Średniowieczny ceremoniał pogrzebowy wyższego duchowieństwa polskiego : studium archeologiczno-historyczne

Średniowieczny ceremoniał pogrzebowy wyższego duchowieństwa polskiego

— studium archeologiczno-historyczne*

Liturgia ogniskowała w znacznym stopniu życie religijne społeczeństwa średniowiecznego. Stano-wiła ona nie tylko zasadniczą płaszczyznę spotkania człowieka z Bogiem, ale także główną podstawę rozważań doktrynalnych i przeżyć mistycznych. Liturgia miała przy tym określać rytm, przebieg i kierunki całego życia społecznego. Była pojmowana jako zwornik ładu społecznego z ładem kosmicznym, jako siła wprowadzająca „sacrum" w porządek prawno-państwowy i społeczny1.

Pojmowana jako rodzaj rozbudowanego socjodramatu, oddziaływała zarówno językiem tekstu, jak i językiem gestów i symboli zrozumiałych dla uczestników obrzędu.

Liturgia śmierci w kościele rzymskokatolickim, jak zresztą każda liturgia, składała się z pewnego porządku modlitw — tekstów oraz towarzyszących im kolejnych aktów fizycznych — gestów. Celem jej jest nie tylko podkreślenie treści eschatologicznych; w obrzędach śmierci i pogrzebu realizuje się w pełni

symboliczny socjodramat, podkreślający istniejący „naturalny" porządek społeczeństwa i zajmowane w nim przez zmarłego miejsce2.

W hierarchii społecznej średniowiecza, otrzymujący „sakrę" biskupi, ustępowali tylko koronowa-nym panującym, stanowiąc wraz z nimi wyniesioną ponad całe społeczeństwo grupę „Pomazańców Bożych". Stąd też u schyłku antyku i w początkach średniowiecza wyodrębniła się liturgia i ceremoniał pogrzebów królewskiego3 i biskupiego4.

Pierwszą wzmiankę o istnieniu specjalnego ceremoniału pogrzebu wyższego kleru znajdujemy w postanowieniach soboru w Walencji z roku 546, w kanonie De eyequîs morientis episcopi qualiter

humetur5. Kanon ten nie precyzuje jednak na czym ta odrębność polega. Opis ceremonii pogrzebu

* Opracowanie niniejsze napisane w roku 1992 i opatrzone niezbędnymi uzupełnieniami w roku 1995 nie pretenduje do wyczerpania całości zagadnień związanych z pochówkami i ceremoniałem pogrzebu wyższego duchowieństwa. Ma ono przede wszystkim na celu zebranie materiału i rozpoczęcie dyskusji. Całość problematyki obejmie przygotowywana monografia książkowa.

1 A. G i e y s z t o r , Spektakl i liturgia — polska koronacja królewska, w: Kultura elitarna a kultura masowa w Polsce

późnego średniowiecza, Wrocław 1978, s. 9—23; C. D e p t u ł a, Ideowy sens wykształcenia władców polskich w X—XII wieku, „Summarum" — Sprawozdania Towarzystwa Naukowego KUL nr 1 (21) za rok 1971, Lublin 1975, s. 195.

2 Pojęcie socjodramatu i jego rolę w utrzymaniu porządku społeczno-politycznego wyjaśnia: H . D . D u n c a n , Symbols in

Society, New York 1989.

3 Podstawową literaturę dotyczącą pogrzebu królewskiego zgromadziła U. B o r k o w s k a w pracy: Ceremoniał

pogrzebowy królów polskich w XIV—XVIII wieku, w: Państwo, Kościół, Niepodległość, Rozprawy Wydziału Historycz-no-Filozoficznego KUL, t. 54 (1988), s. 133-160.

4 Brak dotychczas syntetycznego opracowania rytuału pogrzebu biskupiego. Odnośnie jego genezy zob.: E. D ą b r o w

-s к a, La -sépulture de-s évêque-s et de-s abbé-s dan-s la Gaule du IVe au Vile -siècle, w: Acte-s du Xle Congrè-s International d'Archéologie Chrétienne, Lyon-Vienne-Grenoble-Genève-Aoste, 21—28 septembre 1986, Roma 1980, s. 1259 — 1260; E. D ą b r o w s k a , Archéologie et rituel funéraire: la sépulture des évêques et des abbés en haut Moyen Age, Annals of the Archive of „Ferrau Vail i Taberner's Library" n° 9/10, Barcelona, 1991, s. 87-101.

biskupiego znajdujemy także w Ordo observandus in functione episcopi zawartym w wizygockim Liber

ordinum z VI—VII wieku6, dotyczącym jednak głównie zwyczajów pogrzebowych panujących na

Półwyspie Iberyjskim.

Począwszy jednak od wieku VIII Ordines i Sacramentaria, a także Consuetudines, Constitutiones i Libri ad usum zgromadzeń klasztornych oraz źródła hagiograficzne i historyczne dostarczają tekstów (w mniejszym stopniu zaś opisów czynności7) dotyczących liturgii i ceremonii pogrzebu kleru

świeckiego i zakonnego, a także jego najwyższej warstwy, biskupów i opatów8.

Kolejność tych obrzędów możemy w największym skrócie przedstawić w następujących punktach: 1. Przygotowanie zwłok do publicznego wystawienia, a to: zamknięcie oczu wzmiankowane już u św. Augustyna (czynność tak oczywista, iż niezwykle rzadko wzmiankowana w źródłach), a następnie

denudatio, lavatio i vetura, tj. obnażanie, umycie i ubranie zwłok, którym to czynnościom odpowiadają

stosowne teksty liturgiczne.

2. Ekspozycja zwłok zmarłego w jego kościele, tj. w katedrze w wypadku biskupa, a w kościele opackiem dla opata, połączone z homagium całego duchowieństwa, a także ludności świeckiej i jej władz.

3. Wybór miejsca pochowania i przygotowanie grobu; przy czym „pomazańcy" zarówno duchowni, jak i świeccy, byli z zasady grzebani w murach świątyń.

4. Transport ciała, zazwyczaj na odkrytych marach zwanych feretrum, poprzedzonych krzyżem i światłem, na miejsce ostatniego spoczynku.

5. Liturgia eucharystyczna na miejscu pochowania. 6. Złożenie ciała do grobu.

Skomponowanie epitafium, wykonanie nagrobka czy celebrowanie rocznic śmierci, które dalej następowały, nie wchodzą oczywiście w sam ceremoniał pogrzebu. W obrębie tego ceremoniału, najwięcej elementów wyróżniających przedstawicieli wyższego kleru od innych możnych tego świata znajdujemy w punktach pierwszym i trzecim, tj. w ułożeniu, ubraniu ciała oraz w wyborze miejsca pochowania9.

W badaniach nad średniowiecznym ceremoniałem pogrzebowym biskupów i opatów polskich, możemy się niestety posługiwać tylko bardzo ograniczonym zasobem danych pochodzących ze źródeł pisanych10. Z okresu piastowskiego, aż do schyłku XIV w. zachowały się jedynie dwa teksty liturgiczne,

a to: Sakramentarz tyniecki11 oraz Rytuał biskupa wrocławskiego Henryka I z Wierzbna

(1302—1319)12. Sakramentarz tyniecki powstały ok. roku 1070 w środowisku kolońskim zawiera

w swym Ordo in agenda mortuorum tekst mszy Pro defuncto episcopo (fol. 340). Przypuszcza się, iż Sakramentarz ten znalazł się w Tyńcu już w końcu wieku XI, nie znajdujemy jednak w nim modlitw za zmarłego opata13. Agenda wrocławska biskupa Henryka I jest najstarszą zachowaną księgą zawierającą

liturgię katedralną, aczkolwiek nie odnosi się ona wyłącznie do pogrzebu duchowieństwa. Do okresów wcześniejszych można też odnieść zachowane w Bibliotece kapituły krakowskiej w dwóch rękopisach z XV w. Rituale Sacramentarum, którym posługiwano się w wypadku pogrzebu panujących i

dostoj-6 Liber ordinum en usage dans l'église wisigothique et mozarabe d'Espagne du Ve au Xe siècle, éd. Dom E. F é r o t i n,

Monumenta ecclesiae liturgica, t. 5, Paris 1904, col. 139.

7 Źródła liturgiczne z natury swej notują przede wszystkim teksty niż czynności, ograniczając się niekiedy tylko do

stwierdzenia, że w danym wypadku postępować należy sicut mos est, tj. wg zwyczaju, który dla współczesnych był oczywisty, a dla nas po prostu nieznany.

8 Całość tekstów liturgii śmierci w kościele łacińskim aż po wieki X—XII zebrał D. S i с a r d w dziele: La liturgie de la

mort dans l'église latine des origines à la reforme carolingienne, Munster 1978.

9 P.-A. F é v r i e r , „La mort chrétienne", w: Atti delia trentatresima Settimana di studii „Segni e riti nella chiesa

altomedievale occidentale", Spoleto 11 — 17 aprile 1985, Spoleto 1987, p. 881 —952; E. D ą b r o w s k a , Le sépulture, s. 1260-1265.

1 0 Zob. A . L a b u d d a , Liturgia pogrzebu w Polsce do wydania Rytuału Piotrkowskiego (1631), w: Textus et Studia 1.14

(1983).

1 1 Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku pod red. M. W a 1 i с к i e g o, t. 2, Warszawa, 1971; s.

773; A. L a b u d d a, Liturgia, s. 80-109, tekst nas. 271-276; R. M i c h a ł o w s k i, Princeps fundator; Studium z dziejów kultury politycznej w Polsce X - X I I wieku, Warszawa 1989, s. 160-167.

1 2 A. F r a n z, Das Rituale des Bischofs Heinrich I von Breslau, Freiburg in. В., 1912. Niestety nie udało mi się dotrzeć do

tego wydania, korzystałam z tekstów przedrukowanych przez A. L a b u d d ę , A. L a b u d d a , Liturgia, s. 174—182.

1 3 Pewnych informacji pochodzących jednak z innych obszarów mogą dostarczyć słabo dotychczas opracowane kodeksy

ników kościelnych14. Według A. L a b u d d y zawarte w nim, a używane na Wawelu Agenda

Mortuorum były wersją tekstów stosowanych dla Condux maior od czasów karolińskich15.

