znaczenie takich rozmów potwierdza teoria dyfuzji psychologicznej: wskutek kontaktu panujące u jednej osoby nastawienie psychiczne może udzielić się innej osobie lub całej grupie. Dzięki temu istnieje możliwość zain-teresowania problemami omawianymi w kazaniu także i tych, do których prze-powiadanie nie dotarło w bezpośredni sposób. Jaka jest więc częstotliwość dy-skusji na temat kazań? Blisko 70% ankietowanych „czasami" dyskutuje na te- ' mat usłyszanego kazania, 30% respondentów dyskusje odbywa „często", przy czym częściej dyskutuj ą kobiety niż mężczyźni.
Respondenci najczęściej nawiązują do usłyszanego kazania w rodzinie. Czy-ni to 64,5% kobiet i 79% mężczyzn. Podczas spotkań towarzyskich dyskusje na temat kazań prowadzi 14,0% kobiet i 8,7% mężczyzn. W pracy dyskutuje o ka-zaniach 10,8% kobiet i 7,0% mężczyzn. Respondenci zatem niezbyt często po-ruszają problematykę religijną poza środowiskiem domowym.
Aby przepowiadanie zyskało możliwie szeroki oddźwięk wśród słuchaczy, konieczna jest aktualność poruszanych w nim problemów. Na kaznodziei spo-czywa zatem obowiązek rozeznania sytuacji egzystencjalnej słuchaczy, ich po- · trzeb i trudności. Problem ten, w aspekcie treściowym, został już omówiony. Obecnie warto przeanalizować zagadnienie od strony formalnej: jak najskute-czniej korzystać z pomocy świeckich w doborze problematyki? Chodzi tu oczy-wiście nadal o element egzystencjalny, a nie o dobór tworzywa biblijnego. Naj-lepszą okazję konsultacji ewentualnej tematyki stanowi — zdaniem
pondentów — katecheza dorosłych. Postulat współpracy podczas katechezy wyraziła znaczna część ankietowanych. Wielu suponowało poświęcenie nie-których spotkań katechetycznych temu właśnie zagadnieniu. Respondenci opowiedzieli się także za sygnalizowaniem pożądanej tematyki poprzez tzw. „skrzynkę pytań i propozycji", umieszczoną w kościele. Postulat ten zgłosiło 33% ankietowanych. Nieco ponad 9% respondentów zaproponowało inne sposoby rozwiązania problemu. Sugerowano odpowiednie rozmowy w kontak-tach przygodnych z kapłanami lub też podczas corocznych odwiedzin duszpa-sterskich.
Przedstawione studium pozwala zapoznać się z zespołem poglądów na temat kazań, funkcjonującym w świadomości uczestników niedzielnych Mszy świę-tych. Choć nie może być ono traktowane w formie zobowiązującej kaznodzie-ję, to jednak w jego świetle nasuwa się kilka praktycznych wniosków.
1. Głoszone kazanie powinno uwzględniać aktualne problemy egzysten-cjalne słuchaczy. Nie bez znaczenia jest tu wyjaśnienie niektórych kwestii ma-jących wpływ na pogłębienie wiary, zwłaszcza w środowiskach szczególnie na-rażonych na wpływ laicyzacji i materializmu praktycznego.
2. Problematykę egzystencjalną trzeba przedstawić bezpośrednio w świetle nauki Chrystusa. Słuchacze, zwłaszcza młodsi, wykazują znaczną otwartość na tego typu proklamację Orędzia zbawczego. Tezę tę potwierdza znaczny rozwój i popularność grup młodzieżowych korzystających na co dzień z Biblii. Popra-wne ukazanie wartości ponadczasowego Słowa Bożego przyczynia się do indy-widualnego zainteresowania słuchaczy Pismem Świętym jako płaszczyzną au-tentycznego spotkania człowieka z Bogiem.
3. W aspekcie formalnym przepowiadanie powinno cechować się natural-nością pozbawioną zbędnego patosu. Kazanie nacechowane pierwiastkiem sztuczności nie ma, zdaniem sondowanych, mocy przekonującej.
4. Celem wzmocnienia treści przekazanej w kazaniu można pobudzać do dyskusji na temat niedzielnej homilii podczas spotkań w małych grupach, np. katechezy młodzieżowej lub dorosłych. Dyskusja tego typu pozwoliłaby na bezpośrednie ustosunkowanie się wiernych do kazania, przedyskutowania za-istniałych niejasności, a także ponowną aplikację treści biblijnej do oczywis-tych już zapotrzebowań uczestnika grupy. Byłaby to jednocześnie pewna for-ma dialogu na bazie homilii.
DIE VERKÜNDIGUNG DES EVANGELIUMS NACH DER MEINUNG DER BÜRGERSCHAFT EINER SCHLESISCHEN STÄDTISCHEN PFARRGEMEINDE
Zusammenfassung
In dieser Bearbeitung wurde die Meinung der Gläubigen aus Mysłowice, über die in der Kirche zum Heiligsten Herzen Jesu gehaltenen Sonntagspredig-ten vorgelegt. Den erlangSonntagspredig-ten Ergebnissen nach, kann eine allgemeine Vorstel-lung des von den Respondenten akzeptierten Predigertums vorgezeichnet wer-den. So also soll die Predigt die apologetisch-weltanschauliche Problematik
