Raport o stanie rozwoju przemysłu województwa katowickiego w 1980 roku

7 y

W O J E W Ó D Z K I U R Z Ą D S T A T Y S T Y C Z N Y W K A T O W I C A C H

R A P O R T

0 STANIE ROZWOJU PRZEMYSŁU WOJEWÓDZTWA KATOWICKIEGO

W 1080 ROKU

Katowice styczeń 1981

i

W S T ę P

Przemysł województwa katowickiego zajmował w całym okresie

¿O-lecia Polski ludowej i nadal zajmuje dominującą pozycję w potenc­

jale społeczno-gospodarczym kraju oraz w ogólnokrajowym procesie pro­

dukcji i reprodukcji#

Rola i znaczenie województwa katowickiego dla gospodarki kraju wypływa przede wszystkim z charakteru jego potencjału produkcyjnego

0 •

oraz znajdujących się na tym terenie zasobów surowcowych.

Na województwo katowickie przypada przeszło 17% produkcji glo­

balnej i ponad 18% zatrudnienia w przemyśle całego kraju.

Wydobywa się tutaj 98»0% polskiego węgla kamiennego, produkcja cynku wynosi 100,0% w skali kraju, ołowiu 100,0% , koksu 5 0,0% , energii elektrycznej 3>2,7%> stali surowej 51,2% , wyrobów walcowanych 4 8 ,7 ^ , odlewów żeliwnych 1 1,4% , odlewów staliwnych 2 2 ,6 % .

Potencją! przemysłowy regionu katowickiego jest główną bazą uprzemysłowienia kraju, kształtującą podstawy krajowych bilansów paliwowo-energetycznych oraz sUa.owcowo-materiałowyćh.

Rozwój przemysłu województwa katowickiego jest konsekwencją istniejących tu czynników produkcji, jak również potrzeb całej gos- podaki narodowej.

W okresie lat 70-tych rozwojowi temu towarzyszyły różnorodne uwarunkowania,napięcia i nieprawidłowości, uwidaczniające się na wielu płaszczyznach działania, których próbę scharakteryzowania pod­

jął Wojewódzki Urząd Statystyczny w następujących rozdziałach:

I . Specyficzj cechy struktury potencjału przemysłowego województ­

wa katowickiego

II * Realizacja inwestycji

I I I . Wykorzystanie majątku-trwałego IV . Gospodarka zasobami pracy

V. Działalność produkcyjna V I. Wyniki finansowe

V I I . Górnictwo węglowe

V I I I . Eksport województwa katowickiego IX . Podsumowanie i wnioski.

I* SPECYFICZNE CECHY STRUKTURY POTENCJAŁU PRZEMYSŁOWEGO WOJEWÓDZTW/^

KATOWICKIEGO

Potencjał przemysłowy województwa katowickiego odznacza się kilkoma specyficznymi cechami, do których należy przede wszystkim zaliczyć jego wieloprzestrzenność, dużą różnorodność oraz surowcowy charakter. Niektóre z tych cech mają swe źródła w obiektywnych wa­

runkach naturalnych, inne w faktach historycznych dalszej i bliższej przeszłości.

Na ukształtowanie przestrzennej struktury przemysłu na obsza­

rze województwa katowickiego wywarły wpływ przede wszystkim różno­

rodne bogactwa naturalne oraz ich przestrzenne rozmieszczenie.

Przestrzenna struktura przemysłu jest tu układem powstałym z gałęziowego rozmieszczenia przemysłu złożonego z zespołów produk­

cyjnych o wielostronnych wzajemnych powiązaniach ekonomiczno-prze- strzennych oraz pojedynczych ośrodków przemysłowych. •

Nigdzie w Polsce nie ma przykładu tak intensywnego nasycenia dużych zwart-ych obszarów zakładami przemysłowym^ jąk w województwie katowickim. Na terytorium stanowiącym zaledwie 2 ,1 % powierzchni kraju znajduje się 23,4% ogólnej wartości brutto środków trwałych

|

przedsiębiorstw przemysłowych kraju, skupionych jest 4;>45 us- potoczniowych zakładów przemysłowych /łącznie z zakładami pomocni­

czymi/ ujętych organizacyjnie lub nie ujętych w ramach 4^1 przedsię­

biorstw pi’zemysłowych. ' .

- 2 -

mm

^

Przemysł województwa katowickiego charakteryzuje stosunkowo duża różnorodność struktury* Występują tu prawie wszystkie gałęzie przemysłu,jednakże największy udział w krajowej produkcji globalnej mają:górnictwo węglowe, hutnictwo żelaza i hutnictwo metali nieże- laznych oraz energetyka. Stanowią one podstawę kompleksu produkcyj­

nego województwa*

Przemysł przetwórczy reprezentowany jest na terenie województ- wa przez liczne przedsiębiorstwa przemysłu maszynowego,konstrukcji metalowych, środków transportu, elektrotechnicznego i chemicznego.

Na 1 km2 powierzchni województwa przypada 151,6 zatrudnionych w przemyśle uspołecznionym, w kraju 1 5 ,4 .

Na 1000 ludności w przemyśle pracuje w województwie 2$Q osób, w kraju 126. Wskaźniki te określają wysoki stopień koncentracji

przemysłu w województwie katowickim, przy czym poziom tej koncentra­

c ji najwyższy jest w rejonach Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego oraz jego miast* Zróżnicowany jest także poziom koncentracji /mie­

rzony liczbą pracowników przypadających na' 1 zagład/ w poszczegól­

nych gałęziach przemysłu. Wyższy niż przeciętnie w skali ogólnokra-*

jowej wskaźnik koncentracji wykazują w województwie katowickim ta­

kie gałęzie przemysłu jak: wytwarzanie energii elektrycznej i ciepl­

n ej, przemysł paliw, hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych, prze­

mysł maszynowy i konstrukcji- metalowych, przemysł elektrotechniczny, metalowy itp*

Wysoki poziom koncentracji przestrzennej przemysłu /aglomeracja/

może mieć bardzo wiele korzyści takich jak: uzyskanie niższych kosz­

tów inwestycyjnych i eksploatacyjnych na jednostkę produkcji, ułat­

wienie organizacji współpracy między przedsiębiorstwami powiązanymi wzajemnie dostawą i zbytem surowców, półfabrykatów i kooperowanych wyrobów, istnienie różnorodnych wyspecjalizowanych przedsiębiorstw

- 4 -

o charakterze ilsługowym /n p . 'przedsiębiorstw remontowych/, lepsze wykorzystanie urządzeń komunikacyjnych /wykorzystanie bocznic kole­

jowych, stacji załadunkowych i wyładunkowych i t p . / , szeroki rynek pracy, duża możliwość wyboru miejsc pracy i zawodu, łatwość organi­

zacji i niższe koszty wszelkiego rodzaju usług świadczonych dla lud­

ności. Istnieje bowiem możliwość budowy wspólnych obiektów infra­

struktury społecznej: lecznic, domów kultury, przedszkoli, urządzeń sportowych itp#

Jednakże z powyższych korzyści wynikających z aglomeracji do­

tychczas w województwie katowickim w małym stopniu korzystano na skutek barier resortowych, natomiast dość ostro zaznaczyły się ta­

kie ujemne zjawiska jak:nadmierne przeciążenia tras i urządzeń ko­

munikacyjnych, niedobór wody, deficyt siły roboczej, kłopoty z bu­

downictwem mieszkaniowym i inne#

Województwo katowickie należy niewątpliwie do najbardziej uprzemysłowionych regionów-gospodarczych kraju, charakterystyczną jednak cechą tego uprzemysłowienia jest jego profil surowcowy.

W przeszłości korzystanie z miejscowych zasobów naturalnych utrzy-

r

mywało surowcowo-monokulturową strukturę przemysłu województwa ka- -towickiego.

W okresie powojennym,a zwłaszcza w latach 70-tychrnastąpiło unowocześnienie struktury gałęziowej przemysłu województwa katowic­

kiego, zmniejszył się udział przomysłów surowcowych w ogólnej pro­

dukcji przemysłu na rzecz gałęzi przetwórczych /przemysłu elektro- maszynowegó, chemicznego, środków transportu it p ./, jednakże udział gałęzi surowcowych w globalnej produkcji przemysłu jest nadal bardzo wysoki.

Udział procentowy w produkc.ii globalne.i

1975 W 8 1979

Ogółem 100,0 100,0 100,0

w tym przemysł*

węglowy 21,7 1 9 ,2 1 8 ,8

paliw _. 3 ,5 2 ,7 2 ,5

hutnictwa żelaza 1 8 ,1 _- 1 9 ,4 2 0 ,8

metali nieżelaznych 10,6 •9,7 9 ,4

I

Istniejąca struktura przemysłu województwa katowickiego w okreś­

lony sposób wpływa na ogólną dynamikę rozwoju gospodarki województwa, jego udział w dochodzie narodowym, strukturę eksportu oraz na warun­

ki życia i pracy mieszkańców.