Dostarczane przez księgi liturgiczne dla odtworzenia samej ceremonii pogrzebu dane są niezwykle szczupłe i ograniczają się do wymienienia czynności, którym towarzyszy określona modlitwa. Uzupełnić je można za pomocą świadectw źródeł historycznych — Kronik, a także źródeł hagiograficz-nych — Żywotów świętych, w opisach ceremonii pogrzebu bardzo lakoniczhagiograficz-nych16. Cennych

wiadomo-ści dotyczących samego grobu dostarczają natomiast późniejsze opisy czy protokoły elevatio zwłok osób wyniesionych na ołtarze17. Wspomnieć należy także szczupłe materiały ikonograficzne, jak

przedstawienie pogrzebu św. Wojciecha na Drzwiach Gnieźnieńskich18, czy św. Jadwigi w jej legendzie,

a także ryciny w Pontyfikale Gnieźnieńskim19, jak również płyty nagrobne20.

W kwerendzie naszej musimy oczywiście wyjść poza wiek XIV, przede wszystkim korzystając z dzieł Jana Długosza. Nie należy jednak zapominać, że czasy Jagiellonów, a właściwie już koniec wieku XIV, są okresem pojawiania się nowych elementów w królewskim i dostojniczym ceremoniale pogrzebowym, przyniesionym z zewnątrz, a nie mającym odniesienia do tradycji starszych21. Dlatego też za datę

zamykającą okres moich badań uważam rok 1387, tj. początek doby jagiellońskiej, ograniczając w ten sposób również zakres kwerendy archeologicznej.

W przeciwieństwie do źródeł pisanych materiały archeologiczne są znacznie obfitsze. Począwszy od przyjęcia chrześcijaństwa przez Polskę, aż do roku 1387 dysponujemy: siedmioma (a może tylko 5) anonimowymi grobami arcybiskupów gnieźnieńskich22 — 1 zidentyfikowanym i 6 z

niezidentyfikowany-mi pochowani aniezidentyfikowany-mi biskupów poznańskich oraz pochówkiem Dytka dziekana kapituły (|1383)23,

1 4 Rękopis w Bibliotece Kapituły krakowskiej nr 25. Częściowo opublikownay przez A. L a b u d d ę, Liturgia,

s. 174-182.

1 5 A. L a b u d d a , Liturgia, s. 185-186.

1 6 Przydatność przekazów źródłowych dotyczących grobu św. Stanisława wydaje się, jak to już wykazałem w innym miejscu,

wysoce wątpliwa. E. D ą b r o w s k a , „Groby uprzywilejowane" w Polsce średniowiecznej — uwagi na marginesie artykułu Heleny Zoll-Adamikowej. Pochówki dostojników kościelnych i świeckich w Polsce wczesnopiastowskiej, Roczniki Historyczne, R. 58 (1992) s. 91.

1 7 Np. elewacje zwłok biskupów krakowskich: bł. Wincentego Kadłubka (fl223) dokonana w 1633 r. ( S t a r o w o l s k i ,

Vita et Miracula Servi Dei Vincentii Kadlubkonis, Cracoviae 1642, s. 67-68), bł. Iwona Odrowąża (f1229) (J. Ł e p k o w s k i , Kości bł. Iwona Odrowąża w kościele XX Dominikanów w Krakowie znalezione, Czas nr 138, z dnia 18.8.1858) i Jana Prandoty (fl266) (Miracula venerabilis Prandothe episcopi Cracoviensis, MPH, IV, s. 442—444) oraz Nankera biskupa wrocławskiego (fi 341) (W. Urban, De testimoniis vitam Nankeri episcopi wratislaviensis ilustrantibus, Collectanea Teologica t. 26, 1955, s. 270).

1 8 Najpełniejsze opracowanie: Drzwi gnieźnieńskie, praca zbiorowa pod red. M. W a 1 i с к i e g o, t. 1—3, Warszawa

1956-1958.

1 9 T. W ą s o w i с z, Legenda Śląska, Wrocław 1967.

2 0 T. J u r k o w l a n i e c , Nagrobki przedromańskie i romańskie w Polsce, Rocznik Historii Sztuki, t. 12 (1981) p.

15-41.

2 1 E. Ś n i e ż y ń s k a - S t o l o t , Dworski ceremoniał pogrzebowy królów polskich w XIV wieku, w: Sztuka i ideologia

XIV wieku, Warszawa, 1975, s. 89-100; A. L a b u d d a, Liturgia, s. 195 -208.

2 2 Brak dokumentacji, a także niefachowość badań prowadzonych przez bp. A. Laubitza w katedrze gnieźnieńskiej,

powoduje iż nie można ustalić poszczególnych zespołów grobowych, oznaczonych tylko roboczo literami T, Z, V, Y, X, jak i powiązań ich z oznaczonymi kolejnymi numerami grobami usytuowanymi na planie umieszczonym w pracy: A. L a u b i t z, O początkach kościoła gnieźnieńskiego w świetle ostatnich badań wykopaliskowych, Biuletyn Historii Sztuki i Kultury, t. 3 (1934) s. 9—24; zob. także M . G u m o w s k i , Najstarsze odkrycia w Gnieźnie, Przegląd Powszechny, t. 49 (1932) nr 195, s. 158 —160.1 tak na podstawie kwerendy przeprowadzonej w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie i wyżej wymienionych publikacji możemy z wszelkim prawdopodobieństwem ustalić, iż w grobie oznaczonym jako „X" znaleziono fragmenty szat pontyfikalnych, złoty pierścień z szafirem, brązową złoconą krzywaśń pastorału ozdobioną koralami, brązowy złocony enkolpion zawieszony na złotym łańcuchu oraz srebrne kielich i patenę. W grobie „V" zwłoki zmarłego arcybiskupa ubrane były w szaty pontyfikalne z mitrą i paliuszem przypiętym szpilami. W grobie tym znaleziono także emaliowaną płytkę z wyobrażeniem św. Tomasza. Grób „Z" zawierał ołowiany kielich, grób „Y" ołowianą krzywaśń pastorału, zaś przykryty kamienną płytą grób „T" emaliowaną płytkę z wyobrażeniem św. Pawła. Wymienione zespoły odpowiadają niewątpliwie grobom oznaczonym liczbami 1,2,3,4,6 i 8 na planie A. Laubitza (liczbami 5 i 7 zostały oznaczone grobowce puste). Bliższa lokalizacja tych grobów w obrębie murów katedry nie jest jednak możliwa.

2 3 K. J ó z e f o w i c z ó w n a , Z badań nad architekturą przedromańską i romańską w Poznaniu, Polskie Badania

Archeologiczne, t. 9, Wrocław 1963, passim; W. H e n s e l , Z. H i l c z e r - K u r n a t o w s k a , Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej, t. 5, Wrocław 1980, s. 156—158.

5 z identyfikowanymi, ale częściowo wyrabowanymi grobami biskupów wrocławskich (plus 2 groby biskupów lubuskich pochowanych we Wrocławiu)24,1 grobem biskupa krakowskiego Maura 1*111825 oraz

1 grobem biskupa włocławskiego Macieja z Gołańczy fi 36826. Ponadto znamy jeszcze 4 anonimowe groby

z kolegiaty w Tumie pod Łęczycą21,4 pochowania z opactwa w Tyńcu28,2 częściowo tylko opublikowane

groby z kolegiaty w Kruszwicy29 oraz 1 nieopublikowany pochówek z kościoła opackiego w Mogilnie30.

Zbiór ten obejmujący około 30 pochowań wydzielonych na podstawie identyfikacji pochowanych tam zmarłych lub też charakteru znalezionych w grobach insygniów i atrybutów, trudno uznać za zamknięty. Nie można bowiem wykluczyć, iż doczesne szczątki biskupów i arcybiskupów kryją w sobie niektóre z niezidentyfikowanych i pozbawionych wyposażenia grobów odkrytych w katedrach gnieźnieńskich, krakowskiej i poznańskiej czy wzmiankowany przez P . H . P r u s z c z a3 1 znaleziony

w roku 1630 poniżej konfesji św. Stanisława w katedrze wawelskiej pochówek w sarkofagu kamiennym32. W końcu należałoby wspomnieć o odsłoniętych w obrębie murów kościołów

katedral-nych kamienkatedral-nych grobowcach, opróżniokatedral-nych zapewne przez translację zwłok lub wcześniejsze poszukiwania33, a także „luźnych" znalezisk pierścienia, pastorału rogowego i srebrnej pateny

z Gniezna34, pochodzących być może ze zniszczonych grobów. Wszystko to razem daje kilkadziesiąt

pochowań, co w porównaniu z państwami sąsiednimi, jak Czechy czy Węgry, a nawet krajami 2 4 A. S a b i s с h, Die ältesten Bischofgräber im Breslauer Dom. Studien zu Freilegung der Grüfte im unterem Planum des

Hoches Chores (November 1950 bis März 1951), Archiv für schlesische Kirchengeschichte t. 20 (1962) s. 126—225; J. G o t t s c h a l k , Die Grabstätten der Breslauer Bischöfe, Archiv für schlesische Kirchengeschichte, t. 37 (1979), s. 185—214; E. W a 11 e r, Die „tumba" des Breslauer Bischofs Thomas I. (1232—1268) im Testament des Bischofs Thomas П. vom 13 März 1292, Archiv für schlesische Kirchengeschichte, t. 51/52 (1993/1994) s. 213 -220.

2 5 А. В o c h n a k , Grób biskupa Maura w krypcie św. Leonarda na Wawelu, Rocznik krakowski t. 30 (1938)s. 239—248;

Z. P i a n o w s k i , Uwagi na temat grobowca z pochówkiem biskupa Maurusa w krypcie św. Leonarda na Wawelu, Studia Waweliana t. 2 (1993), s. 13-17.

2 6 ks. S. С h ( o d y ń s к i ), Doniosłe odkrycie archeologiczne (Grób biskupa Macieja Gołanczewskiego), Przegląd

Katolicki, R. 30: (1892) nr 43, s. 673—675; A. B r y k c z y ń s k i, Tombeau d'un évêque du XlVe siècle, Revue de l'art chrétien, 1893, s. 483 — 484; W. Ł u s z c z k i e w i c z , Pastorał bp. Macieja z Gołańczy we Włocławku, Sprawozdania K. H. S., t. 5 (1896) s. XCIX-C.

2 7 A. A b r a m o w i c z , A. N a d o 1 s к i, T. P o k l e w s k i , Tombes d'ecclésiastiques de Tum près de Łęczyca

(Xlle—XlIIe siècles), Inventoria Archeologica, fasc. 30, PL 188 — 191, Warszawa 1971, passim.