Niski udział przemysłu przetwórczego przy nadal dominującej roli przemysłów surowcowych w ogólnej strukturze przemysłu,spowodo­

wał między innymi stopniowe zmniejszanie się decydującej roli woje- wódzfcw,* katowickiego w ogólnym potencjale przemysłowym kraju*

. ' f '• | r l V . ' . ’’ ' - ' ■■

Surowcowa struktura wywarła również wpływ na tempo wzrostu gospodarczego w województwie katowickim, gdzie od lat występuje najniższa w kraju dynamika wzrostu produkcji przemysłowej mierzona

średnim rocznym tempem wzrostu produkcji globalnej.

Rozwój przemysłu surowcowego stanowi znacznie większe obcią­

żeni« dla gospodarki narodowej, aniżeli rozwój przemysłu przetwór­

czego.

Surowcowa struktura przemysłu województwa katowickiego pozos-

» / t •

taja w bezpośrednim związku z kształtowaniem się poszczególnych t

czynników wytwórczych:

- czynnika pracy, - środków pracy,

- wielkości i kierunków inwestycji#

Rozwój przemysłu surowcowego cechuje wyższa kapitałochłonność oraz wyższa pracochłonność produkcji. Wydajność pracy jest relatyw­

nie niższa w przemyśle surowcowym aniżeli w przetwórczym, również

* ( . i

cykl realizacji inwestycji w przemysłach surowcowych jest znacznie dłuższy niż w przemyśle przetwórczym.

Struktura surowcowa stwarza przede wszystkim zapotrzebowanie w przemyśle na męską siłę roboczą, co z kolei wywołuje trudności na odcinku aktywizacji zawodowej kobiet. W końcu grudnia 1980 roku było w województwie katowickim prawie 11 tys. wolnych miejsc pracy, w tym 90% dla robotników. Równocześnie w tyin samym czasie zarejest­

rowanych było 114 osób poszukujących pracyTprzy czym w liczbie tej 107 to kobiety. Na jedną osobę poszukującą pracy przypadało zatem 95 wolnych miejsc pracy, w tym na jednego robotnika wykwalifiko­

wanego aż 260, ij

■ ■'

3

W tych warunkach nieuchronnie występują1 takie zjawiska jak:

1 : ł / v ' . . ' ‘' ' i ' V , • •• >•

- wy. jze zapotrzebowanie na nowych pracowników - mężozjojzn j/ stosun­

ku do''podaży męskiej siły roboczej,

- istnienie nadwyżki Żeńskiej siły roboczej nad liczbą wolnych miejsc pracy dla kobiet,

- niedostosowanie w poszczególnych okręgach przemysłowych prze­

strzennego układu wolnych miejsc pracy do aktualnych rezerw.

Surowcowa struktura przemysłu wywiera także określony wpływ na strukturę środków trwałych. Pod względem stopnia nasycenia prze­

mysłu środkami trwałymi przemysł województwa katowickiego wyprze- • dza zdecydowanie wszystkie pozostałe regiony kraju. Jednakże mają­

tek trwały w gałęziach surowcowych jest ’’ciężki” , ponad 60% majątku trwałego przypada na budynk i budowle. Wpływa to w określony spo­

sób na zakres i tempo mechanizacji pracy i jej wydajności oraz kierunki inwestowania.

- 7 ^-

Wreszcie surowcowa struktura przemysłu niekorzystnie wpływa na warunki pracy i życia mieszkańców województwa katowickiego. Degrada­

cja naturalnych właściwości środowiska naturalnego, wynikająca z działalności przemysłu oraz nadmiernej koncentracji "uciążliwych1' gałęzi przemysłu /energetyka, hutnictwo, chemia, materiały budowla- n e/ jest jednym z ważniejszych zjawisk hamujących rozwój regionu w zakresie poprawy warunków bytowych.

Jedną z największych uciążliwości jest nadmierne zadymienie i zapylenie atmosfery, przede wszystkim na terenie GDP, Szczególnie niepokoi zwiększający się z roku na rok wzrost zanieczyszczeń gazo­

wych, stężenie węglowodorów rakotwórczych oraz dwutlenku siarki w powietrzu atmosferycznym, działających szczególnie ujemnie na orga­

nizm człowieka oraz środowisko naturalne.

* i

Głównym źródłem zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego są procesy technologiczne w przemyśle ciężkim. Emitowane do atmosfery zanieczyszczenia gazowe pochodzą głównie z procesów tzw. otwartego spalania*

Problem ochrony powietrza przed zanieczyszczeniami gazowymi jest ogromnie trudny, a trudności te pochodzą stąd, że emitowane w gazach odlotowych zanieczyszczenia występują przeważnie w małych stężeniach i mają takie parametry fizyczne, które czynią proces ićh ' wychwytywania nieekonomiczny, a często nawet ze względów technolo­

gicznych jest to niemożliwe. Szczególnie uciążliwy jest dwutlenek siarki, który niszczy roślinność, konstrukcje budowlane i przys­

piesza korozję metali. ,

Innymi uciążliwymi gazami r tlenki azotu, kbóre wchodzą łatwo w reakcje chemiczne z innymi zanieczyszczeniami powietrza. Coraz groźniejsze stają się gazy odlotowe z silników spalinowych, Zanie-

%

czy szczają one x)owietrze aie spalanymi węglowodorami i ich pochod­

nymi, tlenkiem węgla, tlenkami azotu, ołowiem i siarką.

Istotnym problemem jest także zapylanie wtórne pochodzące z niezagospodarowanych nieużytków poprzemysłowych /hałd i wysypisk popiołu/, a także powstawanie szkód górniczych, zapadlisk itp.

w wyniku eksploatacji górniczej.

Mimo, że problem skażenia środowiska naturaLnego w województwie katowickim jest ogólnie znany, nadal jest tu niedostateczny postęp

w ochronie i właściwym kształtowaniu■środowiska naturalnego.

Mimo poważnych nakładów inwestycyjnych na gospodarkę wodną, ochronę wód i powietrza atmosferycznego oraz unieszkodliwienie i zagospodarowanie odpadów przemysłowych /w latach 1976-1979 prawie 15 mld złotych/, zanieczyszczenie środowiska województwa kątowickie-

' _ lr

go w wyniku działalności przemysłu z roku na rok wzrasta.

• ■ .. I . ,

* *

Zanieczyszczenia pyłowe zwiększyły się z 6 1 1,7 tys.ton w 1975

tu '

• , , , - ' a,

roku do 6 8 2,6 tys. ton w 1979 roku, a zanieczyszczeni&^&«rw e z 795t7 tys.ton w 1975 roku do 1659,1 tys.ton w 1979 roku, 0 41 ,7 % zwiększyło się w tym czasie zanieczyszczenie atmosfery dwutlenkiem siarki oraz aż 8-krotnie tlenkiem węgla. Ponad milion mieszkańców województwa katowickiego znajduje się w strefie silnego oddziaływa­

nia substancji toksycznych - cynku, ołowiu, kadmu itp .

Pomimo zrealizowanych w latach 70-tych inwestycji, których celem jest zalesienie zdewastowanych terenów, rekultywacja hałd itp . nadal istnieją zbyt wielkie dysproporcje pomiędzy dynamicznie rozwijającym się przemysłem a realizacją inwestycji towarzyszących,

1

mających na celu zapobieganie, cz„ beż eliminowanie ujemnego od­

działywania przemysłu na otoczenie.

- 8 ^-

- 9 ^-

Skażenie i dewastacja naturalnego środowiska oraz wynikające z tego zagrożenie zdrowia człowieka, to cena jaką płacą mieszkańcy województwa katowickiego za nadmierną koncentrację, surowcowy cha­

rakter i rozwój przemysłu na tym terenie*

W latach 70-tych podstawowymi funkcjami społeczno-gospodarczy- mi oraz kierunkami rozwoju przemysłu województwa katowickiego były:

- modernizacja i rekonstrukcja przemysłu, w tym głównie górnictwa węglowego, przy zastosowaniu zautomatyzowanej techniki wydobyw­

c ze j,

- dalsza rozbudowa hutnictwa żelaza i stali oraz metali nieżelaznych,

m

- rozbudowa przemysłu elektromaszynowego, w tym głównie motoryzacyj­

nego, uznanego za nośnik postępu technicznego w kraju,

• *

- rozbudowa i budowa nowoczesnego przemysłu lekkiego, jako czynnika równoważącego strukturę przemysłową województwa katowickiego.

Kierując się generalną zasadą kompleksowości rozwoju przemysłu oraz optymalnego wykorzystania zasobów surowcowych, kadrowych i produk­

cyjnych, obok tradycyjnego górnictwa węglowego i przemysłu hutni­

czego, po roku 1971 koncentrowano w województwie katowickim wysiłki na wydatnym przyspieszeniu rozbudowy i unowocześnienia przemysłu przetwórczego, w szczególności elektromaszynowego, metali nieżelaz­

nych i chemii.

' .

Z perspektywy minionych dziesięciu lat należy stwierdzić, że ta generalna linia planu rozwoju przemysłu województwa katowickiego

została w pełni zrealizowana, jednak rea liza cji tej towarzyszyły napięcia i nieprawidłowości, które w ostrej formie ujawniły się pod koniec lat 70-tych.

- 10

11. l, WALIZAGJA INWESTYCJI

Rozwój produkcji przemysłowej regionu katowickiego oraz zmiany w jej strukturze kształtowały się w ścisłej zależności od rozmiarów

• • /

i kierunków nakładów inwestycyjnych. Inwestycje bowiem zawsze pro­

wadzą w dłuższych okresach do zmian wielkości majątku trwałego I i technologii wytwarzania oraz wpływają na rozwój i wykorzystanie zasobów pracy i bogactw naturalnych, wywołując określone zmiany

' i \

w strukturze produkcji#

Same inwestycje nie oznaczają jeszcze zrealizowania zmian tech­

nicznych, oznaczają jedynie urzeczywistnienie potencjalnych możli­

wości postępu technicznego, związanych przede wszystkim z oddaniem inwestycji do użytku, w wyniku czego następuje przyrost majątku trwałego i wyższe techniczne uzbrojenie pracy.

Województwo katowickie jest oci wielu lat terenem o najwyższej

. " : - •: : . ■

koncentracji nakładów inwestycyjnych w ¡kraju* > ; :

■■■ > i ■" ' i - •• ;

; i ' ; fjli ■ .»■; ■ V'\ ■■ 4ji Udział nakładów inwestycyjnych vioj'ewództw& katówickijgo w na-

i ■. Y'1'..", «tac*"

kładach kraju na przestrzeni minionych lat przedstawiał się nastę­

pująco:

Gospodarka uspołeczniona

.9,g6łem W tfgi .HgfięjBBfSł-

1970 1 5 ,9 % . 19,3%

1975 16 ,4 % 2 3 ,8 %

1979 17 ,9 % 23,4%

•

> • , ' \ ’ 1 '' > V. ’ | * 1 ’ ' . ‘

Nakłady inwestycyjne /w cenach bieżących/ w przeliczeniu na

■i. V■ ■ r , „. , . ■ . ' i ?■.."l - , ', '■ ■ y 1 mieszkańca kształtowały się: w 1975 roku w 1979 roku w województwie 2 4 ,3 t y s .z ł 2 8 ,6 ty s .z ł

w kraju 11 ^ ty s .zł 1 7 ,9 t y s .z ł

Nakłady te w województwie w stosunku do średnich krajowych były wyższe; w 1975 roku o 52,8%

w 1979 roku o 59 ,7 %

- 11 ^-

Rozmiary poniesionych nakładów w województwie katowickim ilus­

truje poniższe zestawienie:

LATA

Gospodarka uspołeczniona

ogółem w tym przemysł udział nakładów na przemysł w nakładach ogó­

łem w % w mld złotych

1970 2 5 ,4 15,5 61,0

1975 8 2 ,0 5 6,8 6 9 ,2

1979 99,7 5 4,0 5 4,1

Łącznie w latach 1970-1979 wydatkowano na inwestycje w gospo-

%

daręe uspołecznionej województwa katowickiego 6 9 7 ,6 mld złotych, w tym na rozwój przemysłu 433*5 &1<1 złotych,

t , ■ '

Kosztem wielu setek miliardów złotych zbudowano w minionym okresie w województwie katowickim liczne nowe obiekty przemysłowe, rozbudowano i zmodernizowano już istniejące, unowocześniony został park maszynowy i inne urządzenia techniczne*

W nakładach na przemysł w najwyższym stopńiu partycypowały w województwie tradycyjnie resorty górnictwa i hutnictwa:

w 1976 roku w 1977 roku w 1978 roku w 1979 roku

w 59,4%

w 54,9%

w 54,4%

w 52,4%

Działo się to ze szkodą innych resortów* przemysłu spożywczego

i skupu, handlu wewnętrznego i uslUg, przemysłu chemicznego,przemysłu lekkiego, leśnictwa i przemysłu djzewnego, realizujących inwestycje szczególnie znaczące dl* poziomu tycia społeczeństwa województwa ka­

towickiego.

i

W oetatnioh latach w województwie katowickim środki inwestycyj­

ne zaangażowane były w realizację zadań mających na celu:

j

- 12 ^-

- zwiększenie potencjału produkcyjnego kopalń poprzez modernizację

. ' V

starych i budowę nowych /t rw a budowa kopalń węgla koksującego

"Kaczyce", "Budryk", "Halemba-Głęboka", "Pole Warszowice Kopalni XXX-lecia PRL" oraz kopalni "Czeczott" ^kontynuowana jest budowa oddanych do eksploatacji kopalń "P ia st" i "ZMP%

- zmniejszenie napięcia bilansu paliwowo-energetycznego poprzez wybudowanie nowych elektrowni - należy do nich Elektrownia"Rybnik"

*

i elektrownia "Jaworzno I I I “} w budowie znajduje się zespół elektro­

ciepłowni w Gliwicach, Dąbrówce i Tychach,

- wydatny wzrost potencjału produkcyjnego hutnictwa żelaza, któremu służy wybudowana w tym okresie Huta "Katowioe"f do użytku prze­

kazano również stalownię elektryczną w Hucie "Zawiercie"

i "Baildon", wydział blach trapezowych w Hucie "Florian" oraz

oddział prętów na wiertła górnicze w Hucie "Batory", wznowiono pro- dukcję łuków kopalnianych w Hucie "Łabędy",

- w przemyśle metali nieżelaznych oddano do użytku walcownię taśm z miedzi i mosiądzu w Hucie Metali Nieżelaznych "Szopieniceni Kopalnię Rud Cynkowo-Ołowianych "Pomorzany", piec szybowy w Hucie Cynku "Miasteczko ś lą sk ie ", wdrożono produkcję blach i taśm z mo­

siądzu w Walcowni Metali w Łabędach,

Łącznie w latach 1971-1979 uruchomiono w przemyśle uspołecznio­

nym województwa katowickiego 124 nowe /większe/zakłady, z ponad ttO-cioma tysiącami miejsc pracy.

Jednak największą inwestycją o znaczeniu ogólnokrajowym była w ostatnim 10-leciu budowa Huty "Katowice", JNa budowę tej huty w latach 1972-1980 wydatkowano prawie 114 d złotych.

Udział nakładów na budowę Huty "Katowice" w ogólnych nakładach województwa wynosił w poszczególnych latacht

w 1972 roku - 2 ,0 % w 1973 roku - 3 ,6 % w 1974 roku - 6,5 % w 1975 roku - 16,8%

w 1976 roku - 27,2%

w 1977 roku ^- 2 1 ,5 ^ w 1978 roku ^- 16,8%

w 1979 roku 12,6%

w' 1980 roku - 15,5%

a średnio w latach 1972 - 1980 - 15»3%

Powszechnie wiadomo, że dotychczasowy koszt budowy znacznie prze­

wyższa założenia pierwotne oraz to, że do całkowitego zakończenia budowy niezbędne są dalsze, bardzo poważne nakłady pieniężne.

Huta "Katowice" w 1976 roku dostarczyła krajowi 189 tys. ton surówki żelaza, w 1979 roku 3987,3 tys.ton, w 1980 roku 4 1 1 1 ,0 tys.

ton, ii /(

Udział wyrobów Kombinatu Metalurgicznego Huta "Katowice",:!

w krajowej produkcji wyrobów hutniczych w 1979 roku wyniósł 1 ■, ■ : :f -’i1"

w surówoe żelaza 35%

w stali surowej 25%

w wyrobach walcowanych gotowych 16%

Mimo tego inwestycja ta budzi wśród społeczeństwa wiele kontrowersj Uważa się ją za niepotrzebną 1 zbyt kosztowną, a ten sam efekt pro

oraz Huty

dukcyjny mogła daó rozbudowa Nowej HutyYim, Bieruta w Częstochowie.

Faktem jest., że Huta "Katowice" jest dotychczas deficytowa. Wskaż- nik rentowności netto dla tego obiektu jest ujemny i wynosi:

1979 rok 11 m-c;y 1980 roku wskaźnik: planowatoy . ... -42,4% -36,3%

rzeczywisty f4 0 ,5 % -35,1%

Za 11 miesięcy 1980 roku udział kosztów .łasnych w wartości sprze- laży wyniósł 125,5%,przy planie 134,3%.-

- 14

Straty nadzwyczajne za ten sam.okres przekroczyły w Hucie 4 7 2 ,2 min złotych.

W końcu grudnia 1980 roku. Huta ’’Katowice" miała największe w województwie zapasy nie zagospodarowanych maszyn i urządzeń pocho­

dzących z zakupów krajowych i z importu. Wartość tych maszyn i urzą- dzeń na kwotę 4 2 6 ,0 min złotych w skali województwa stanowiła 72,8% .

W 1980 roku na inwestycje w gospodarce uspołecznionej woje­

wództwa katowickiego wydaktowano 100,9 mld złotych, t j . o 5 ,8 mld złotych więcej aniżeli w 1979 roku. Plan roczny rzeczowo-finansowy nakładów wykonano tylko w 8 7,8%, Realizacja 'zadań inwestycyjnych w I98O roku przebiegała w znacznie trudniejszych warunkach niż w latach ubiegłych, a słabością działalności inwestycyjnej w tym okre­

sie było nadmierne rozszerzenie frontu inwestycyjnego w stosunku do możliwości wykonawczych i materiałowych, wolne tempo robót, wydłu­

żanie cykli r e a liza c ji,a tym samym brak dyscypliny w terminowym realizowaniu planu przekazywania do eksploatacji zadań budownictwa inwestycyjnego.