2 8 L. К a 1 i n o w s к i, Przedmioty liturgiczne znalezione w grobach opatów tynieckich, Folia Historiae Artmm, t. 6/7

(1971) s. 175—216; H. Z o l l - A d a m i k o w a, Wczesnośredniowieczne cmentarzyska szkieletowe Małopolski, cz. I: Źródła, Prace Komisji Archeologicznej Oddziału PAN w Krakowie nr 6, Wrocław 1966, s. 116—129; H. Z o l l - A d a m i k o w a, Wczesnośredniowieczne cmentarzyska szkieletowe Małopolski, cz. II, Analiza, Prace Komisji Archeologicznej Oddziału PAN w Krakowie nr 11, Wrocław 1971, s. 181-184.

2 9 A. C o f t a - B r o n i e w s k a , E . S p r i n g e r , K. T y m i e n i e c k a , Wyniki prac terenowych w 1960 roku

w Kruszwicy pow. Inowrocław, Sprawozdania Archeologiczne 1.14 (1962) s. 249; E. S p r i n g e r , L'étole de haut Moyen-Age trouvée à Kruszwica, Archeologia Polona, t. 6 (1964) s. 338 — 339. Dzięki uprzejmości pani mgr E. Springer mogłam zapoznać się z całością materiałów i dokumentacji z badań w kolegiacie w Kruszwicy, za co składam Jej serdeczne podziękowania.

3 0 Grób niepublikowany, materiały udostępnione autorce przez prof, dr hab. J. Chudziakową.

3 1 P. H. P r u s z с z, Klejnoty stołecznego miasta Krakowa albo kościoły i co w nich jest widzenia godnego, wyd.

K. J. T u r o w s к i, Kraków 1861, s. 13.

3 2 Kronika kanonika Wawrzyńca z Wrzeszcza wzmiankuje odkrycie z XVI w. w chórze pierwszej katedry w Płocku grobów

biskupów Stefana (t 1099) i Filipa (f 1108), nie podając jednak żadnych szczegółów, МРН VI s. 569.

3 3 W roku 1307 np. krakowski Jan Muskata (1294—1320) został oskarżony o otwieranie i przeszukiwanie grobów swoich

poprzedników. T. W o j c i e c h o w s k i , Kościół katedralny w Krakowie, Kraków 1900, s. 216; Według J. Długosza również biskup Nanker (1320—1326) w czasie budowy nowej katedry krakowskiej i burzenia starej hic quoque subsecutum est ut multa insignia sepulcra principum et pontificum novo aedificatione superveniente obruta perierunt. J. D ł u g o s z, Opera omnia, ed. A. P r z e ź d z i e с к i, t. 1, Cracoviae 1873, s. 409; zob. także, J. D t u g о s z, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego ks. IX, Warszawa 1975, s. 136. Groby biskupie w katedrze krakowskiej zostały również splądrowane w czasie najazdu szwedzkiego, zob. M. R o ż e k, Straty kulturalne i artystyczne Krakowa w okresie pierwszego najazdu szwedzkiego (1655 —1657), Biuletyn Historii Sztuki t. 27 (1974) s. 152. Wszystko to pozwala przypuszczać, iż postulowane przez archeologów poszukiwania grobów dostojniczych w katedrze wawelskiej A. Ż а к i, Groby piastowskich władców Polski (perspektywy badawcze), Sprawozdania z posiedzeń komisji Oddziału PAN w Krakowie 1.13 (1969), s. 424 —427; H. Z o l l A d a m i k o -w a, Pochó-wki dostojnikó-w kościelnych i ś-wieckich -w Polsce -wczesnopiasto-wskiej, Roczniki Historyczne R. 55/56 (1989—1990) s. 48—49, mogą nie przynieść spodziewanego rezultatu.

niemieckimi nie jest zbiorem tak małym. Ze względu jednak na przewagę grobów niezidentyfikowanych i niejednolitość materiału, wysuwanie zeń wniosków statystycznych wydaje się przedwczesne.

W przygotowaniu zwłok do pogrzebu Agenda Henryka !oraz Agenda krakowska35, a także Żywot

św. Jadwigi księżny śląskiej (+1243)36, wymieniają jako pierwszą czynność po stwierdzeniu zgonu,

umycie ciała. Towarzyszą mu określone modlitwy. Agenda Henryka /podkreśla, iż ablucja ta winna być wykonana in secrete, tzn. niepublicznie, i jeśli to możliwe, przez kleryków wyświęconych przez danego biskupa37. Znajdujemy tu nawiązanie do consetudines klasztornych określających ściśle miejsce lavatio

oraz osoby, które mają jej dokonywać3S. Podkreślić należy, iż obmycie ciała jest obrzędem

powszechnym obejmującym prawie wszystkich zmarłych i stanowi jeden z najbardziej rozpowszech-nionych elementów pogrzebu chrześcijańskiego.

Średniowieczne teksty liturgiczne przedstawiają nam dwie zupełnie odrębne koncepcje dalszego przygotowania zwłok przed publicznym wystawieniem i złożeniem ich do grobu. Pierwsza opisana już w Liber ordinum39 z VI—VII w. nakazuje bandażowanie i zawijanie w całun zwłok biskupów i kapłanów.

Owinięte w płótno „zabandażowane" zwłoki przedstawiają też miniatury Pontyfikału Gnieźnieńskiego z XIII w.40 Zwyczaj ten jest jednak rzadko praktykowany i słabo poświadczony w źródłach41.

Panującą zdaje się koncepcja druga, tj. składanie do grobu ciała ubranego w szaty kapłańskie i pontyfikalne. Grzegorz z Tours już w wieku VI podkreśla, iż zmarły biskup winien być dignisque

vestimentis indutus42. Pełną motywację tego zwyczaju znajdujemy w Ordo defunctorum Sakramentarza

berlińskiego z VIII w., które podkreśla, iż duchownych należy chować in quo habitu vel oridine in

ecclesia Dei militaret43, podkreślając przynależność kleru świeckiego i zakonnego do militia sacra.

Pochowanie ciała ubranego, poświadczone jest w ponad dwudziestu sakramentarzach, mszałach, rytuałach i Constitutiones klasztornych z X—XIV w.44

Rozpowszechnienie vetury, tj. pochowania ciała ubranego, znajdujemy także w materiałach archeologicznych. I tak: w grobach św. Cuthberta biskupa Lindisfare (|687)45 czy Hariulfa biskupa

Langres (f781)46 znaleziono fragmenty szat pontyfikalnych przetykanych złotem. Badania zawartości

sarkofagu Theodochildy z Jouarre47 i relikwii św. Bertildy w Chelles48 wykazały, iż opatki te zostały

pochowane w bogatych różnokolorowych szatach jedwabnych. Natomiast Żywot św. Gertrudy z Nivelles (^659), podkreśla jako dowód jej wyjątkowej pokory, iż na własne życzenie została ona złożona do grobu w samej tylko włosiennicy49 Insygnia pontyfikalne pojawiają się w grobach prawie

równocześnie z ich wejściem w życie. Według Dom S a 1 o m o n'a i Т. К 1 a u s e r'a insygnia te miały pierwotnie charakter pozaliturgiczny (extra liturgiom), gdyż użytkowanie ich przez biskupów czy

opatów wyprzedza pojawianie się ich w tekstach liturgicznych50.

3 5 A. Ł a b u d d a, Liturgia, s. 176. 3 6 MPH IV s. 681.

37 — — et si necesse fuerit, a duobus vel tribus in secreto lavetur, quod, dum sint clerici, seorsum defuncto ordinaii,

A. L a b u d d a, Liturgia, s. 176.

3 8 Np. Disciplina Farfensis z XI wieku, PL 150, col. 1291. 39 Liber oridinum, s. 141 -142.

4 0 Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie f. 282 v za Kultura Polski średniowiecznej X—ХШ w., red. J. D o w i a t, ryc. 337. 4 1 D. S i с a r d, La liturgie, s. 109; E. D ą b r o w s к a, Archéologie, s. 91 - 9 2 .

4 2 G r é g o i r e d e T o u г s, Vitae Patrum XIV 4; MGH SRM 1(2), s. 720.

43 Liber sacramentorum Augustodunensis éd. O. H e i n i g, w: Corpus Christianomm ser. latina, t. 149B, Turahaut 1984, p. 242. 4 4 D. S i с a r d, La liturgie, s. 109; Guillaume D u r a n d, Rational ou Manuel des Divins Offices, éd. С. В a r t

-h é l e m y, t. 1, Paris 1854, c-h. XXXV, 40, s. 113.

4 5 C. F. В a 11 i s с о m b e (red), The relies of Saint Cuthbert, Oxford 1956. 4 6 PL 180 col. 1542.

4 7 M. R e b i 11 a r â, Jeanne de Lorraine. Documents annotés, w: L'abbaye royale Notre-Dame de Jouarre, t. 1, Paris

1969, p. 222- 223; A. de M a i 11 é, Les cryptes de Jouarre, Paris 1971, p. «9, 223.

4 8 J.-P. L a p о r t e, Les reliques de Chelles, une sépulture royale mérovingienne, Bulletin de la Société nationale des

Antiquaires de France 1987, s. 300-301.

49 Vita sanetae Gertrudis, MGH, SRM, II, s. 461 -462.

5 0 Dom P. S a 1 о m о n, Étude sur les insignes du pontife dans le rite romain. Histoire et Liturgie, Roma 1955, s. 34 —49;

Dom P. S a 1 m о n, Aux origines de la crosse des évêques, w: Mélanges Michel Andrieu, Revue des Sciences Religieuses, 1956, p. 373-383. . , :

Według Pontyfikatu rzymskiego strój pontyfikalny biskupa składał się z alby, dalmatyki, ornatu, stuły i manipularza, a także rękawiczek, sandałów i pończoch — caligae51. Ponadto zwłoki często były

zawinięte w płaszcz pluviale, mylnie określony niekiedy przez archeologów jako całun. Niestety stan zachowania tekstylii znalezionych w grobach polskich uniemożliwia określenie poszczególnych części ubioru. Jedynie zmumifikowane zwłoki biskupa lubuskiego Apeczko (|1353) znalezione w chórze katedry wrocławskiej, ubrane były w płaszcz, ornat, stule i tunicellę. W innych wypadkach opis ogranicza się do stwierdzenia obecności w grobie drogocennych haftowanych i przetykanych złotem tkanin. Na uwagę zasługuje znalezienie bogato haftowanej stuły z XII w. w kolegiacie w Kruszwicy oraz stuły i manipularza52, i drugiego jeszcze manipularza w datowanych na wieki XIII—XIV grobach

nr 14 i 44 z opactwa w Tyńcu.