Charakterystykę procesów inwestycyjnych w gospodarce uspołecz­

nionej województwa katowickiego przedstawia poniższe zestawienie*

W toku ;*»*lizacji inwestycji na przestrzeni ostatnich lat nie zdołano równie* osiągnąć poprawy w wykoi^iiiu planu przekazywania zadań budownictwa inwestycyjnego do eksploatacji.

W kolejnych latach ostatniej 5-latki stopień wykonania planu prze-

*

kazywania inwestycji do eksploatacji wynosił:

Liczba zadań

Wartość zadań w min złotych Przeciętny cykl re a liza c ji:

1226 m i 1228 ¿2Z2

1359 1377 1157 1466 4899 5 ,9 77142,9 118626,3 65389,5 dyrektywny w miesiącach

rzeczywisty w miesiącach dyrektywnysiGO

5 8 ,0 4 0 ,4 4 5 ,2 3 7 ,6 5 9 ,2 4 3 ,5 5 1 ,7 ^ 7 ,6 1 02,1 107,7 1 1 ^ ,4 1 26,6

- 15 -

w 1976 roku w 1977 roku w 1978 roku

• . , w 1979 roku w 1980 roku

Spowodowało to zwiększenie stopnia zamrożenia środków i zaan­

gażowania inwestycyjnego. Nakłady poniesione od początku rea liza cji na zadaniach kontynuowanych i rozpoczynanych na koniec września

1980 roku wyniosły ogółem 2 6 5 ,6 mld złotych, co w stosunku do war­

tości kosztorysowej oznacza 45,5% « Do pełnego zakończenia realizowa­

nych w 1980 roku zadań inwestycyjnych potrzeba w województwie kato­

wickim jeszcze 5 1 5 ,8 mld złotych/zaangażow anie/. Wartość ta w po­

równaniu z tym samym okresem 1979 roku zwiększyła się o 5 0 ,5 mld

złotych, t j . o 19%* i

Aby zakończyć i przekazać do eksploatacji inwestycje w resor- cie hutnictwa potrzeba 109,8 mld złotyth i prawie 6 lat dalszych prac, a w górnictwie na wykończenie kontynuowanych inwestycji po­

trzeba 4 la t .

W latach 1971-1980 przemysł województwa katowickiego zakupił 52 licencje. Większość z nichVzostała wdrożona w terminie, zaś b lis­nie

ko połowa zastosowanych w praktyce nie osiągnęła planowanej zdolnoś­

ci produkcyjnej. Na pewno trzeb« liczyć się z tym, że przy obec­

nych kłopotach płatniczych kraju nie będzie możliwe natychmiastowe wdrożenie wszystkich zakupionych w ostatnich latach lic e n c ji,

zwłaszcza zaś tych, które wymagałyby dodatkowych zakupów wyposaże­

n ia, względnie importu kooperacyjnego lub zaopatrzeniowego. W tej sytuacji sprawą najważniejszą lest skierowanie wysiłku na pełne wykorzystanie zastosowanych jui; w praktyce lic e n c ji, na ciągłe ich

udoskonalanie i zwiększanie w ydarzania licencyjnych produktów dla eksportu i rynku. Przemawiają za tym racje samych producentów i racje

* * *

kraju.

8 1 ,5 % 85 ,7 % 85 ,2 % 7 8

,

%

• 5 5 ,2 % /dane w s t a n ę /

— 16 ^—

I I I . WYKORZYSTANIE MAJATKJ TRWAŁEGO

W wynika realizowanych inwestycji, w przemyśle województwa ka­

towickiego osiągnięto w minionym dziesięcioleciu znaczny wzrost i odnowienie majątku trwałego.

W przeliczeniu na 1 mieszkańca wartość brutto środków trwałych

ogółem wyniosła: w 1975 roicu w 1979 roku

w województwie 1 7 7,5 t y s .z ł 2 6 0 ,1 ty s.zł w kraju 1 4 1,5 t y s .z ł 1 9 4,9 ty s.zł przy czym wartość ta zwiększyła się w 1979 roku w stosunku do 1975 roku: w województwie o 4 6 ,5 %

w kraju o 37,7%

Na 1 km2 w województwie przypada 6 ,5 raza więcej środków trwa­

łych aniżeli średnio w kraju, co świadczy o wielkim nasyceniu dobra­

mi majątku trwałego w. tym regionie.

* »» - '

Wartość brutto środków trwałych w przedsiębiorstwach przemysłu 'uspołecznionego województwa katowickiego wzrosła z 3 3 8 ,2 mld złotych

w 1975 roku do 554,9 mld złotych w 1979 roku, t j . o 6 4 ,0 % .

/ 1 '

4 7 ,8 % wartości środków trwałych przypada na przemysł paliwowo- energetyczny, a 28 ,5 % na przemysł metalurgiczny - tradycyjne 'branże.

Mimo korzystnych zmian w wielkości i rzeczowej strukturze środ­

ków trwałych, struktura ta - zwłaszcza w gałęziach przemysłu cięż­

kiego - nadal nie należy do najnowocześniejszych. Ponad połowa war­

tości mająbku trwałego przypada tu na majątek bierny /budynki i bu­

dowle/, poza tym majątek trwały w przemyśle województwa katowickiego jest bardzo stary, i w wysokim stopniu zużyty fizy czn ie. Mimo prze-

< .' * ' i ■ »

prowadzonych w minionych latach licznych prac modernizacyjnych i przekazaiłia w kluczowych gałęziach pr~jjuysłu wielu nowych inwes­

ty c ji, stopień zużycia majątku trwałego jest nadal wysoki*

- 17 -

Zażycie środków produkcyjnych w- ważniejszych gałęziach prze-

mysłu przedstawia poniższe zestawienie: >

1978 ₁₉₇₉

Przemysł ogółem 3 4 ,7 % 33,8%

Przemysł paliwowp-energetyczny 3 7 ,3 % 38,6%

Przemysł metalurgiczny 2 6,2% 27,1%

Przemysł elektromaszynowy 3 8 ,3 % 40 ,0 %

Przemysł chemiczny 3 9,5% 4 2 ,0 %

Przemysł mineralny 4 4 ,7 % 4 5 ,1 %

Przemysł drzewno-papierniczy 3 7 ,9 % 4 0 ,6 %

Przemysł lekki 30 ,7 % 35,1%

Przemysł spożywczy 3 7 ,7 % 38,7%

W przemyśle uspołecznionym województwa katowickiego wzrósł znacznie majątek produkcyjny, zwiększyło się techniczne uzbrojenie pracy, jednak wykorzystanie tego majątku jest niewspółmiernie nis­

kie w stosunku do możliwości i potrzeb. !

Wykorzystanie majątku trwałego w przemyśle przedstawia poniż-

sze zestawienie: 1976 1977 1978 1979

Produktywność środków trwałych

w złotych 1235 1193

' ‘-,r

1066 981

Wskaźnik wykorzystania stanowisk

roboczych w przemyśle kluczowym 8 9 ,1 9 0,1 8 6 ,1 87,6 Techniczne uzbrojenie pracy

w tys. złotych 3 8 6,0 4 2 0 ,9 4 9 1 ,8 5 48,1 Wskaźnik przyrostu wydajności

pracy na 1% wzrostu technicz­

nego uzbrojenia pracy # 0 ,9 8 0 ,3 0 0 ,0 9

Produktywność środków trwałych, liczona wartością produkcji sprzedanej przypadającej na 1000 złotych wartości środków trwałych obniżyła się w przemyśle województwa katowickiego z 1235 złooych w 1976 roku do 981 złotych w 1979 roku, t j . o 20,6%*

W okresie lat 1970-1974 występowała nieznaczna przewaga dynami ki produkcji nad dynamiką wartości produkcyjnych środków trwałych.

W latach 1975-197? zaznaczyło się pogorszenie tych r e la c ji,

• *

- 18 -

Było to spowodowane spadkiem tempa produkcji i równocześnie zwięk­

szeniem się tempa wzrostu wartości środków trwałych. W efekcie na- 0

stąpił spadek dynamiki produktywności środków trwałych.

Ogólny spadek dynamiki produktywności świadczy o długich okre­

sach dochodzenia do projektowanych zdolności produkcyjnych w prze­

kazanych do eksploatacji obiektach inwestycyjnych.

f

Mimo wzrostu technicznego uzbrojenia pracy z 3 6 8 ,9 tys.złotych w 1975 roku do 548,1-tys, złotych w 1979 r o k u ,tj. o 4 8 ,6 % nie uzys­

kano w tym czasie poprawy w zakresie wykorzystania stanowisk robo­

czych. •

. ’ * i.

Również za wzrostem technicznego uzbrojenia pracy nie nadążał w przemyśle wzrost wydajności. Szybsze tempo wzrostu wydajności pracy niż technicznego uzbrojenia pracy jest jedną z podstawowych cech intensywnego gospodarowania czynnikami produkcji.