Pontyfikalne rękawiczki z mankietami zdobionymi haftem znaleziono w datowanym na drugą połowę XIII w. grobie nr 146 w kościele opackim w Tumie-Łęczycy. Dla ozdoby rękawiczek były najprawdopodobniej pierwotnie przeznaczone dwie analogiczne zdobione emalią koliste płytki z wyobrażeniami św. Tomasza i św. Pawła (wyposażone w małe uszka dla naszycia na tkaninę) znalezione w dwóch grobach arcybiskupich w katedrze gnieźnieńskiej53. Płytki te będące wyrobem

weneckim z XII w.54, mają swe ścisłe odpowiedniki w medalionach naszytych na pontyfikalne

rękawiczki przechowywane w skarbcu w Brixen (Bressanone) w Tyrolu55. Znalezienie ich pojedynczo

w dwóch odrębnych grobach, na wysokości piersi zmarłych, dowodziłoby iż w jakimś momencie para rękawiczek została rozdzielona, albo też omawiane płytki użyto do ozdoby samych szat pontyfikal-nych. Ze względu na lokalizację płytek w grobach, trudno jest przyjąć interpretację C. af U g 1 a s s a, iż zostały one zastosowane do ozdoby mitr, mimo analogicznego przykładu mitry z Linköping w Szwecji56.

Istotnym elementem stroju arcybiskupiego jest paliusz, którego fragmenty, a także dwie szpile służące do jego podtrzymywania, znaleziono przynajmniej w dwóch grobach arcybiskupów w Gnieź-nie. Prawo noszenia paliusza mieli tradycyjnie biskupi krakowscy57. Według opisu elewacji z roku 1633

paliusz zdobił zwłoki bł. Wincentego Kadłubka pochowanego w kościele opactwa cystersów w Jędrzejowie58. Fragmenty paliusza miano znaleźć także w roku 1615 w grobie bł. Iwona Odrowąża

(t 1229) w kościele 00. Dominikanów w Krakowie59.

Znaleziska szat pontyfikalnych, czy też ich przetykanych złotem fragmentów w osiemnastu ze zbadanych grobów, zdają się potwierdzać przewagę vetury w przygotowaniu ciała do złożenia do grobu.

W liturgii sakry, insygniami władzy biskupa wręczanymi mu kolejno w czasie konsekracji są: pierścień, pastorał i mitra. Poświadczony jako insygnium biskupie już w VII— VTII w. zarówno w tekstach60, jak i znaleziskach grobowych61, pierścień jest wśród nich insygnium najstarszym. Pierścień

5 1 Dom P . S a l o m o n , Étude, p. 37.

5 2 M . M a r k i e w i c z , Stula i manipularz z opactwa benedyktynów w Tyńcu, Folia Historiae Artium, t. 6/7 (1971) s.

217-238.

5 3 Płytki te zaginęły w czasie II wojny światowej. Znamy je tylko z czarno-białej fotografii zamieszczonej w pracy

A. Laubitza, bez możliwości odtworzenia palety kolorystycznej emalii. A. L a u b i t z, O początkach kościoła, s. 16 — 17, rye. 1.

5 4 C. af U g 1 a s s, Les émaux de Gniezno, Biuletyn Historii Sztuki i Kultury, t. 3 (1935), s. 337-345; C. af U g 1 a s s,

Venedig—Linköping om ett ny förväntill nationalmuseum, Nationalmusei Arsbok, 1935, s. 7—19. J. D é e r, Die byzan-tinisierenden Zelenschmelze der Linköping-Mitra und ihr Denkmalkreis, w: Tortulae. Studien zu altchristichen und byzantinis-chen Monumenten, Römische Quartalschrift für christliche Altertumskunde und Kirbyzantinis-chengeschichte, t. 30, Suplementheft, Wien 1966, s. 49 - 64.

5 5 K. W o l f s g r u b e r , Der Brixner Dombezirk, Brixen 1986, nr 64, s. 63. 5 6 C. af U g 1 a s s, Les émaux, s. 341.

5 7 S. K ę t r z y ń s k i , O palliuszu biskupów polskich, Rozprawy A. U. t. 43, Kraków 1902, s. 200 - 228; zob. także

Z. Obertyński, Arćhiepiescopus apostolicus w XI w. Krakowie, Prawo kanoniczne t. 10 (1967) s. 301 — 307.

58 ornałum pallio archiepiscopali, quo Episcopi Cracovienses amisso titülo et prerogativa Archiepiscopali in praesentem utque

diem solenioribus festivitatibus utuntur, S. S t a r o w o l s k i , Vita, s. 67—68.

5 9 J. Łepkowski, Kości bł. Iwona. por. przypis 17.

6 0 I s i d o r u s d e S e v i l l a , De ecclesiasticis officiis, PI, t. 83, col. 785.

6 1 Pierścienie te zostały znalezione w grobach świętych biskupów Ebregisiliusa bp. Meaux i Agilberta bp. Paryża (f ok. 670),

w kryptach Jouarre, A. Du S u s s a y, Panoplia episcopalis seu sacro episcoporum ornatu, Lutetia Parisiorum 1646, s. 183,211; Dom J. M a b i 11 o n, Annales ordinis S. Benedicti, t. 1, Paris 1703, s. 456; A. de M a i 11 é, Les cryptes, s. 166.

1 8 - 2 2

2 3 - 2 7

5 0 о м

10 20 СМЛ

1. Tum pod Łęczycą kolegiata N.P. Marii. Grób nr 1; 1 — ogólny widok grobu; 2 — pierścień z szafirem przewierconym w poprzek; 3 — srebrny krzyż procesyjny, wg A. Abramowicz, A. Nadolski, T. Poklewski

2. Włocławek, katedra — grób bp. Macieja z Gołańczy (f 1368); 1 — srebrna patena i kielich, 2 — pierścień, 3 — pastorał zdobiony emalią limuzyńską, wg S. Brykczyńskiego

3. Wrocław, katedra — grób bp. lubuskiego Apeczko z Ząbkowic (f 1352); złoty pierścień

z przewierconym szafirem

ten, noszony na rękawiczce, na środkowym palcu prawej ręki jest symbolem zaślubin biskupa z kościołem62. W średniowieczu był on składany (z nielicznymi wyjątkami) wraz ze zmarłym do grobu.

Pierścień otrzymują również opaci, nie są jednak z nim grzebani. Z polskich znalezisk grobowych znamy ogółem dwanaście pierścieni w tym dziewięć złotych ozdobionych kamieniami szlachetnymi64,

wśród których jak we wszystkich pierścieniach Europy łacińskiej przeważa szafir, symbol nieba i mądrości. Na uwagę zasługuje fakt, iż trzy z tych pierścieni (Gniezno grób X, Tum pod Łęczycą grób nr 1, Wrocław grob biskupa lubuskiego Apeczko z Ząbkowic (|1352) mają wywiercone w kamieniach otwory, być może dla przechowywania relikwii65. Wyjęcie kamienia w pierścieniu złożonym do grobu

biskupa wrocławskiego Tomasza П (f 1292), jak i zastąpienie go szkłem w pierścieniu Macieja z Gołańczy biskupa włocławskiego (fi368) są pierwszym objawem pojawiającej się u schyłku średniowiecza tendencji do zastępowania pierścieni pontyfikalnych przez ich grobowe kopie66.

Pastorał — jako insygnium władzy biskupiej znany jest już w VII w. Jako insygnium liturgiczne pojawia się w źródłach dopiero w początkach XI w.67 Znamy go jednak z materiałów

ikonograficz-nych68 i archeologicznych z X w.69, stąd też Dom P. Salmon określa w tym czasie pastorał jako

insygnium paraliturgiczne70.

Z Polski w badanym przez nas okresie znamy piętnaście pastorałów pochodzących z grobów (plus jedna laska drewniana pozbawiona kurwatury) umieszczonych przy prawej ręcej zmarłego z drzewcem

wyciągniętą zazwyczaj wzdłuż ciała.

Z punktu widzenia ceremoniału pogrzebowego pastorały te można podzielić na dwie grupy: 1) pastorały używane przez zmarłego za jego życia i złożone wraz z nim do grobu; 2) pastorały grobowe wykonane bezpośrednio dla celów sepulkralnych. Do grupy pierwszej należy zaliczyć przede wszystkim dwa egzemplarze z kości słoniowej znalezione w grobach nr 8 i 15 w Tyńcu, kościaną krzywaśń pastorału z grobu nr 12 w Gnieźnie, a także pastorał, którego kościany nodus znaleziono w grobie bp. Maura (tl 118) w Krakowie. Dwa pastorały z emaliowanymi kurwaturami pochodzącymi z warsztatów w Limoges znaleziono w grobie nr 99 w katedrze w Poznaniu i w grobie bp. Macieja z Gołańczy (tl368) we Włocławku. Ten ostatni, z wyobrażeniem Jezusa Chrystusa i Matki Boskiej w majestacie

62 Accipe annulum, fldei scilicet signaculum, quatemus sponsern Dei, sanctam videlicat Ecclesiam, intemerata fide ornatus,

illibate custodias. Amen. Pontificale romanum, Clementis VIII ac Urbanis VIII jussu editum, inde vero a Benedicto XIV recognitum, 1.1, Malines 1845, s. 110—111. Papież Innocenty III (1198 — 1216) określił ściśle wygląd pierścienia pontyfikalnego: Annulus ex auro puro solide confiatus pałam habeat cum gemma in qua nihil sculpti esse debet. C. R o h a u l t d e F l e u r y, La messe, t. 8, Paris 1889, s. 205.

6 3 Z rozważań moich wyłączam tzw. pierścień św. Stanisława przechowywany w skarbcu katedry wawelskiej. Pierścień ten

jest niewątpliwie późniejszy i brak podstaw dla stwierdzenia, iż pochodzi z grobu biskupa. H. Z o l l - A d a m i k o w a , Pochówki dostojników, s. 57; B. D ą b r o w s к a, „Groby uprzywilejowane", s. 91.

6 4 Należy do nich zaliczyć także złoty pierścień z bursztynem znaleziony w grobie (nr 157) bliżej niezidentyfikowanego

biskupa z XIII w. w katedrze poznańskiej. We wczesnym średniowieczu bursztyn jest dość często umieszczany w pierścieniach pontyfikalnych, np. pierścień z grobu nr 23 wkatedrze wBremie, należący do jednego z jej arcybiskupów z drugiej połowy XII w., K. H. В r a n d t, Die Gräber des Mittelalters und der frühen Neuzeit, w: Ausgrabungen im St. Petri Dom zu Bremen, t. 2, Stuttgart 1988, s. 97-98, tabl. 70, 3.

6 5 Zwyczaj noszenia relikwi w pierścieniu pontyfikalnym nie znalazł dotychczas szczegółowego opracowania w literaturze.

Wskazywano zarówno na jego dewocyjny, jak i magiczny charakter. Zob. J. E v a n s, Magical Jewels of the Middle Ages. New York 1922, s. 138—139: A. F г о 1 o w, Les reliquaires de la Vraie Croix, Paris 1965, s. 81. Ze znanych mi materiałów zachodnioeuropejskich wskazać należy pierścień znaleziony w grobie niezidentyfikowanego biskupa Nantes z XIV w. ze schowkiem na relikwie zawartym pomiędzy dwoma półkolami kryształu górskiego, A. L e g e n d r e , Découverte du tombeau d'un évêque dans la cathédrale de Nantes, Bulletin de la Société archéologique de Nantes t. 27 (1888) s. 47. Bez przeprowadzenia szczegółowych badań nie można wykluczyć, iż szlachetne kamienie oprawione w pierścieniach biskupów, zostały przeniesione już uprzednio, zapewne w czasach starożytnych i jako takie przybyły do Polski.

6 6 F. A r e n s, Beigaben in Bischofgräbern. Der Ring aus dem Grabe des Erzbischofs Adolf I Nassau im Mainzer Dom,

Mainzer Zeitschrift t. 60/61 (1964/1965) s. 118 -124.

6 7 Dom P. S a 1 m о n, Aux origines, s. 373-381. 6 8 Dom P. S a 1 m o n, Etude, s. 43.

6 9 Najstarszy pastorał znaleziony w grobie pochodzi z katedry w Reims i jest przypisywany arcyb. Adalberonowi (t 989),

D. G a b o r i t - C h o p i n , Elfenbeikunst im Mittelalter, Freiburg 1978, s. 195-196, nr 89; Bernward von Hildesheim und das Zeitalter der Ottonen, Katalog der Austeilung, Bd. 2, Hildesheim 1993, s. 303-304 nr V-39.

wyprodukowany w drugiej połowie XIII w., mógł po stu latach pozostawania w użyciu zostać złożony do ziemi jako zniszczony i „niemodny"71 (zob. ryc. 2, 3).

Grupę drugą, pozornie liczniejszą reprezentują bardzo niekiedy pod względem artystycznym prymitywne kurwatury wykonane ze srebra, brązu, żelaza lub ołowiu, a pochodzące z Gniezna, Mogilna, Poznania, Tumu pod Łęczycą i grobu nr 44 z Tyńca. Zwyczaj wkładania do grobów osób duchownych tzw. kopii grobowych ich insygniów, w wypadku pastorałów rozpowszechnia się szczególnie w XLLI i XIV w., wraz z wejściem w użycie niezwykle kosztownych egzemplarzy z drogich metali lub kości słoniowej, przekazywanych kolejnym biskupom tej samej diecezji. Nie stanowi to oczywiście reguły. Stąd rodzi się przypuszczenie, iż srebrne lub inkrustowane srebrem krzywaśni pastorałów z grobów nr 93 i 126 z Poznania datowane na wieku XII i XIII, nie są egzemplarzami grobowymi, gdyż zmarły używał ich w czasie swego pontyfikatu, a dla wykonania ich nie znaleziono po prostu zręczniejszego rzemieślnika. Podobną interpretację można by przedstawić dla dziwacznej w swej formie, zdającej się naśladować formy wczesnogotyckie, brązowej krzywaśni pastorału z Gniezna (grób X). Krzywaśń ta nie reprezentująca wysokiego poziomu artystycznego jest tym niemniej grawerowana, złocona i ozdobiona prawdziwymi koralami. Kopiami grobowymi są niewątpliwie pastorały o ołowianych i żelaznych kurwaturach znalezione w grobach nr 103 w Poznaniu, nr 132 w Tumie pod Łęczycą i nr 44 w Tyńcu72

oraz w grobie II w Mogilnie.

Mitra pojawia się po raz pierwszy w źródłach w połowie XI w.73, lecz pełne jej rozpowszechnienie

przypada dopiero na drugą połowę XII w.74 Najstarsze egzemplarze pochodzące ze znalezisk

nekropolicznych, to mitry znalezione w grobach Ulgera biskupa Angers (|1149)75 i Alberona de

Montreuil arcybiskupa Trewiru (|1152)76. W Polsce zanotowano obecność mitry tylko w jednym grobie

arcybiskupim w Gnieźnie.

Pieczęć nie jest insygnium liturgicznym, niemniej przez analogie zwyczaju składania jej w grobach królewskich, może być zaliczona do insygniów, a raczej atrybutów władzy. W grobie nr 126 w katedrze poznańskiej znaleziono srebrny złocony pierścień pieczętny z napisem S(igillum) BOGUPHALI EP(iscopi) POZN(aniensi), co pozwala identyfikować zmarłego z biskupem poznańskim Boguchwałem II (fl253) lub biskupem Boguchwałem П1 (fl263/1264)77. Nie znamy jednak dla omawianego

pierścienia ścisłej analogii formalnej, ani jak dotychczas jakiegokolwiek wypadku złożenia pierścienia pieczętnego w grobie biskupim. Odciski pieczęci znamy z grobów Ulgera biskupa Angers (f 1149)78

i grobu Bertranda de Miremont biskupa Comminges (tl286)79 oraz biskupów Rennes Alain I (|1157)

i Etienne II de Fougères (fll78)80 oraz Herberta (f 1196), a także matryce pieczęci znaleziono ze

zwłokami Ebenharda arcybiskupa Salzburga (fi 164)81 i Ottona von Hessen arcybiskupa Magdeburga

(|1361)82. Są to jednak znaleziska izolowane. Należy podkreślić, iż żadna z wymienionych pieczęci ani

7 1 We Francji, w Szwajcarii i w Niemczech znamy liczne wypadki wkładania do grobów biskupów i opatów pastorałów

wyprodukowanych kilkaset lat wcześniej, F. A r e n s, Beigaben, s. 120; E. D ą b r o w s k a , Les sépultures ecclésiatiques en France, Etat de question, Actes du colloque „Méthodes d'étude des sépultures", Saintes 8 — 10 mai 1991, Paris 1991, s. 198 —200.

7 2 Znamy też z terenów ziem Polski dwie płyty nagrobne z wyobrażeniem pastorału pochodzące z opactwa cysterskiego

w Wąchocku i datowane na wiek ХШ. Zastanawiające jest wyobrażenie na jednej z płyt pastorału i miecza, nieznane zupełnie w ikonografii europejskiej, T. J u r k o w l a n i e c , Nagrobki, s. 39, nr 22 i 24.

7 3 Przywilej papieża Leona IX z roku 1049 dla arcybiskupów Moguncji i Trewiru, Dom P. S a 1 m o n, Études, s. 41. 7 4 M. В e a u 1 i e u, J. В a y 1 é, La mitre épiscopale en France des origines à la fin du XVe siècle, Bulletin archéologique

du Comité des travaux historiques et scientifiques n.s. t. 94 (1976) s. 41—97.

7 5 L. de F a r с y, Monographie de la cathédrale d'Angers, t. 3, Angers 1910, s. 132—142.

7 6 J. von W i 1 m o w s к y, Die historisch-denkwürdigen Grabstatten des Erzbischöfe im Dom zu Trier, Trier 1876,s.4,tabl. 8. 7 7 Nie zachował się jakikolwiek odcisk tej pieczęci przywieszony do dokumentu, co uniemożliwia bliższą identyfikację

pochowanego biskupa.

7 8 Patrz przypis 75.

7 9 Corpus d'Inscriptions de la France Médiévale, t. 8, Poitiers 19, s. 63—64.

8 0 L. P a 1 u s t r e, L'ancienne cathédrale de Rennes, son l'état au milieu du XVIIIe siècle d'après des documents inédits,

Bulletin Monumental, t. 49 (1883) s. 615-616.

8 1 H. V e t t e r s , G. T r a t h n i g g , Vorbericht über die Ausgrabungen im Salzburger Dom, „Mitteilungen der

Geselschaft für Salzburger Landeskunde", t. 98 (1958) s. 273, fig. XVII; Austeilung „Romanische Kunst im Österreich" Krems am der Donau, s. 303, nr 313.

8 2 F. W i g g e r t, Über die Begräbnisse der Erbischöfe im Dom zu Magdeburg, „Geschichts-blätter für Stadt und Land

4. Gniezno, katedra, grób arcybiskupi, pastorał z brązu, złocony i cyzelowany ozdobiony koralami

Fot. J. Laugda

też z omawianych uprzednio insygniów nie zostały zniszczone przed włożeniem do grobu, jak to czyniono niekiedy w czasie pogrzebu władców świeckich83.

Na tym należałoby zamknąć listę pontyfikaliów znajdowanych w grobach biskupów i opatów polskich. Pozostają atrybuty i przedmioty służące do identyfikacji zmarłego. W literaturze archeo-logicznej przedmiotu za atrybuty kapłaństwa uważane są kielich i patena. Kielich ten przykryty zazwyczaj pateną, umieszczano na piersi lub w rękach zmarłego, a począwszy od wieku XIII, także u jego stóp.