Kształowanie się dynamiki technicznego uzbrojenia pracy i wy­

dajności pracy /mierzonej obrotem globalnym/ robotników grupy prze­

mysłowej i rozwojowej w przemyśle ilustruje poniższe zestawienie*

Dynamika

Techniczne uzbro W:yda,1ność .jenie pracy prac-y

Przemysł ogółem W , 1 122,0

Przemysł paliwowo-energetyczny 120,7 109,6

Przemysł metalurgiczny 195,4 , 116,5

Przemysł elektromaszynowy 9 7 ,1 143,4

Przemysł chemiczny 127,5 126,4

Przemysł mineralny 93,2 128,6

Przemysł drzewno-jfapierniczy 127,7 139,7

Przemysł lekki 115,5 119,5

Przemysł spożywczy 108,6 109,7

Dynamika wydajności pracy w¡przemyśle ogółem jest niższa ani­

żeli dynamika technicznego uzbrojenia pracy, jakkolwiek relacje te różnie kształtują*się w poszczególnych branżach.

- 19 ^-

Wskaźnik przyrostu wydajności pracy na 1% wzrostu technicznego uzbrojenia pracy w skali całego przemysłu maleje i w 1979 roku był najniższy na przestrzeni ostatnich lat /wyniósł 0 ,0 9 % / , Relacja ta świadczy między innymi o niskiej efektywności procesu inwestycyj nego.

Wzrost technicznego uzbrojenia pracy oznacza przejście na ka­

pitałochłonne metody produkcji. Przemysł województwa katowickiego jest kapitałochłonny z uwagi na prymat takich gałęzi produkcji ja k : przemysł paliw, hutnictwa żelaza i metali nieżelaznych oraz wytwa­

rzanie energii elektrycznej i cieplnej.

Dotychczas uzyskane wyniki w zakresie wykorzystania majątku produkcyjnego są w pełni niezadowalające, dlatego też w przyszłości

' I ' . -

dynamika i efektywność gospodarowania w przemyśle zależeć winny przede wszystkim od umiejętności wyzwalania pozatechnicznych rezerw wzrostu produktywności i wydajności pracy.

W ścisłej synchronizacji z warunkami surowcowymi i modelem wytwórczym województwa katowickiego znajdują się zasoby pracy ży- wej - jako ważny czynnik wzrostu i przeobrażeń ekonomicznych.

Udział województwa katowickiego w ogólnokrajowym zatrudnieniu w gospodarce uspołecznionej wynosił w 1979 roku 13,3% ^ tym w prze­

myśle 1 8 ,1 % .

Pełno i niepełnozatrudnionych w 19/> roku było w przemyśle 875»3 t y s ., w tym pełnozatrudnionych-8 5 1 ,7 tys. osób, co stanowiło 55*2% wszystkich pełnozatrudnionych w gospodarce uspołecznionej IV . GOSPODARKA ZASOBAMI PRACY

Na 1000 ludnością zatrudnionych w przemyśle jest:

w województwie w kraju

238 osób 136 osób

- 20 -

województwa. W 1980 roku przeciętne• zatrudnienie w przemyśle woje­

wództwa katowickiego wynosiło 874,9 t y s .7t j . w odniesieniu do kraju 18,5%. Zatrudnienie to zwiększyło się w stosunku do:

1970 roku , ' o 13,2% 1975 roku o 5 ,6 %

1979 roku o 0 ,4 % /o 3364 osoby/

W strukturze gałęziowej - 45 ,2 % ogółu zatrudnionych pracuje

w przemyśle paliwowo-energetycznym, w tym w przemyśle węglowym 4 2 ,5 % , w przemyśle elektromaszynowym 22,1% , w przemyśle metalurgicznym

1 4 ,1 % ,w tym w przemyśle hutnictwa żelaza 11 ,1 % , w przemyśle chemicz­

nym 3 ,9 % , w przemyśle mineralnym 4 ,1 % , lekkim 3 ,9 % , spożywczym 3 ,6 % , drzewno-papierniczym 1 ,1 % oraz w pozostałych gałęziach przemysłu

2,0%.

W latach 70-tych dynamikę przeciętnego zatrudnienia przedsta­

wia poniższe zestawienie.

średnie roczne tempo

; wzrostu w %________

1 m - m ? 1976-1979

Przemysł ogółem . 1,14 1,44

Przemysł:

pa 1 iw ow o-energe ty c zny 0 ,8 5 1 ,95

metalurgiczny 0 ,7 3 1 ,4 6

elektromaszynowy 2 ,5 0 3 ,0 0

chemiczny 0 ,9 0 -1,94

mineralny -0,76 -1,22

drzewno-papierniczy 3 ,5 0 -2,44

lekki 2 ,5 0 -1,67

spożywczy 1,20 -1.51

pozostałe gałęzie przemysłu

• '» 1,60 1 ,6 8

Najwyższe tempo zatrudnienia wystąpiło w przemy śle paliwowo- energetycznym w wyniku uruchomienia nov.^ kopalń i przejścia na czterobrygadowy system pracy w górnictwie, w przemyśle metalurgicz­

nym /budowa Huty "Katowice"/ oraz w przemyśle elektromaszynowym /budowa i uruchomienie Fabryki Samochodów Małolitrażowych w Tychach/

— 21 —

W pozostałych branżach przemysłu przeciętne zatrudnienie spadłoN w drugiej połowie lat 70-tych, zgodnie z ogólnie przyjętą zasadą i tendencją, gdzie w tym okresie wzrost zatrudnienia akceptowany był wyłącznie w obiektach nowouruchomionych.

Jednak występujące trudności w zaspokojeniu zapotrzebowania na siłę roboczą istniały prawie we wszystkich branżach przemysłu. Spo- śród głównych przyczyn tego zjawiska należy wymienić tempo wzrostu środków trwałych, przy* jednoczesnym nadmiernie ekstensywnym prowa­

dzeniu inwestycji. Jednym ze wskaźników charakteryzujących ten stan rzeczy może być niski współczynnik zmianowości*

m § . m i i2Z2

Współczynnik żmianowości pracy robotni­

ków bezpośrednio produkcyjnych grupy przemysłowej i rozwojowej w przemyśle

kluczowym 1 ,6 8 1 ,6 6 1 ,6 8 1,71

y . . . lii *

Zatrudnienie /bez półetatów i zatrudnionych dorywczo^ w prze- ifiyśle na tle gospodarki uspołecznionej według grup społeczno-zawodo­

wych ilustruje poniższe zestawienie:

1979 rok /stan 31 X I I /

g s w ł e c ^ i o s a " t*"1 Zatrudnienie na stanowiskach

robotniczych 1097590 699762

udział w stosunku do

zatrudnienia ogółem 71,2% 82 ,1 %

Zatrudnienie na stanowiskach

nierobotniczych 442807 151974

udział w stosunku do

zatrudnienia ogółem 28,8% 17 ,9%

Mniej korzystanie przedstawia 3ię sytuacja przemysłu w odnie­

sieniu do dynamiki w przedstawionym problemie:

Dynamika

.‘^uspołeczni ona

Zatrudnienie ogółem 100,9% 100,8%

w tym na stanow-iskach:

robotniczych 99 ,9 % 99,8%

nierobotniczych 103,4% 105,6%

- 22 ^-

,/ 1979 roku w stosunku do 1978. roku przy ogólnym wzroście za­

trudnienia o 0,8%,zatrudnienie robotników spadło o 0 , 2 % , przy wzroś­

cie zatrudnienia tzw, pracowników umysłowych o 5 ,6 % .

,W województwie katowickim systematycznie zwiększa się udział pracowników z wykształceniem ponadpodstawowym w ogólnej liczbie

zatrudnionych w gospodarce uspołecznionej, w tym również w przemyśle.

Czynnik kwalifikacji oddziaływuje w coraz większym stopniu na rozwój i unowocześnienie struktury przeraysłu* Osiągniętemu poziomowi techniki i technologii produkcji zawsze odpowiada określony poziom kwalifikacji' pracy żywej, uzyskanej zarówno w wyniku wykształcenia teoretycznego, jak i doświadczenia i zdobytych w praktyce nawyków produkcyjnych,

Stan kadr lcwalifikowanych vł województwie katowickim przedsta­

wia poniższe zestawienie: . 1979 rok

ipoliceal­ średnim zasad­

wyż&zym i

nym i średnim

ogólno- kaaitałcą

niczym zawo­

zawodowiyj^ ęy® dowym Gospodarka uspołeczniona 93790 276821 79541 457744

% 6 ,4 1 7 ,9 5 ,1 2 9 ,7

Przemysł 31508 129834 27325 284984

3 ,6 ' 1 5 ,2 3 ,2 33 ,4

w tym przemysł: <

węglowy 9858 47846 7703 129846

% 2 ,7 1 3 ,2 2 ,1 3 5 ,8

hutnictwa żelaza H•851 ¹⁶⁸⁷¹ 2401 27676

Ci/« 5 ,0 1 7 ,7 2 ,5 29fl

hutnictwa metali nieżelaznyoh 1380 4676 899 7351

% 4 ,8 16,5 3 ,1 2 5 ,9

Przemysł zatrudnia w skali całej gospoć :i uspołecznionej woje- wództwa katowickiego:

>2,0% pracowników z wyższym wykształceniem,

4 6 ,9 % pracowników z wykształceniem policealnym i średnim zawodowym,

- 23 -

5^,3% pracowników z wykształceniem' średnim ogólnokształcącym^

62,5% pracowników z w . 'cształceniem zasadniczym zawodowym.

W 1979 roku w porównaniu z 1978 rokiem zwiększyła się liczba

P™ ikóW! .

Ł S g S S L .

z wykształceniem:

wyższym o 25*2% o 22 ,0 %

policealnym i średnim zawodowym o 28 ,5 % o 3 2,7%

zasadniczym zawodowym o 14,4% o 16,2%

W gospodarowaniu zasobami ludzkimi w przeszłości w przemyśle nie zawsze wykorzystywane były należycie czynniki jakościowe, t j , kwalifikacje i'uzdolnienia pracowników, racjonalne rozmieszczenie kadr, eliminacja prac pozornych' oraz niskiej społecznej wydajności i efektywności,

i

Również gospodarowanie środkami płacowymi było nieracjonalne i rozmijało się z wynikami pracy. '

1976 1977 1978 ₁₉₇₉ 1980

4 6 8 ,1 5 0 9,1 5 2 4 ,2 . 5 3 6 ,7 560,7

5549 6215 6609 7296 8366

«

0,8 3 1 ,0 4 1 ,1 0 1.0,50 *-x/

Wydajność pracy w tys, złotych

Przeciętna płaca w złotych Wskaźnik opłacenia przy­

rostu wydajności pracy przyrostem przeciętnej płacy

x / Spadek wydajności pracy,

Na przestrzeni lat 1976-1980 wydajność pracy wzrosła w prze­

myśle o 1 9 , 8 % 4a przeciętna płaca o 50,8% . Niska wydajność pracy w przemyśle województwa katowickiego miała swoje podłoże między innymi w nasilającej się z roku, na rok fluktuacji kadr oraz nad­

miernej absencji,

¥

W 1979 roku zwolniło się z pracy#z różnych przyczyn,w gospo­

darce uspołecznionej 5 6 8 ,4 tys. osób, t j , o 2 ,5% więcej w porówna-

- 24

/

niu z 1978 rokiem. Porzuciło samowolnie pracę 7 7 ,9 tys. osób, t j . 21,1% zwolnionych przy dynamice 104,9%«

W przemyśle uspołecznionym sytuacja była pod tym względem bar­

dziej niekorzystna. Liczba zwolnionych z pracy przekroczyła 184,5 tys. osób i była wyższa w porównaniu z rokiem poprzednim o 7,5%*

26,7% zwolnionych w przemyślq/49,5 tys/ b° pracownicy, którzy porzu­

c ili pracę bez wypowiedzenia, a ich liczba była o 11,6% wyższa w porównaniu z 1978 rokiem.

Sytuację w zakresie wykorzystania w przemyśle zasobów pracy na przestrzeni ostatnich lat przedstawia poniższe zestawienie:

* ' V . •

1976 1977 1978 _l?7?

ipółczynnik*/ zwolnień w % 1 8 ,6 18,5 19,0 20,5 w tym:

zwolnienia w drodze wyjjowiedzenia przez: zakład pracy

m

1

*

0 ,8

pracownioa 4 ,9 5 ,2 5 ,5 5 ,2

z tytułu porzucenia praoy - 4 , 8 4 , 9 5 ,5 5 ,9 x / Jest to stosunek liczby zwolnień w danym roku do stanu zatrud­

nienia w ostatnim dniu roku poprzedniego*

Wykorzystanie czasu pracy robotników działalności podstawowej w przemyśle ilustrują następujące dane:

1976 i?77 1978 1979 1980 Cza« przepracowany w godzinach

nadliczbowych w % czasu prze­

pracowanego w godzinach 1

normalnych 7,5 8 ,0 _{7 ,9} 00 ^A 6,8

Czas nie przepracowany w % nominalnego czasu pracy /bez

urlopów wypoczynkowych/ 8 ,5 . 8 ,8 _{9 ,9 9 ,7 • 9 ,8}

w tym z tytułu: D

zwolnień z powodu choroby 6 ,2 6 ,6 7 ,0 6 ,6 6 ,6

przestojów płatnych 0 ,1 _{n ,l} 0 ,1 0 ,1 0 ,0

nieobecności nie

u sp r a w i e d 1 i w i ony ch 0 * 3 0 ,4 0 ,5 0 ,6 0 ,6 Straty z tytułu absencji są w każdym roku bardzo poważne. Za okres

11 miesięcy 1930 roku straty te liczone niedoborom wartości produk­

cji sprzedanej przekroczyły 4? mld złotych.

W minionym 10-leciu rozwój przemysłu - budowa nowych zakładów /Huta "Katowice", rozbudowa Rybnickiego Okręgu Węglowego itj -/ powo­

dował, że zwiększające się zapotrzebowanie na pracę nie mogło byt':

• «

zaspokojone przy wykorzystaniu mniejszej rezerwy siły roboczej,co w konsekwencji prowadziło do dysproporcji popytu i podaży pracy wewnątrz województwa. Z drugiej jednak strony wzrost zatrudnienia w przemyśle stworzył dla tysięcy rodzin nowe źródło wyższych niż uprzednio zarobków i ustabilizowanego bytu«

V. DZlAUIflOSĆ PRODUKCYJNA

Realizacja zadań produkcyjnych przemysłu województwa katowic­

kiego przebiegała w minionych latach w warunkach narastającego od lat głębokiego kryzysu społeczno-ekonomicznego. Zwłaszcza w ostat- nich latac h 1 pięciolatki 1976-1980 działalność produkcyjna prowadzo­

na była w nadzwyczaj poważnej i skomplikowanej sytuacji kraju.

Źródłem przeżywanych trudności były między innymi niedobory w pro­

dukcji, zwłaszcza na rynek i eksport, głęboki spadek w wytwarzaniu dóbr rolniczych, niedostatki w zaopatrzeniu rynku, kłopoty w handlu wewnętrznym i bilansie płatniczym kraju.

W minionym okresie działalność przemysłowa determinowana oyła

. . . .

wieloma niekorzystnymi czynnikami i uwarunkowaniami, przede wszyst­

kim jednak niepełnym i nierytmicznym zaopatrzeniem w surowce, mate­

riały i energię, «zakłóceniami w dostawach kooperacyjnych, niskim wykorzystaniom czasu pracy i obniżeniem jej dyscypliny, niedostat­

kami organizacyjnymi i brakiem gospód. >sci.

Zwłaszcza w 1980 roku powstały znaczne opóźnienia w arodukcji wyrobów o podstawowym dla gospodarki znaczeniu.W wyniku Konfliktu

- 25 -

— 26 ^—

społecznego, w roku tym,zaostrzył się spadek wydajności w przemyśle przy rosnącym równocześnie zapotrzebowaniu gospodarki kraju i eks­

portu na paliwa, surowce, materiały i wyroby wytwarzane na terenie województwa katowickiego.

Dlatego też wyniki roku 1980 winny być rozpatrywane i oceniane w nieco innych kategoriach aniżeli w latach poprzednich.

Produkcja globalna przemysłu uspołecznionego województwa kato­

wickiego osiągnęła w cenach porównywalnych z 1971 roku:

w 1975 roku 287549,1 min złotych w 1979 roku 377296,5 min złotych Przyjmując rok 1970 = 100 produkcja ta zwiększyła się:

w 1975 roku ,.o 4 6 ,4 % w 1979 roku o 90,9%

Produkcja globalna 1979 roku w odniesieniu do 1975 roku wzrosła o 3 1 ,2 % .

Produkcja globalna /ceny porównywalne z 1971 roku/ przeliczona na 1 mieszkańca wynosiła:

m i iitza

w województwie katowickim r 83 t y s .z ł 103 t y s .zł

w kraju 51 t y s .z ł * 6 2 ty s.zł

m

Produkcja ta w województwie była wyższa od średniej krajowej:

w 1975 ęoku o 62 ,7 % w 1979 roku o 66,1%

Wysoka dynamika rozwoju przemysłu województwa katowickiego utrzymywała się w*okresie lat 1971 ~ 1979, ohoć wyraźnie zmniejszy­

ła się w ostatniej pięciolatce.

średnie roczne tempo wzrostu kształtowało się następująco:

- 27 ^-

Średnie roczne tempo wzrostu, w %_______

1971-1975 1976-1979

Przemysł ogółem 7 ,9 7 ,0

w tym przemysł:

paliwowo-energetyczny 5 ,2 4 ,4

metalurgiczny 7 ,8 6 ,6

elektromaszynowy 15,3 13,7

chemiczny , 8 , 7 3 ,8

mineralny 4 , 6 5 ,7

drzewno-papierniczy - 1 4 ,6 6 ,2

lekki 9 , 9 ’ 3 ,3

spożywczy % 7 0 ,7

pozostałe gałęzie przemysłu 6 ,6 4 ,4

Zaznaczyły się korzystne zmiany strukturalne - zwiększył się znacznie udział przemysłów przetwórczych w globalnej produkcji prze­

mysłowej regionu. Podjęto produkcję wielu nowych wyrobów przeznaczo­

nych na rynek wewnętrzny i eksport.