8 3 W czasie pogrzebu arcyb. Mikołaja Trąby (f 1422) miano złamać nad grobem obie jego pieczęcie. J. K o r y t k o w

)

BOGUPHALI EP(iscopi) POZN(aniensi)

Fot. L. Perz i S. Maćkowiak

W istocie ideologiczna wymowa obecności naczyń liturgicznych w grobach jest znacznie bardziej złożona. Począwszy od późnego antyku, a także i w średniowieczu znamy wiele przypadków (poświadczonych tak w źródłach pisanych, jak i w materiałach archeologicznych) złożenia do grobu kielicha z winem i pateny z hostią lub chlebem czy samej tylko hostii, np. w grobach: św. Uldaryka bp. Augsburga (|973)84, Pierre 1'Hermite założyciela Neumoustier (flll5)85, czy biskupa Anger Nicolas'

Gellent (tl290)86. Pozwala to przypuszczać, iż zwyczaj składania do grobu kielicha i pateny łączy się

ściśle z tajemniczą, choć poświadczoną już w IV w. praktyką Communio mortuorum87, tj. wkładania do

ust zmarłego lub składania do grobu hostii i wina. Zwyczaj ten możemy uważać za kontynuację wiatyku (zmarły, który nie zdążył przyjąć Komunii św. przed śmiercią otrzymuje ją w grobie), lecz i ogólnego przekonania, sformułowanego najlepiej przez św. Jana Chryzostoma, iż tam gdzie jest Chrystus diabeł wejść nie śmie. Communio mortuorum poświadczona w starożytności i w średniowieczu przede wszystkim przez liczne, ale nieskuteczne zakazy, przetrwała aż do wieku XVIII. W wydanym drukiem w roku 1723 w zbiorze ceremonii arcybiskupów Paryża czytamy, iż zwłoki zmarłego prałata wystawione publicznie na marach winny mieć umieszczone na piersiach pektorał i hostię88. Trudno jest

jednak określić, dlaczego komunię zmarłych ograniczono w średniowieczu tylko do pogrzebu kapłanów89, a także jakie inne treści ideowe zawierała obecność kielicha i pateny w grobach90.

84 Translatio S. Udalrici (a annum 1183), 3 (ВHL 8367), MGH, SS IV, s. 428.

8 5 G. К u r t h, Documents historiques sur l'abbaye Neuûnoustier près de Huy, „Bulletin de la Commission royale

d'histoire de Belgique", t. 66 (1892) s. 29.

86 Livre de Guillaume le Maire, éd. C. P о r t, w: Mélanges historiques, Collection des documents inédits sur l'histoire de

France, t. 2, Paris 1877, s. 208.

8 7 E. D ą b r o w s к a, „Communio mortuorum". Un usage liturgique ou une superstition? Archiv für

Liturgiewissen-schaft, t. 31 1989, s. 342- 346.

8 8 M.C.P.G., Description historique de curiosités de l'Église de Paris, Paris 1763, s. 422.

8 9 Kielich znaleziono również w grobie Lothara Ш f 1132, P. E. S с h r a m m, Herrschaftszeichen und Staats Symbolik,

Schriften der MGH, t. 13, Stuttgart 1955, s. 772.

6. Poznań, katedra — grób nr 73: kielich

Fot. J. Zalewski

określany rpianem „Służby Bożej zmarłych". Służba ta, w myśl ówczesnych przekonań miała polegać na tym, iż zmarli kapłani gromadzili się nocą w świątyni w celu wspólnego odprawiania nabożeństwa. W nabożeństwach tych uczestniczyć mogli tylko zmarli. Udział żywych w nabożeństwie mógł sprowadzić na nich nieszczęście, a nawet śmierć. Wątek ten pojawia się po raz pierwszy w Gloria Confessorum Grzegorza z Tours (In gloria Confessorum ed. B. Krusch, MGH, SRM, I 2, s. 790—791). W początkach XI w. zanotowali go prawie równocześnie Thietmar z Merseburga (Kronika Thietmara I 12, 13 wyd. M. J e d l i c k i , Poznań 1853, s. 18—23) i Bruno z Kwerfurtu w Żywocie Pięciu Braci Męczenników zamordowanych w roku

1003 w Międzyrzeczu (MPH n.s. IV 3 s. 226). E. P o t к o w s к i, Dziedzictwo wierzeń pogańskich w średniowiecznych Niemczech. Defuncti vivi, Warszawa 1973, s. 31 — 37,przyp. 34—70; A. L a b u d d a, Liturgia, s. 123. Przypuścić więc możemy, iż wierzenia o Służbie Bożej zmarłych leżały u podłoża zwyczaju składania kielicha i pateny w grobach zmarłych kapłanów. Nie daje to jednak podstaw dla wytłumaczenia całości zaobserwowanego zjawiska.

W inwentarzu 17 interesujących nas grobów znaleziono kielichy mszalne, którym w 16 przypadkach towarzyszy patena, a to: 1 zloty kielich z grobu nr 8 z Tyńca91, 12 kielichów srebrnych znalezionych

w Gnieźnie, Krakowie, Kruszwicy, Poznaniu, Tumie pod Łęczycą i Włocławku. Ponadto kielichy ołowiane znaleziono w Gnieźnie (grób Z), w grobie nr 44 w Tyńcu datowanym na wiek XIII oraz wraz z doczesnymi szczątkami biskupa lubuskiego Apeczko z Ząbkowic ("fi 352) w katedrze we Wrocławiu. Kielich z grobu bp. Маша (fi 118) w Krakowie posiada bogatą ornamentykę roślinną. Egzemplarze znalezione w grobach nr 103 w Poznaniu, nr 146 w Tumie pod Łęczycą oraz w grobie biskupa Macieja z Gołańczy (fi 368) we Włocławku mają rozbudowaną gotycką formę i ornamentykę.

Wśród interesujących nas 16 paten, 6 nosi wyryte lub wytłoczone wyobrażenie Prawicy Bożej

(Dex-tra Domini) wyłaniającej się z obłoków zazwyczaj na tle krzyża. Motyw ten pojawiający się na patenach

począwszy od końca X w. jest wyobrażeniem Trójcy Św. (Prawica oznacza Pana Boga92, krzyż Jezusa

Chrystusa, a obłok Ducha Św.) symbolizując zgodę Pana Boga na ofiarę Chrystusa93. Przewaga wśród

składanych do grobu prałatów polskich naczyń liturgicznych wykonanych z metali szlachetnych (niekiedy bogato ornamentowanych) i obecność wyobrażenia Prawicy Bożej na patenach, zdaje się wskazywać, iż mamy tu do czynienia z naczyniami mszalnymi, nie zaś ich kopiami, wykonanymi „ad hoc" w celu złożenia do grobu. Możemy zatem przypuszczać, iż zwyczaj sporządzania tzw. egzemplarzy grobowych rozpowszechnia się w Polsce znacznie później niż w Europie Zachodniej, gdzie już w XI w. w grobach arcybiskupów Reims pojawiają się kielichy cynowe94.

Do przedmiotów służących do identyfikacji zmarłego należy też zaliczyć omówiony już uprzednio pierścień pieczętny z grobu biskupa poznańskiego Boguchwała95. W grobie biskupa krakowskiego

Maura (tli 18) znaleziono dużą ołowianą tablicę identyfikacyjną zawierającą jego imię, funkcję, datę

zgonu i Credo. W tekście Credo opuszczono jednak 6 słów, a to: Pilato, Inferos, mortuis, mortuos, carnis

resurrectionem96. P. D a v i d zwrócił uwagę, iż opuszczone słowa zmieniają w zasadniczy sposób treść

modlitwy, gdyż dotyczą one wiary w zmartwychwstanie ciała, co odpowiada herezji katarów lub traktując znacznie szerzej wierzeniom manichejskim rozpowszechnionym w ówczesnej Europie97.

Szczegółowa analiza epigraficzna i filologiczna napisu, przemawia raczej za interpretacją tych opuszczeń jako skutku pomyłek i niedbałości wykonawcy inskrypcji98.

Tablica grobowa biskupa Maura jest dotychczas jedynym znaleziskiem tego typu w interesującym nas okresie na ziemiach polskich, jeśli nie liczyć zaginionej i nieczytelnej tablicy znalezionej w tzw. grobie Dąbrówki w Gnieźnie99. Ołowiane, a także kamienne tablice identyfikacyjne są bardzo

9 1 Znaleziska złotych naczyń liturgicznych w grobach są w Europie średniowiecznej zjawiskiem unikatowym i poza Tyńcem

ograniczają się właściwie do dwóch grobów arcybiskupów Trewiru, Ruodberta (f 958) i Poppona (f 1047). V. H. E 1 b e r n, Der eucharistiche Kelch im frühen Mittelalter, Zeitschrift des deutsches Vereins für Kunstwissenchaft, t. 17 (1963) s. 75. L. K a l i n o w s k i , Przedmioty, s. 186 — 191; E. G i e r 1 i с h, Die Grabstätten der Rheinischen Bischöfe vor 1200, Mainz 1990, s. 63 — 64, 70 — 71 (tam też pełna literatura przedmiotu).

9 2 W grobie nr 21 w Tumie pod Łęczycą znaleziono srebrną patenę z wyrytym wyobrażeniem Prawicy Bożej i napisem

DEXTERA DEI FECIT VIRTUTEM — tzn. Prawica Boża okazała swoją moc — będącym cytatem zaczerpniętym z psalmu 118 (16, 17) zob. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, t. 2, Poznań 1985, s. 285.

9 3 M. К i r i g i n, La mano divina nell'iconografia Christiana, Citta de 1 Vaticano 1976, s. 178 — 183.

9 4 H. D e n e u X, Dix ans de fouilles dans la cathédrale de Reims, Reims 1944, s. 17; V. H. E 1 b e r n, Der eucharistische

Kelch, s. 72-73.

9 5 Trudno jest przyznać tę funkcję złotemu pierścieniowi z napisem MAURUS ЕР С wewnątrz otoku, znalezionym obok

tablicy identyfikacyjnej w grobie bp. Maura (t 1118). W wielu przypadkach identyfikacja na podstawie pierścienia może się okazać zawodna, wobec składania zmarłego do groby wraz z pierścieniem jego poprzednika lub duchowego przewodnika. Np. w grobie cesarza niemieckiego Henryka IV (f 1106) w Spirze znaleziono pierścień z napisem ADALBERO EPS przypisywany Adalberonowi П1 bp. Metzu (f 1072), W. H. S с h m i d, Der Ring Kaiser Heinrichs IV, Münchner Jahrbuch der Bildenden Kunst, t. 6 (1911) s. 13-25.

9 6 Tekst za: А. В о с h n а к, Grób biskupa, s. 240; podkreślono słowa brakujące.

9 7 P. D a v i d, Un Credo cathare? Revue d'histoire ecclesiastique t. 35 (1939) s. 756761; zob. też Z. К o z ł o w s

-k a - B u d -k o w a , rec. А. В о с h n a к, Grób bis-kupa Maura w -krypcie św. Leonarda na Wawelu, Roczni-k Kra-kows-ki, t. 30 (1938) s. 5-14, Kwartalnik Historyczny t. 53 (1939/1946) s. 85-86.

9 8 O tablicy, a także o pierścieniu z grobu biskupa Maura zob. szerzej E. D ą b r o w s k a , Średniowieczne pochówki

biskupie w katedrze krakowskiej — stan badań, w: Katedra krakowska w średniowieczu, Kraków 1996, s. 116—117.

rozpowszechnione w grobach duchownych X—XIII w., zwłaszcza w strefie nadreńskiej100. Wśród

kilkuset znanych egzemplarzy, dwa tylko pochodzące z grobów Dietwina biskupa Liège (|1075)101

i Adalberta von Saarbrücken arcybiskupa Moguncji (fll37)ip2 zawierają tekst Credo.

Na tym należałoby zamknąć listę przedmiotów znajdowanych w grobach duchownych polskich. W zasadzie nie różni się ona od zasobu insygniów i atrybutów składanych do grobów biskupów i opatów w innych krajach katolickiej Europy. Brak jest tylko sporadycznie towarzyszącej pochówkom biskupim bulli — pieczęci papieskiej przywieszanej do dokumentów103, a także charakterystycznego

dla niektórych prowincji francuskich zwyczaju składania do grobu zapalonych lamp oliwnych lub naczyń glinianych z żarzącym się węglem w celu usunięcia powietrza z sarkofagu i zmumifikowania ciała. W trzech grobach niezidentyfikowanych duchownych polskich znaleziono krzyże, nieznane prawie zupełnie w inwentarzach grobowych tego okresu. Trudno się zgodzić z opinią H. Z o 11 - A d a m i к o w e j1 0 4, iż są to krzyże napierśne — pektorały. W każdym z trzech zespołów

grobowych krzyż zdaje się pełnić odrębną funkcję.

Znaleziony w grobie nr 15 w Tyńcu na piersi zmarłego mały krzyż wycięty z blachy ołowianej należy uznać za tzw. krzyż absolucji. Umieszczanie ołowianego lub woskowego krzyża, często z wyrytą formułą rozgrzeszenia105 na piersiach lub czole umierającego w momencie udzielania absolucji,

rozpowszechnione było w średniowieczu w Irlandii, Anglii, a także w Normandii, Bretanii i Ak-witanii106.

Unikatowy charakter ma znalezisko w grobie nr 1 w Tumie pod Łęczycą dość dużych rozmiarów krzyża srebrnego (11,2 x 7,2 cm) z plastycznym wyobrażeniem Jezusa Chrystusa i Prawicą Bożą wyłaniającą się z obłoków ponad Jego głową. Krzyż ten zaopatrzony jest w kolec do osadzenia na drzewcu. Pod względem formalnym znajduje on liczne analogie w brązowych procesyjnych czy ołtarzowych krzyżach z drugiej połowy XII w., zwłaszcza z terenów Lombardii i Tyrolu107. Obecność

1 0 0 H. E h r e n t r a u t , Bleierne Inschrifttafeln aus mittelalterlichen Gräbern in den Rheinlanden, „Bonner Jahrbücher"

R. 152 (1952), s. 190-225.

1 0 1 H. D e m a r e t, La croix et le calice du tombeau de l'évêque de Liège Théoduin de Bavière, Leodium, t. 10 (1911) s.

101-104.

1 0 2 H. E h r e n t r a u t, Bleierne Inschrifttafeln, s. 202.

1 0 3 Jedynymi znalezionymi na ziemiach polskich są dwie bulle (pieczęci) ołowiane papieża Bonifacego IX (1389—1404)

znalezione w grobie królowej Jadwigi Andegaweńskiej (f 1399) w katedrze na Wawelu, А. В о с h n a к, Groby królowej Jadwigi i królewicza Kazimierza Jagiellończyka w katedrze wawelskiej, Studia do dziejów Wawelu t. (1968) s. 158 — 159; zob. także E. D ą b r o w s к a, F. Comte, Un rite funéraire peu connu; le dépôt de la bulle pontificale dans les tombes ecclésiastiques, Bulletin de la Société nationale des Antiquaires de France 1993, s. 209—223.

1 0 4 H . Z o l l - A d a m i k o w a , Pochówki dostojnicze, s. 46.

1 0 5 Opis konserwacji krzyża z Tyńca nie wzmiankuje istnienia śladów inskrypcji. R. K o z ł o w s k i , Badania i

konserwa-cja przedmiotów liturgicznych znalezionych w grobach pierwszych opatów tynieckich, Folia Historiae Artium t. 6/7 (1971) s. 215.

1 0 6 Zob. Décréta divi Lanfranci de Canteńbury pro ordine S. Benedicti, cap. XXIII, PL 150, col. 510; Tzw. krzyże absolucji,

ich liturgiczna symbolika i funkcja, a także zakres chronologiczny i geograficzny ich występowania wymaga nowego szczegółowego opracowania. W literaturze wskazać możemy tylko dwie monografie: J.-B. C o c h e t , Croix d'absolution placées sur les morts au moyen âge en France et en Angleterre, Bulletin du Comité de la langue, de l'histoire et de l'arts de la France, t. 14 (1855 — 1856) s. 306 — 324; X. Barbier de M o n t a u 11, Croix de plomb placées dans les tombeaux en manière de pitacium, Bulletin de la Société archéologique et historique du Limousin, t. 36 (1888/1889) s. 23 — 50; Dodać należy, że w wiekach X—XV w Lotaryngii (Metz, Toul), a także sporadycznie w Liège i w Maastricht umieszczano w grobach duchownych tablice identyfikacyjne w formie krzyża, R. P. M e u r i s s e, Histoire des évêques de l'église de Metz, Metz (1634), s. 350,416,421,470, 492; H. E h r e n t r a u t , Bleierne Inschrifttafeln, s. 214-215; H. D e m a r e t, La croix, p. 101-104; Das Reich der Salier 1024 — 1125; Katalog zur Austeilung des Landes Rheinland-Pfalz, Sigmaringen, 1992, s. 339 — 342. Ołowiane krzyże absolucji znaleziono także w grobie cesarza Henryka V (f 1125) oraz Habsburgów — arcyksięcia Rudolfa IV ( | 1365) i Władysława Pogrobowca (t 1457) kr. Czech i Węgier, P. E. S с h r a m m , F . M ü t h e r i c h, Denkmale der deutschen Könige und Kaiser, Münschen, 1962, s. 178, nr 169. F. К e n n e r, Die Porträtsammlung des Erzherzogs Ferdinand von Tirol, Jahrbuch der kunsthistorischen Sammlungen des Allerhöchsten Kaiserhauses t. 14 (1893) s. 98,126. Nie wiadomo natomiast czy istnieją jakieś ideologiczne, liturgiczne lub historyczne powiązania pomiędzy krzyżami absolucji a małymi krzyżykami wyciętymi

w blasze złotej znajdowanymi w wiekach VI—VII w grobach w dolinie Padu i po obu stronach Alp. Zob. W. H ü b e n e r (red.), Die Goldblattkreuze des frühen Mittelalters, Baden 1975, passim.

1 0 7 P. B l o c h , Romanische Bronzenkruzifixe, Berlin 1992, s. 104-106; Cennych informacji odnośnie pochodzenia

i datowania krzyża tumskiego udzielił mi dr. Michael Brandt, dyrektor „Dom-und Diözesanmuseum" w Hildesheim, za co składam Mu serdeczne podziękowania.

jego w inwentarzu grobowym nie jest łatwą do wytłumaczenia, wobec braku jakichkolwiek podobnych znalezisk w grobach duchownych badanego okresu108 (zob. rye. 1). Umieszczony po prawej stronie

głowy zmarłego, krzyż ten stanowił niewątpliwie jego insygnium. Osadzony na długiej lasce, początkowo pojedynczy, później podwójny krzyż staje się w XV—XVI w. symbolem godności arcybiskupiej109 (zob. rye. 1, 2). Nie był on jednak używany przez metropolitów w okresach

poprzednich110. Wiemy jednak, iż w roku 1207 arcybiskup gnieźnieński Henryk Kietlicz (f 1219) uzyskał

od papieża Innocentego III (1198 — 1216) prawo noszenia krzyża — crux erectam.

Noszonym na piersi mógł być jedynie trzeci z omawianych przez nas krzyży, tj. brązowy enkolpion (9,5x5,8 cm), zawieszony na złotym łańcuchu (długości ok. 120 cm), znaleziony w grobie X w Gnieź-nie. Enkolpion ten został zaliczony przez E. G r ó d e k - K c i u k d o grupy IB 2a enkolpionów wywodzonej z Rusi kijowskiej i jest datowany na lata trzydzieste XIII w.112 Filigranowy złoty łańcuch

niezwykle delikatnej roboty zdaje się pochodzić z warsztatów późnoantycznych lub bizantyjskich wczesnego średniowiecza113. Zabytki te nie znajdują analogii w znanych mi znaleziskach grobowych.

Na uwagę zasługuje fakt, występowania bizantyjskich i ruskich enkolpionów lub ich kopii, zawieszo-nych na filigranowych łańcuchach w skarbach skandynawskich XII w.114

W kościele rzymskim krzyż napierśny, a raczej pektorał wszedł w skład pontyfikaliów dopiero w roku 1570115. Użytkowanie jego poświadczone jest sporadycznie w VII w. przez enkolpion

znaleziony w grobie św. Cuthberta biskupa Lindisfare (f687)116, a w wieku XII przez źródła

ikonograficzne117 i opis zamordowania arcybiskupa Mogunq'i Arnolda von Selenhofen w roku 1160118.

1 0 8 Brązowe krzyże procesyjne (pozbawione drzewca) znaleziono w grobach dostojników świeckich na Węgrzech. A to:

króla Beli П1 (1173 — 1196) w Székesfehérvâr, gdzie obecność krzyża jest wiązana z tytułem Króla Apostolskiego uzyskanym przez Stefana I (997—1038) dla siebie i swoich następców od papieża Sylwestra II (999—1003) i zwyczajem noszenia krzyża apostolskiego przed królem. E. К o v â с s, Die Grabinsignien Königs Bêlas III. und Annas von Antiochien, Acta Historiae Artium Academiae Scientarum ffistoricae, 1.15 (1969) s. 11 — 13 przyp. 59. Krzyż procesyjny znaleziono także w anonimowym grobie młodego mężczyzny z XIII w. położonym in medio ecclesiae w kościele w Papsoka nad Balatonem, I. V a 11 e r, La croix processionelle romane de Balatonfüred, Acta Archeologica Academiae Scientarum Hungaricae, t. 24 (1972) s. 215 —232.

1 0 9 J. S a u e r, Kreuz II. Christiische Kreuzformen, w: Reallexikon für Teologie und Kirche, t. 6, col. 607.

1 1 0 W odkrytym w roku 1988 w nawie północnej katedry gnieźnieńskiej grobie arcybiskupim znaleziono m.in. drewniane

pozłacane: gotycki pastorał i pojedynczy krzyż osadzone na długich drzewcach (łaskawą informację zawdzięczam mgr L. Wetesce z Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie). Identyfikacja pochowanego w omawianym grobie arcybiskupa nie jest łatwa. Wśród arcybiskupów gnieźnieńskich, którzy mogli być pogrzebani w nawie północnej katedry lub których miejsce ostatniego spoczynku w świątyni pozostaje nieznane, tj. Janisława (f 1341), Jana Kropidło (f 1389) i Wojciecha Jastrzębca (t 1436), najprawdopodobniejszy wydaje się ten ostatni. Arcybiskup Wojciech Jastrzębiec (1423—1436) jest wśród metropolitów gnieźnieńskich pierwszym przedstawionym na swej pieczęci majestycznej z krzyżem w ręku, on też pierwszy używa tytułu PRIMAS REGNIPOLONIAE. M. G u m o w s к i, Handbuch der polnischen Siegelkunde, Graz 1966, s. 73, tabl. XXXIV 3442.

1 1 1 KDWI 62; Regesta Pontificum Romanorum, ed. A. P о 11 h a s t, vol. 1, Graz 1957, s. 254, zob. także E. Dąbrowska,

Krzyż arcybiskupów polskich, w: Księga jubileuszowa prof. L. Leciejewicza (w druku).

1 1 2 E. G r ó d e к - К с i u к, Enkolpiony znalezione na terenie Polski, próba klasyfikacji i datowania materiałów,

Przegląd Archeologiczny, t. 36 (1989) s. 107, 126-127.

1 1 3 Według opinii H. S c h n i t z l e r i P. B l o c h z Schnützingen Museum w Kolonii oraz W. H o l m q u i s t

z Staten Historiska Museum w Sztokholmie przytoczonych przez A. Świechowską, w: Katedra gnieźnieńska pod red. A. Ś w i e с h o w s к i e j, t. 1, Poznań—Warszawa—Lublin 1970, s. 364, przyp. 39.

1 1 4 Ze znanych mi przykładów wymienić należy enkolpiony ze skarbów w Gàtebo (Szwecja), Halikko (Finlandia) oraz

KjçSpsvik (Norwegia). Les Vikings... Les Skandinaves et l'Europe 800—1200. Conseil de l'Europe, 22e exposition d'art du Conseil de l'Europe, Paris 2.4.-12.7.1992, n°492,494,496, s. 356-357; zob. także: P. P u r h o n e n , Cross Pendants from Iron Age Finland, w: Byzantium and the North, Acta Byzantino-Fennica, vol. 3, Helsinki 1987, s. 34—45.

1 1 5 Т. К 1 a u s e r, Brustkreuz, Reallexikon für Theologie und Kirche, t. 2, (1958) col. 738; O. N u s s b a u m , Das

Brustkreuz der Bischofs, Zur Geschichte seiner Entstehung und Gestaltung, Mainz 1964, s. 31.

1 1 6 R. L. S. В r u с e - M i 1 f о r d, The Pectoral Cross, w: C. F. Battiscombe, The relies of. Saint Cuthberg, Oxford 1956,

s. 308-325.

1 1 7 Są to: mozaika nagrobna opata Gilberta (t 1152) z Maria Laach ( E . P a n o f s k y , Tomb sculpture, New York 1964, s.

50, rye. 192) i wyobrażenie św. Hadelina na relikwiarzu w Vise (J. H e 1 b i g, L'art mosan depuis l'introduction du christianisme jusqu'à la fin du XVe siècle, Bruxelles 1906, tabl. po s. 40) oraz zaginiona pieczęć Pierre de Cuisi (f 1161) bp. Meaux (C. R о h a u 11 de Fleury, La messe, t. 8, s. 212). Krzyże napierśne miano znaleźć także w czasie elewacji ciał kilku świętych biskupów (Robert Champart (t 1052), Bernhard I bp. Hildesheimu (f 1153)), trudno jest jednak stwierdzić czy funkcja wzmiankowanych tam krzyży została właściwie ustalona.

Krzyże enkolpiony znaleziono także przy zwłokach cesarza Henryka IV (fi 106) w Spirze119 oraz króla

Węgier Beli П1 (f 1196) w Székesfehérvâr120. Można by zatem przypuszczać, iż chodzi tu raczej o zwyczaj

składania do grobu noszonego zapewne za życia przez zmarłego krzyża jako receptaculum relikwii121,

nie zaś jako insygnium pontyfikalnego. Problem grzebania wraz ze zwłokami relikwii umieszczonych zarówno w pierścieniach, jak i enkolpionach wymaga jeszcze szczegółowego zbadania122.

Kończąc omawianie vetury należałoby jeszcze postawić pytanie, czy znamy z ziem polskich wypadki pochowania dostojników kościelnych bez insygniów pontyfikalnych i atrybutów123. Odpowiedź na to

pytanie jest bardzo trudna, a właściwie niemożliwa, gdyż wśród nielicznych zidentyfikowanych pochówków biskupich wszystkie zawierają szczątki insygniów lub szat pontyfikalnych. Niezidentyfikowane groby biskupie lub opackie nie zawierające wyposażenia nie są dla nas uchwytne w materiale archeologicznym.

Ułożenie ciała zmarłego na marach, a później w grobie zdaje się nie budzić większych wątpliwości. Winien on spoczywać w pozycji wyprostowanej na plecach z rękami skrzyżowanymi ad modum crucis. Takie ułożenie rąk było zalecane już przez św. Ambrożego, a później przez Ordo mozarabicus i Consuetudines cluniacenses124. Niemniej w średniowiecznej Europie znane są pochówki kapłanów

z rękami wyciągniętymi wzdłuż ciała. W Polsce zdecydowanie przeważa wyprostowany układ rąk. Sprawa skrzyżowania rąk zmarłych podnoszona była także w kościele wschodnim w polemicznych wystąpieniach przeciwko „łacinnikom", tzn. kościołowi rzymskokatolickiemu. W liście do ks. włodzimiersko-wołyńskiego Jarosława Światopełkowicza pisanym pomiędzy rokiem 1105 a 1118, metropolita Rusi kijowskiej Nicefor „ostrzega" go przed herezją łacińską i zarzuca „łacinnikom", iż

swoich zmarłych biskupów chowają z rękami nie złożonymi na krzyż, jak my, tzn. Grecy [...] to czynimy, lecz z rękami wyciągniętymi wzdłuż bioder. Metropolita miał powód do wyliczania „łacinnikom"

wszystkich odstępstw od prawej wiary w sytuacji bliskiego sąsiedztwa księstwa włodzimierskiego z ziemią „ladzką" oraz związków powinowactwa adresata z książętami polskimiI25. Ile jest w tym

obserwacji wziętych z życia trudno dociec, ponieważ sformułowane przez autora uchybienie jest niemal dosłownym powtórzeniem zarzutu wymienionego w anonimowym traktacie Opusculum contra Francos (§ 20) przypisywanym patriarsze Focjuszowi, lecz pochodzącym z drugiej połowy XI w. i znanym na Rusi w tłumaczeniu nie później niż w początkach XII w.126 Zwyczaj składania rąk zmarłego na krzyż

dotyczył w tym czasie, w sposób jednoznacznie wiążący jedynie wyższego duchowieństwa, natomiast w stosunku do pozostałych chrześcijan był pożądany, ale jeszcze nie obligatoryjny.

Należałoby też sprostować niesłuszny, a rozpowszechniony w polskiej literaturze przedmiotu pogląd, jakoby w średniowieczu zmarłych kapłanów miano grzebać, nie tak jak wszystkich zmarłych, tzn. zorientowanych głową na zachód, a twarzą skierowaną ku wschodowi127, lecz odwrotnie z głową

ku wschodowi, a twarzą ku fasadzie zachodniej kościoła128. W istocie zwyczaj ten łączony z orientacją

kapłana ku wiernym, rozpowszechnił się dopiero w XVI w. Ta zmiana orientacji jest łatwo uchwytna 1 1 9 Das Reich der Salier 1024-1125; Katalog zur Austeilung des Landes Rheinland-Pfalz, Sigmaringen 1992, s. 295-296. 1 2 0 E. К о v â с s, Die Grabinsignien, s. 18, 20-21, rye. 8.

1 2 1 P. E. S с h r a m m, Herrschaftzeichen, s. 854-857.

1 2 2 Św. Bernard z Clairvaux (t 1157) polecił się pochować z kapsułą zawierającą relikwie św. Tadeusza. S. Bernardi Vita

Prima, P. L., t. 185, szp. 360.

1 2 3 Wśród pochówków biskupów i opatów francuskich groby pozbawione insygniów i atrybutów stanowią mniej niż 5%

wszystkich grobów zidentyfikowanych.

1 2 4 P. A. F é v r i e r, La mort chrétienne, w: Atti délia ХХХШе Settimana di studio: Segni e riti nella chiesa altomedievale

occidentale, Spoleto 11-17 aprile 1985, Spoleto 1987, s. 897.

1 2 5 A. P о p о v, Istoriko-literaturnyj obzor drevne-ruskich polemiczeskich soezinenij protiv latincam, Moskwa 1875, s.

115.

1 2 6 Tekst grecki i przekład łaciński, w: Momimenta graeca ad Photium eiusque historiam pertinenta, ed. J. H e r g e n

-r o e t h e-r, Regensbu-rg 1869, s. 69; tekst g-recki i p-rzekład sta-rosłowiański zob. A . P o p o v , Isto-riko-lite-ratu-rnyj, s. 65. Traktat powstał prawdopodobnie wkrótce po roku 1054. H. G. В e с к, Kirche und Theologische Literatur im Byzantinischen Reich, München 1959, s. 538.

1 2 7 Guillaume D u r a n d , Rational, livre I, ch. 35, 38, s. 113.

1 2 8 Z. W o ź n i а к, H. Z о 11 - A d a m i к o w a, Uwagi o topografii i stratygrafii wzgórza klasztornego w Tyńcu, Folia

Historiae Artium t. 6/7 (1971) s. 33; А. С o f t a - В r o n i e w s к a, E. S p r i n g e r, K. T y m i e n i e с к a, Wyniki, s. 249; H. Z о 11 - A d a m i к o w a, Pochówki, s. 44 —45. W istocie wszystkie pochówki orientowane głową na wschód znalezione w kolegiacie kruszwickiej pochodzą z doby nowożytnej.