Udział przemysłu elektromaszynowego w produkcji globalnej prze­

mysłu zwiększył się z 1 7 ,6 % 'w 1970 roku do 21,9% w 1975 roku i do

•«*» $

27,9% w 1979 roku.

Nasilenie zmian w strukturze przemysłu było jednak wolniejsze w województwie katowickim niż w przemyśle kraju. Wynikało to głów­

nie ze specyficznych cech przemysłu województwa katowickiego,mają- cych źródło przede wszystkim w obiektywnych warunkach naturalnych.

Dynamikę rozwoju przemysłu i przemiany w jego strukturze

w województwie katowickim umożliwiły w znacznej mierze inwestycje.

Ponad $4% globalnych nakładów zainwestowano tutaj w przemysł, głów­

nie w górnictwo węgla kamiennego oraz w Vvutnictwo żelaza i sta li.

Inwestycje witych gałęziach przemysłu - budowa nowych zakładów i rekonstrukcja starych - umożliwiły osiągnięcie wysokich przyros- tów produkcji.

- 28 -

Łączny udział -przemysłu paliwowo-energetycznego oraz metalur­

gicznego w produkcji globalnej przemysłu,mimo zmniejszenia się od 1970 roku o 7»l%,jest nadal wysoki i wynosi 5 4 ,6 % .

Wskaźnikiem dyrektywnym, wprowadzonym w latach 70-tych, jest wartość sprzedaży wyrobów własnej produkcji, robót i usług, przyję­

tym do bieżącego rozliczania w przemyśle wykonania zadań produkcyj­

nych.

Sprzedaż ta w bieżących cenach zbytu osiągnęła:

w 1975 roku - 326,1 mld złotych w 1979 roku - 4 7 2 ,7 mld złotych w 1980 roku - 4 9 2 ,7 mld złotych

Rozmiarami wartości sprzedaży rozliczane były miesięczne plany operatywne oraz roczny plan techniczno-ekonomiczny produkcji. Mimo, że każdego miesiąca wiele przedsiębiorstw nie wykonywało planów operatywnych sprzedaży# z różnych ogólnie znanych przyczyn, takich jak: braki surowcowe,materiałowo-sprzębowe, niedobór energii, awa­

ryjność maszyn i urządzeń, brak części zamiennych, brak środków transportu, obniżona wydajność, niedobór zatrudnienia it p . - rocz­

ne plany techniczno-ekonomiczne realizowane były w poszczególnych latach w skali przemysłu prawidłowo:

r-'

% wykonania planu Wartość pro- rocznego T-E dukcji ponad

f sprzedaży planowej

1975 102,5% 7 9 8 4,1 min zł

1976 102,9% 9267,6 mlu zł

1977 101,2% 90 02 ,2 min zł

1976 101,3% 6800,0 min zł

1979 100,4% 1728,1 min zł

1980 97,6% -

W 1980 roku przemysł województwa katowickiego nie*wykonał po raz pierwszy zadań rocznych w zakresie sprzedaży produkcji.

Do pełnej realizacji zadań zabrakło ponad 11 mld złotych.

- 29 ^-

Od szeregu lat nasilało się w działalności przedsiębiorstw przemysłowych niekorzystne zjawisko korygowania w dół w poszczegól­

nych branżach planów rocznych sprzedaży. Jak potwierdziła praktyka

l t

plany ustalane do rea liza cji były nieprecyzyjne, najczęściej zawy­

żone, a o ich wielkości decydowały tyleż uzasadnione,co wybujałe ambicje. W parze z tym jednak nie szedł rzetelny rachunek możliwoś­

ci technicznych i materiałowych, wynikający ze zbilansowania podsta- wowych surowców A .materiałów jakimi dysponuje gospodarka narodowa.

Plan roczny T-E produkcji sprzedanej przemysłu województwa ka­

towickiego w grudniu 1980 roku był o około 8 ,8 mld złotych niższy niż na początku roku. w górnictwie plan wartościowy sprzedaży

zmniejszono o 3 ,2 mld złotych. W.resorcie hutnictwa oraz maszyn ciężkich i rolniczych korekty planów rocznych wyniosły w 1980 roku po 2 mld złotych. Znacznie obniżono także plany przedsiębiorstwom

zgrupowanym w resortach przemysłu chemicznego, lekkiego, spożywczego

* , . . i .- ./ " •' ' '

oraz budownictwa i przemysłu materiałów budowlanych.

Mimo korekt planów rocznych 1980 roku,14i przedsiębiorstw, w tym 48 kopalń ,nie wykonało zadań rocznych sprzedaży, a niedobór produkcji z tego tytułu osiągnął prawie 13 mld złotych.

Resort górnictwa plan roczny sprzedaży wykonał w 9 5 ,4 % ,resort hutnictwa w 9 8 ,7 % , przemysłu maszynowego w 9 4 ,0 % , przemysłu spożyw­

czego i skupu w 96,9% , przemysłu maszyn ciężkich i rolniczych w 9 6 ,9 % . Minimalnie przekroczyły plan 1980 roku przedsiębiorstwa resortu przemysłu chemicznego o 0 ,1 % oraz przemysłu lekkiego o 0 ,3 % .

Przyczyną tak niskich wyników w zakresie rea liza cji planów rocz­

nych było załamanie się dynamiki i rytmiczności produkcji w drugim*

półroczu 1980 roku.

Strukturę sprzedaży w przemyśle województwa katowickiego przedsta­

wia poniższe zestawienie:

- 30 -

1976 .1977 1978 1979 198O

Sprzedaż wyrobów robót_i unług własnej produkcji w cenach zbytu

w mld złotych 3 91,0 4 3 2 ,1 4 5 5 ,8 4 7 2 ,7 . 4 9 2 ,7 Udział w sprzedaży ogółem

sprzedaży przeznaczonej n a: '

f

zaopatrzenie rynku w % 1 5,8 15,9 1 6 ,5 1 7 ,2 16,7 cele eksportowe w % 12,4 12,2 _{12,9 13,5} 11,4 cele zaopatrzeniowo-

inweatycyjne w % 7 1 ,8 71,9 70,6 _{69,3 7 1 ,9}

Roczny plan produkcji rynkowej w 1930 roku wykonał przemysł w 102,6% a produkcji skierowanej na eksport w 8 6,3%, co w sytuacji

t

wzrastającego zadłużenia krąju za granicą i napiętego bilansu płat-

, \

niczego jest nader niezadowalające*

lian roczny sprzedaży przeznaczonej na cele zaopatrzeniowo-in- we.st;ycyjne wykonany został w 1980 roku tylko w .77,1%, z niedoborem produkcji wartości 4 ,3 mld złotych, co jest jedną z przyczyn postę­

pującego procesu pogarszania się warunków rea liza cji zadań produk­

cyjnych, którego najbardziej dotkliwymi objawami są: brak surowców, energii, materiałów, podzespołów, części zamiennych i elementów ko­

operacyjnych« \

Wytwarzane na terenie województwa katowickiego paliwa, surowce i materiały dla potrzeb gospodarki kraju i eksportu stanowią obec­

nie 83,3% w strukturze produkcji przemysłu regionu katowickiego.

Równocześnie coraz bardziej rośnie zapotrzebowanie kraju na wytwa­

rzane tu wyroby.

Produkcję rzeczową niektórych wyrobów ilustruje poniższe zes­

tawienie:

ii£0 1222 ^{12Z2 mo}

136,7 167,8 197,1 189,5 wiv>lei kamienny w min ton

.oL:, z węgla kamiennego /bez

!'wrmowanogo/w tys.ton l 6167,7 6246,3 5967,9 6016,4

- 31 ^-

1970 1975 1979 1980

Energia elektryczna w min

kWh 16998,4 27123,7 3 8271 ,6 36726,9

Stal surowa w tys.ton 4 9 39,1 5396,4 9841,2 9957,9 Wyroby walcowane w tys,ton 3681,1' 4 4 7 1 ,4 ~ 6616,4 6068,8 Cynk w tys.ton 161,1 2 4 3 ,0 2 0 9 ,2 2 1 5 ,2 Obrabiarki do metali

skrawające w s z t , 2041 1755 1729 •

Kwas siarkowy w tys. ton 218,5 2 14,9 163,7 •

Nawozy azotowe w tys.ton 4 7 ,7 4 4 ,3 54,4 •

Cement w tys.ton 1743,4 1829,5 1234,4 •

Szkło okienne ciągnione

w tys.m2 12189 19030 ,26530 t

#

Papier w tys. ton 5 1 ,1 6 3 ,4 6 4 ,6 •

W 1980 roku górnictwo węglowe, hutnictwo żelaza i stali oraz metali nieżelaznych - podstawowe branże przemysłu województwa kato-

i - ■ '■ ■ j

wickiego,nie wykonały rocznych planów podstawowych wyrobów.

Wyniki produkcyjne województwa katowickiego w konfrontacji z wynikami innych województw w kraju przedstawiają się w końcu 1980 roku następująco w zakresie:

- wielkości produkcji sprzedanej ogółem przemysł województwa kato- wiokiego zajmuje pierwsze miejsce w kraju,

- rozmiarów produkcji rynkowej zajmuje drugie miejsce w kraju, i

- wielkości produkcji eksportowej pierwsze miejsce w kraju.

Natomiast wielkością dynamiki wyprzedzają nas zdecydowanie inne wo­

jewództwa i tak w zakresie:

- dynamiki sprzedaży ogółem przemysł województwa katowickiego znaj­

duje się na 41 miejscu w kraju,

- dynamiki sprzedaży produkcji na cele rynkowe przemysł znajduje się na 9 miejscu wśród innych województw w kraju,

- dynamiki sprzedaży produkcji na eksport plasuje się przemysł ten na 39 miejscu,

- dynamiki wydajności na 45 miejscu w kraju.

liżemysł województwa katowickiego posiada najwięcej w kraju -:.ua!;ów jakości dla produkowanych przez siebie wyrobów, jednak na przestrzeni lat nie zaznaczył się postęp w tym zakresie,co ilustru­

je poniższe zestawienie: /t rzy kwar

tały/

i2 z § m z z i m i98o Udział wyrobów_oznaczonych

znakiem jakości "Q " i " l ” . . w sprzedaży wyrobow pod­

legających kwalifikacji

"Qtf i " l " w % 2 2 ,3 28,3 3 2 ,4 3 0 ,5 3 1 ,8 ' Wskaźnik wadliwości . . 1 ,5 .1 ,9 2 ,3 2 ,9

id ział strat na brakach w Kpszcie wytworzenia

produkcji przemysłowej

W % 0 ,9 • 1 ,0 1 ,2 1 ,2 1 ,2

W 1980 roku, w okresie trzech kwartałów w porównaniu z tym sa~

< , okresem 1979 roku^ogólna wartość reklamowanych jakościowo wyro­

bów wzrosła o 2 2 ,4 % , w tym przeznaczonych na eksport zwiększyła się

.-krotnie. ' ’ <

straty na brakach wyniosły w tym czasie ponad 2 ,5 mld złotych, /< koszty napraw gwarancyjnych przekroczyły 81 min złotych.

Wartość towarów wadliwych, ujawnionych przez przedsiębiorstwa handlu rynkowego w okresie trzech kwartałów 1980 roku wyniosła po­

nad 1,1 mld złotych,co w porównaniu do tego samego okresu 1979 roku oznacza wzrost o 2 0 ,8 % .

W wyniku przeprowadzonych kontroli jakościowych towarów przezna­

czonych na zaopatrzenie rynku, handel zwrócił dostawcom towary nie iad?tj;;.ce .się do sprzedaży na kwotę 104,8 min złotych.

I

Obniżka cen na skutek przeklasyfikowania towarów w okresie od

;;i,.ycznia do września 1980 roku wyniosła 4 P ,2 min złotych,co w sto­

sunku do 1979 roku oznacza wzrost o 2 4 ,5 % , a kary umowne zapłacone przez przemysł z tytułu reklamacji osiągnęły 5 7 ,4 min złotych.

- 32 ^-

Wszystko to świadczy o braku poprawy w zakresie jakości produ­

kowanych przez przemysł wyrobów i raczej zaznacza się tu regres,

7

Przyczyną tych niekorzystnych zjawisk było utrzymywanie się tolerancji dla złej pracy zakładów i ludzi odpowiedzialnych za nie­

właściwą jej organizację, za lekceważący stosunek do podstawowych obowiązków służbowych, za straty społeczne wynikające z rozrzutnego gospodarowania zasobami pracy i z niskiej jakości jej rezultatów.

- 35 -

V I. WYNIKI FINANSOWE

Działalność produkcyjną przedsiębiorstw przemysłowych cechowało w minionym okresie nastawianie się na wyniki ilościowe bez liczenia

się z kosztami tej działalności. Uzyskane rezultaty w poprawie efektywności gospodarowania surowcami, materiałami, paliwem i ener­

gią są znikome i nie odpowiadają potrzebom gospodarki ani jej moż­

liwościom. '

Sytuacja finansowa przedsiębiorstw przemysłowych w ostatnim . 10-leciu uległa znacznemu pogorszeniu szczególnie w drugiej połowie

lat siedemdziesiątych.

Niektóre wskaźniki charakteryzujące wyniki finansowe przemysłu przedstawia poniższe zestawienie:

\ 1976. i

m 1978

^/

Wskaźnik rentowności

netto w

%

Udział kosztów własnych

w wartości sprzedaży w

%

Udział kosztów materia­

łowych w kosztach*

ogółem w

%

Straty nadzwyczajne

w min złotych 5720,0 4605,. 4761,5 5419,4 4141,1 Materiałochłonność

na 1000 złotych sprzedaży produkcji przemysłowej w złotyoh

512 557 549 550 575

- 34 -

122& 1222 1228 1222 1280

nieprawidłowe zapasy w prze­

myśle państwowym planowanym

centralnie w min złotych 1057 1699 1809 1924 2349 Zapasocnłonność produkcji "

na 1000 złotych sprzedaży

w złotych 142 156 160 155 169

W 1979 roku wskaźnik rentowności w przemyśle uspołecznionym ukształtował się na poziomie + 0,4 % przy zaplanowanym + 1 ,7 % . W porów­

naniu do 1971 roku nastąpił spadek rentowności' o 9 ,6 punkta. Przy­

czyną niskiej rentowności w ostatnich latach było systematyczne

* i

przekraczanie planowanych kosztów własnych produkcji, a także pono­

szone straty.

•* ■ i

Pogłębiający się spadek rentowności w przemyśle przedstawia

poniższe zestawienie: Rentowność w % I-XI

■ .. i

1979 1?80

Przemysł ogółem +0,4 -2,6

Ministerstwo Górnictwa + 1 ,1 -5,0

Ministerstwo Hutnictwa -5,7 -5,7

Ministerstwo Przemysłu Maszynowego +11,1 +7,5 Ministerstwo Przemysłu Chemicznego + 3 ,9 +2,4

Ministerstwo Przemysłu Lekkiego + 4,2 + 2,4

Ministerstwo Przemysłu Spożywczego i Skupu + 3 ,6 + 2,3 Ministerstwo Przemysłu Maszyn Ciężkich

i Rolniczych + 9,4 +5,8

Ministerstwo Budownictwa i Przemysłu

Materiałów Budowlanych +2,4 -5,0

Ministerstwo Leśnictwa i Przemysłu

Drzewnego + 7 ,2 + 8,1

Ministerstwo Komunikacji +11,7 + 7 ,7

W skali województwa deficytowe są obecnie przedsiębiorstwa

»

resortu górnictwa, hutnictwa oraz budownictwa i przemysłu materia- łów budowlanych.

Akumulacja finansowa była w 1979 roku po raz pierwszy w ostatnim dziesięcioleciu ujemna^co oznacza, że koszty własne przewyższały

55 -

wartość sprzedaży wyrobów i usług* Akumulacja na sprzedaży w 1979 roku wyniosła w przemyśle minus 2465,1 miliona złotych, natomiast w' 1976 roku była dodatnia i osiągnęła plus 26166,9 min złotych.

r

0 niekorzystnym, wysokim udziale kosztów własnych w wartości sprzedaży wyrobów i usług decyduje w przemyśle resort górnictwa,

gdzie w ostatnich latach koszty rosną szy" jiej aniżeli wpływy ze sprzedaży,

W przemyśle województwa katowickiego dynamika sprzedaży i ko­

sztów na przestrzeni lat 1971-1979 przedstawia się następująco:

1 '

ipoi ionn Dynamika A2Z1 i m 1971=100 Sprzedaż wyrobów robót i usług

w mld złotych 2 5 7,6 4 7 2 ,7 T 183,5

Koszt własny sprzedaży w mld zł 2 2 5,1 4 8 0 ,5 213,5

Na ostateczny finansowy efekt gospodarowania miał również wpływ niekorzystnie kształtujący się w przemyśle rachunek strat i zysków

. '■ ■■■• 'I:'"-1'1 , ^ i

nadzwyczajnych, gdzie stra 'j prawie dwukrotnie przewyższają zyski—

w 1979 roku - straty wyniosły 5419,4 min złotych

- zyski wyniosły 2749,5 min złotych

W porównaniu do 1971 roku straty nadzwyczajne wynikające z tytułu:

likwidacji środków trwałych, zapasów nieprawidłowych, kar umownych za nieterminowość, złej jakości dostaw, kar za przetrzymywanie obce­

go taboru itp . - zwiększyły się w przemyśle o 1 8 0 ,9 % ,natomiast zys­

ki o 1 6 0,9% .

Rośnie również materiałochłonność sprzedaży, co oznacza, że na wyprodukowanie jednostki produkcji sprzedanej zużywa się większą wartość materiałów, przedmiotów niet2rwał7^-h i energii.

Kształowanie się materiałochłonności w poszczególnych resor­

tach przedstawiono w zestawieniu: