Polskie Państwo Podziemne na
Rzeszowszczyźnie : stan badań i
postulaty badawcze
Pamięć i Sprawiedliwość 1/2, 121-137
Piotr Chmielowiec, Elżbieta Rączy
Polskie Państwo Podziemne
na Rzeszowszczyznie
— stan badań i postulaty badawcze
Przez cały okres drugiej wojny światowej na Rzeszowszczyznie1, pod okupa cją niemiecką i radziecką, funkcjonowały organy Polskiego Państwa Podziemne go (27 września 1939 r.-1 lipca 1945 r.)2. Jego działalności na tym terenie nie poświęcono jak dotąd żadnej monografii. Złożyło się na to kilka przyczyn. N aj poważniejszą były trudności w podejmowaniu tego typu badań w kraju po 1944 r., a choć były prowadzone od końca lat czterdziestych przez środowiska emigracyjne, to pierwsze prace dotyczące Polskiego Państwa Podziemnego ukaza ły się w kraju dopiero w drugiej połowie 1956 r. W latach sześćdziesiątych bada nia nad konspiracją na Rzeszowszczyznie w czasie drugiej wojny światowej kon centrowały się głównie na działalności organizacji lewicowych: Polskiej Partii Robotniczej i jej ramienia zbrojnego - Gwardii Ludowej, a następnie Armii Lu dowej3. W tym okresie rozpoczęto także studia nad ruchem ludowym w czasie okupacji4, które kontynuowano w latach następnych. Ich efektem są opracow a nia dotyczące Batalionów Chłopskich, w tym ogólnie historii tej organizacji5 oraz dziejów BCh na Rzeszowszczyznie autorstwa Weroniki W ilbik-Jagusztynowej6 1 Rzeszowszczyzna to termin umowny oznaczający tereny obecnego w ojew ództw a podkarpackiego.
2 Przyjętą cezurę czasow ą wyznacza utworzenie Służby Zwycięstwu Polski, będącej podziem ną organizacją w ojskow ą, oraz rozw iązanie D elegatury Rządu RP na Kraj i Rady Jedności N arodow ej. Ram y czasow e m ogą budzić kontrow ersje: część badaczy za m om ent pow stania Polskiego Państwa Podziem nego uznaje 30 IX 1939 r., tj. pow ołanie na stanow isko prem iera rządu em igracyjnego W ładysław a Sikorskiego, a zakończenie jego funkcjonow ania na 28 VI 1945 r. - dzień utworzenia Tym czasow ego Rządu Jedności N arodow ej. W. Bartoszew ski, N a drodze do niepodległości, Paryż 1987, s. 20, 36.
3 W. G ościm iński, D zieje w alk PPR, G L i AL z okupantem hitlerowskim na Podkarpaciu, Rzeszów 196 4 ; Z . Trawińska, PPR na Rzeszowszczyznie w walce o wyzwolenie narodow e i społeczne, Rze szów 196 7 ; D ow ództw o Głów ne G L i AL. Z biór dokum entów z lat 1 9 4 2 -1 9 4 4 , oprac. W Paterań- ski, M . Turlejska, W. Tuszyński, M . Wilusz, W arszawa 1967.
4 M ateriały źródłow e do historii polskiego ruchu ludow ego, t. 4: 1 9 3 9 -1 9 4 5 , oprac. Z . M ańkow ski, J. N ow ak , W arszawa 1966.
5 A. Fitow a, J. Buszko, J. N ow ak , Ruch oporu na wsi m ałopolskiej w dokum entach konspiracyj
nych ruchu ludowego (1 9 4 0 -1 9 4 4 ), W arszawa 1973; K. Przybysz, A. W ojtas, Bataliony Chłopskie,
t. 1 -3 , W arszawa 1 9 8 5 -1 9 8 6 ; J. G m itruk, P. M atusak, W W ojdyło, Bataliony Chłopskie
1 9 4 0 -1 9 4 5 , W arszawa 1987.
6 W. W ilbik-Jagusztynow a, Bataliony Chłopskie na Rzeszowszczyźnie. Dokum enty, relacje, w spo
m nienia, W arszawa 1973. Praca zawiera pewne niedokładności, przede w szystkim przypisuje BCh
i Aliny Fitowej7. Konspiracyjnemu ruchowi ludowemu w poszczególnych pow ia tach i miejscowościach poświęcono kilka artykułów i opracow ań8.
W pierwszej połowie lat siedemdziesiątych zaczęły ukazywać się artykuły wspomnieniowe byłych dow ódców Związku Walki Zbrojnej - Armii Krajowej, stanowiące głos w dyskusji nad początkam i konspiracji na Rzeszowszczyźnie9. D opiero w 1975 r. wydano pracę Stanisława Zabierow skiego Rzeszowskie pod okupacją hitlerowską, zawierającą jednak tylko wybrane wydarzenia z działalno ści konspiracyjnej.
Najgorzej przedstawiało się w historiografii zagadnienie konspiracji narodo wej. Do końca lat dziewięćdziesiątych nie była przedmiotem szczegółowych ba dań. Poświęcono jej kilka artykułów oraz ogólną m onografię autorstwa Krzysz tofa K om orow skiego10. Częściow o dotyczyły jej również prace Tomasza Biedronia poświęcone Narodow ej Organizacji Wojskowej i N arodow ym Siłom Zbrojnym w okręgu krakowskim oraz dokumenty i w spom nienia11. Lukę wypeł niła dopiero praca Krzysztofa Kaczm arskiego12.
Systematyczne badania nad Polskim Państwem Podziemnym prow adzone są od 1989 r. D opiero wtedy możliwe było wydanie wielu dokumentów dotyczą cych działalności AK. Ukazały się wówczas zbiory poświęcone podziemnym or ganizacjom zbrojnym13, próbom ich ujawnienia przed władzami radzieckimi 7 A. Fitow a, Bataliony Chłopskie w M aiopolsce 1 9 3 9 -1 9 4 5 . D ziałaln ość organizacyjna, polityczna
i zbrojna, W arszawa 1984.
8 F. Śliwa, Ruch ludowy w powiecie jarosław skim w okresie okupacji hitlerowskiej [w:] Ruch ludo
wy na Rzeszowszczyźnie, red. S. Jarecka-Kim low ska, Lublin 1967; T. Sagan, Konspiracja w N atanie,
Warszawa 1972; M . Urbanik, Żelazne kompanie Batalionów Chłopskich w powiecie rzeszowskim
„ R a d ło ” 1 9 3 9 -1 9 4 5 , Strzyżów 1994; W Dudek, B. Gajewski, T. M iciak, Konspiracyjny ruch ludo wy w powiecie brzozowskim 1 9 4 0 -1 9 4 4 , Brzozów -Sanok-K raków -W arszaw a 1997; S. Kos, B atalio ny Chłopskie w Tarnobrzeskiem 1 9 4 0 -1 9 4 5 , Sandom ierz 1997; L. Dusza, Kryptonim „Nadleśnictw o 1 4 ”. Z dziejów konspiracji w Gorlickiem , Warszawa 1981; J. Sokół, Ludzie czterolistnej koniczynki. Grębów tętnem pow iatu w działalności ludowców, Staszów 1995; idem, Konspiracyjny ruch ludowy w województwie tarnobrzeskim w latach 1 9 3 9 -1 9 4 5 , „G on iec Staszow ski” 1996, nr 1-3.
9 Z ob .: Ł. Grzywacz-Św italski, W spraw ie ruchu oporu w Rzeszowskiem, „Studia H istoryczne” 1972, z. 4 ; K. Pluta-Czachow ski, W spraw ie ruchu oporu w Rzeszowskiem, ibidem. Z tego roku p o chodzi pierw sze opracow anie historii obw odu ZW Z -A K - zob. S. G roblew ska, Gorlice. Konspira
cyjny obw ód ZWZ, AK i PSP AK, „Studia H istoryczne” 1972, z. 1.
10 K. K om orow ski, Polityka i w alka. K onspiracja zbrojna ruchu narodow ego 1 9 3 9 -1 9 4 5 , W arszawa 2 0 0 0 ; T. Zych, N O W - O bw ód Tarnobrzeg, „Tarnobrzeskie Zeszyty H istoryczne” , nr 13, 1996;
W. Bonusiak, Organizacje N arodow e i inne zw iązane z Rządem na Wychodźstwie [w:] D zieje Rzeszo wa, t. 3, red. F. Kiryk, Rzeszów 2001.
11 T. Biedroń, Rozw ój organizacyjny i struktura dzielnicy m ałopolskiej M łodzieży Wielkiej Polski, „Studia H istoryczne” 1988, z. 2 ; Okręg Krakowski Zw iązku Jaszczurczego i N arodow ych Sił Z broj
nych 1 9 3 9 -1 9 4 5 [w:] N arodow e Siły Zbrojne. M ateriały z sesji naukow ej pośw ięconej historii N a rodowych Sił Zbrojnych - W arszawa 2 5 X 1992, W arszawa 1994; K. M irecki, N arodow a O rganiza cja Wojskowa w Centralnym Okręgu Przemysłowym, [b.m.w.] 198 8 ; N arodow e Siły Zbrojne. D okum enty, struktury, personalia, oprac. L. Zebrow ski, t. 1 -3 , W arszawa 1 9 9 4 -1 9 9 6 .
12 K. Kaczm arski, Stronnictw o N arodow e i jego organizacje wojskowe w okręgu rzeszowskim w la
tach 1 9 3 9 -1 9 4 4 (w druku).
13 Archiwum Jaw ora. D okum enty O bw odu AK Tarnobrzeg, oprac. T. Zych, Tarnobrzeg 199 4 ; N a
rodowe Siły Z brojne..., t. 1; O rganizacja zrzutów materiałow ych dla Armii Krajow ej w wybranych dokum entach, oprac. J. Tarczyński, Londyn 2 0 0 1 ; G. O stasz, Z odsieczą pow stańczej Warszawie. D okum enty Inspektoratu AK Rzeszów, „Z eszyt H istoryczny” , z. 3, Kraków 1998; B. Satalecki,
Polskie Państwo Podziemne na Rzeszowszczyźnie
w 1944 r.14 i dramatycznemu zakończeniu działalności15. Wydano tez korespon dencję konspiracyjną Polskiej Partii Socjalistycznej - Wolność, Równość, N iep od ległość16, instrukcje walki cywilnej17, protokoły posiedzeń Rady Jedności N aro dow ej18 oraz dokumenty dotyczące funkcjonowania Delegatury Rządu na Kraj i likwidacji Polskiego Państwa Podziemnego19.
Do chwili obecnej ukazało się kilka opracowań poświęconych Polskiemu Pań stwu Podziemnemu, wśród nich: Stefana Korbońskiego20, Stanisława Salmono- wicza21, Tomasza Strzembosza22, Grzegorza M azura23, wspomnienia dowódcy A K Tadeusza Kom orow skiego24 i seria wydawnicza pod redakcją Krzysztofa K o m orow skiego25. Wobec zawieszenia prac nad jej dalszymi częściami w 1999 r. wydane zostało, pod redakcją tegoż, studium będące kontynuacją tematu26. Warto wspomnieć tez o zbiorze artykułów poświęconych różnym aspektom funkcjonowania konspiracji w latach 1939-1 9 4 5 , którego autorem jest W łady sław Bartoszewski27. Informacje ogólne, dotyczące także obszaru Rzeszowszczy- zny, zawiera część emigracyjnego opracow ania dziejów Polskich Sił Zbrojnych
A kcja na więzienie w Rzeszowie 7 -8 października 1944 r. (dokum enty), „K rakow ski Rocznik
A rchiw alny” , t. 1, 1 9 9 5 ; A. Z agó rski, Krakow ski Okręg Arm ii K rajow ej w dokum entach. D ział
Łączności Konspiracyjnej Zew nętrznej (1 9 4 3 -1 9 4 5 ), t. 1, K raków 1 9 9 8 ; idem, Krakow ski Okręg Arm ii K rajow ej w dokum entach, t. 2: D ział Łączności O peracyjnej. Ł ączn o ść R ad iow a (1 9 4 3 - 1 9 4 5 ), cz. 1, K raków 1999.
14 G. O stasz, A. Z agórski, Podokręg AK Rzeszów. Plan zbrojnego ujaw nienia w świetle dokum entów
(sierpień-wrzesień 1944 r.), Rzeszów 1999.
15 Represje NKW D wobec żołnierzy Podziemnego Państw a Polskiego w latach 1 9 4 4 -1 9 4 5 . Wybór
źródeł, w ybór i oprac. F. G ryciuk, P. M atu sak, t. 1 -2 , Siedlce 1 9 9 5 ; NKW D i polskie podziem ie 1 9 4 4 -1 9 4 5 . Z „teczek specjalnych” Jó zefa W. Stalina, oprac. A. Fitow a, Kraków 199 8 ; Teczka spe cjaln a J.W. Stalina. R aporty NKW D z Polski 1 9 4 4 -1 9 4 6 , w ybór i oprac. I. C ariew skaja, A. Chm ie
larz, A. Paczkowski, E. R osow ska, S. Rudnicki, W arszawa 199 8 ; Uwięzieni w Borow iczach, War szaw a 1997.
16 „M y tu żyjemy jak w obozie w arow nym ” . L isty PPS-WRN. W arszaw a-Londyn 1 9 4 0 -1 9 4 5 , L on dyn 1992.
17 Instrukcje Walki Cywilnej, oprac. P M ajew ski, „D okum enty i M ateriały Archiwum Polski Pod ziemnej 1 9 3 9 -1 9 5 6 ” , nr 3, W arszawa 1995, s. 8 9 -1 0 9 .
18 Protokoły posiedzeń R ady Jedności N arodow ej (7 X I 19 4 4 -1 VII 1945), ibidem, s. 8-87.
19 Proces szesnastu. D okum enty NKW D, przedm ow a i w ybór W. Strzałkow ski, oprac. A. Chm ielarz, A .K. Kunert, W arszawa 1995.
20 S. Korboński, Polskie Państwo Podziemne. Przewodnik po Podziemiu z lat 1 9 3 9 -1 9 4 5 , Paryż 1975, Bydgoszcz 199 0 ; praca m a charakter bardziej publicystyczny niż naukowy. Idem, W imieniu
Rzeczypospolitej, Paryż 1954, W arszawa 199 1 ; idem, W imieniu Krem la, Paryż 1956, Warszawa
198 4 ; obie prace zaw ierają w spom nienia autora z lat okupacji i okresu pow ojennego. Idem , B oh a
terowie Polskiego Państwa Podziemnego - jak ich znałem , N ow y Jo rk 1987, W arszawa 1990.
21 S. Salm onow icz, Polskie Państwo Podziemne. Z dziejów w alki cywilnej 1 9 3 9 -1 9 4 5 , W arszawa 1994.
22 T. Strzem bosz, R zeczpospolita Podziem na. Społeczeństw o polskie a państw o podziem ne
1 9 3 9 -1 9 4 5 , W arszawa 200 0 .
23 G. M azur, Biuro Inform acji i Propagandy SZP-ZWZ-AK 1 9 3 9 -1 9 4 5 , W arszawa 1987.
24 T. K om orow ski, Arm ia Podziemna, Londyn 1951, W arszawa 1994.
25 Arm ia K rajow a. D ram atyczny epilog, red. K. K om orow ski, W arszawa 1994; Arm ia K rajow a. Roz
w ój organizacyjny, red. K. K om orow ski, W arszawa 1996.
26 Arm ia K rajow a. Szkice z dziejów Sił Zbrojnych Polskiego Państwa Podziemnego, red. K. K om o row ski, W arszawa 1999.
w czasie drugiej wojny światowej28 oraz zbiór dokumentów AK po raz pierwszy wydanych poza krajem, a następnie w kraju29.
Znacznie więcej informacji na omawiany temat zawierają artykuły w ogólno polskich czasopismach naukowych, popularnonaukow ych oraz regionalnych, a także w prasie, tak lokalnej, jak i pozaregionalnej, oraz w wydawnictwach oko licznościowych.
Niniejszy artykuł stanowi próbę podsum ow ania dotychczasowego stanu badań dotyczących Polskiego Państwa Podziemnego na terenie Rzeszowszczyzny.
Działalność AK na terenie Rzeszowszczyzny nie posiada do tej pory całościo wego opracow ania. Autorzy większości prac skupiają się na przedstawieniu p o szczególnych zagadnień związanych z działalnością ZW Z-AK. Ja k o jeden z pierwszych konspiracją na terenie Rzeszowszczyzny (Służba Zwycięstwu Pol ski i ZW Z-AK) zajm ował się Andrzej Z agórski. Prowadzone przez niego już od lat sześćdziesiątych studia zaow ocow ały licznymi artykułami w czasopismach, biogram am i uczestników działań niepodległościowych i wydawnictwami zwar tymi. Część z nich dotyczyła także historii A K na Rzeszowszczyznie po 1944 r.30 O prócz Zagórskiego konspiracją na omawianym terenie zajm owali się między innymi: Andrzej Daszkiewicz, Jan Sokół i M ieczysław Wieliczko. Trzej ostatni skupili się jednak głównie na przedstawieniu jej w wybranych miastach i czę ściach regionu31.
W połowie lat dziewięćdziesiątych wydano monografię Stanisława Piwowar skiego32, poświęconą historii Okręgu Kraków ZW Z-AK, i pracę Andrzeja Z agó r skiego33, w których autorzy omówili między innymi wchodzący w skład Okręgu Kraków Podokręg Rzeszów. Konspiracyjnej produkcji broni dotyczy praca Grze gorza M azura34. Przedstawiono w niej działalność szefostwa produkcji konspira cyjnej: Ubezpieczalni-Wschód na terenie Podokręgu AK Rzeszów. Wiesław Hap omówił pracę pionu dywersyjno-sabotażowego na tym obszarze35, a jego struk turę organizacyjną przedstawił Andrzej Z agórski36. Uzupełnieniem jest artykuł 28 Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie św iatow ej, t. 3: Arm ia K rajow a, Londyn 1950, Warsza- w a-L ondyn 1999.
29 A rm ia K rajow a w dokum entach 1 9 3 9 -1 9 4 5 , t. 1 -6 , Londyn 1 9 7 0 -1 9 8 9 , W rocław 1 9 9 0 -1 9 9 1 .
30 A. Z agórski, D. G arbacz, W kleszczach czerwonych, B rzozów -R zeszów 1991 (dołączono listę żołnierzy Podokręgu A K Rzeszów, w ywiezionych do łagrów w Z S R R od lipca 1944 r. do stycznia 1945 r.); A. Z agórski, Z .K . Wójcik, N a katorżniczym szlaku, W arszawa 1994.
31 M . W ieliczko, Jasielskie w latach drugiej wojny św iatow ej, W arszawa 1974; J. Sokół, Konspira
cja nad Wisłą i Sanem 1 9 3 9 -1 9 4 4 , W arszawa 197 6 ; idem, Antyhitlerowski ruch oporu w w ojew ódz twie tarnobrzeskim, Tarnobrzeg 198 8 ; A. D aszkiew icz, Ruch oporu w regionie Beskidu Niskiego 1 9 3 9 -1 9 4 4 , W arszawa 197 5 ; idem, Z dziejów ruchu oporu w powiecie krośnieńskim [w:] Krosno. Studia z dziejów m iasta i regionu, t. 2, red. J. Garbacik, Kraków 1973.
32 S. Piw ow arski, Okręg Krakowski Służby Zwycięstwu Polski - Zw iązku Walki Zbrojnej - Armii
Krajow ej (wybrane zagadnienia organizacyjne, personalne i bojow e), Kraków 1994.
33 A. Z agó rsk i, Okręg Kraków Arm ii K rajow ej [w:] A rm ia K rajow a. R ozw ój organizacyjny, s. 9 8 -1 2 9 .
34 G. M azur, Podziemna produkcja broni w Okręgu AK Kraków w świetle wspomnień i relacji, „Stu dia H istoryczne” 1978, z. 3.
35 W H ap, Kedyw Podokręgu AK Rzeszów, Ja sło 1996.
36 A. Z agórski, Z badań nad strukturą organizacyjną ruchu oporu na Rzeszowszczyźnie (ZWZ-AK), „Studia H istoryczne” 1968, z. 1; idem, Inspektorat Armii Krajow ej Rzeszów, m ps 1973.
Polskie Państwo Podziemne na Rzeszowszczyźnie
G rzegorza O stasza37, oparty na materiałach do niedawna niedostępnych dla hi storyków, a dotyczących działalności dywersyjnej i obsady kadrowej Podokręgu.
Brak jest całościowego omówienia inspektoratów wchodzących w skład rze szowskiego podokręgu. Do chwili obecnej powstała tylko praca o inspektoracie jasielskim38. Nie wszystkie obwody doczekały się opracowań. Najlepiej przedsta wia się stan badań nad obwodami: dębickim39, jarosławskim40, lubaczowskim41, przemyskim42, sanockim43, tarnobrzeskim44 i rzeszowskim45. Nieopublikowane prace magisterskie, obronione w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Rzeszowie, przedstawiają działalność armii Polskiego Państwa Podziemnego w Przeworsku (E. Piotrowicz, Obwód Przeworski ZWZ-AK 1939-1944) i Łańcucie (Janusz Ustrzycki, Ruch oporu w powiecie łańcuckim 1939-1944, Rzeszów 1987). N a K a tolickim Uniwersytecie Lubelskim obroniono w 1993 r. prace dotyczące obwodu sanockiego (Witold Bacza, Historia Obwodu ZWZ-AK Sanok 1939-1945) i prze myskiego (Andrzej Kozdra, Obwód ZWZ-AK Przemyśl w latach 1939-1945).
W ostatnich latach pow stało ponadto wiele prac opisujących działalność A K w gminach i m iejscow ościach46. Inform acje o ruchu oporu znaleźć m ożna 37 G. O stasz, Kedyw i kom enda Podokręgu AK Rzeszów w zeznaniach szefa sztabu, „Prace Historycz- no-Archiwalne” , t. 8, Rzeszów 1999.
38 Ł. Grzywacz-Św italski, Z w alk na Podkarpaciu, W arszawa 197 1 ; A. Z agórski, Inspektorat R ejo
nowy ZWZ-AK Ja sło (Krosno) [w:] Kurierskim szlakiem po Beskidzie N iskim , Brzozów 1989.
39 A. Stańko, Gdzie K arpat progi... Arm ia K rajow a w powiecie dębickim, wyd. 2, W arszawa 1990.
40 W Szczepański, Jarosław ski O bw ód Armii Krajow ej i jego organizacja, „Jarosław ski Kw artalnik Armii K rajow ej” , nr 2, 1991.
41 K rótki zarys d ziałaln ości konspiracyjnej podziem nej O bw odu AK „ L u s ia ” Lub aczó w , „Prace Historyczno-Archiw alne” , t. 10, Rzeszów 2001.
42 E. Czerny, D ziałaln ość ZWZ-AK na terenie pow. przemyskiego, „Wojskowy Przegląd H istoryczny” 1 984, nr 4.
43 A. Brygidyn, Kryptonim „ S a n ”. Żołnierze sanockiego Obw odu ZWZ-AK 1 9 3 9 -1 9 4 4 , Sanok 1992.
44 A.F. Baran, Tarnobrzeski O bw ód AK w latach 1 9 4 4 -1 9 4 5 , „Studia Rzeszow skie” , t. 5, 1998; J. Sokół, ZWZ-AK w Obwodzie Tarnobrzeg (kryptonim „Tw aróg”), „Studia H istoryczne” 1990, z. 2.
45 G. O stasz, O bw ód ZWZ-AK Rzeszów. K onspiracja w ojskow a i „B u rz a” , Rzeszów 199 2 ; F. Sagan,
ZWZ-AK O bw ód Rzeszów 1 9 3 9 -1 9 4 5 , Rzeszów 2 0 0 0 . Powiatu jasielskiego dotyczy popularnonau
kow e opracow anie W. H apa, H istoria O bw odu ZWZ-AK Ja sło na tle wydarzeń II wojny św iatow ej
w regionie, Ja sło 1997.
46 J. Różański, N arodow a O rganizacja W ojskowa - Arm ia K rajow a w Przemyślu (1 9 3 9 -1 9 4 5 ), „Przemyskie Z apiski H istoryczne” , nr 10, 1994; S. Zw oliński, Powstanie i działalność ZWZ-AK
w M ajdanie Sieniaw skim , „Jarosław ski Kw artalnik...” , nr 2, 1992; M . Baran, Powstanie i d ziałal n ość Armii Krajow ej w Górze Ropczyckiej, „Biuletyn Św iatow ego Zw iązku Żołnierzy Armii K rajo
w ej” , Sędziszów, marzec 199 3 ; W. Borow iec, Placów ka Armii Krajow ej w Czudcu kryptonim „C ze
reśnia” , Rzeszów 1997; G. Brzęk, E. Filip vel Lisow ski, Placów ka ZWZ-AK Hyżne kryptonim „Jaśm in ” , „W m arszu 1 9 3 9 -1 9 4 5 ” , nr 11, 198 7 ; M . H uchla, „T opo la” Placów ka Armii Krajow ej w Tyczynie, ibidem , nr 8, 198 1 ; G. Brzęk, A. G ruba, Ruch oporu na Błażowszczyźnie, ibidem;
M . Gaw eł, 5 0 rocznica akcji „B u rz a” . D roga do wolności. D ziałaln ość konspiracyjna Armii K rajo
wej w Bratkowicach w czasie II wojny św iatow ej 1 9 3 9 -1 9 4 4 , Rzeszów 199 4 ; M . G oryl, D ziałal n ość konspiracyjna na terenie Placów ki nr 5 O bw odu Jaro sław Armii Krajow ej, „Jarosław ski K w ar
talnik...” , nr 6, 199 2 ; S. Pom prowicz, Placów ka Armii Krajow ej Tarnowiec-„Turkawka” , „Biuletyn Inform acyjno-H istoryczny” , nr 4, 1997; Rys historyczny Placów ki AK Kańczuga, oprac. A. Kuler, Z .K . Wójcik, A. Z agórski, „Zeszyty Historyczne W iN-u” , nr 15, 2 0 0 1 ; W. Sobocki, Pluton III N a
rodow ej Organizacji Wojskowej Armii Krajow ej-Jarosław , „Jarosław ski Kw artalnik...” , nr 2, 1992;
J. Szczypek, Placów ka ZWZ-AK Tyczyn (1 9 3 9 -1 9 4 5 ), Tyczyn 199 5 ; III Zgrupow anie Armii K rajo
w artykułach poświęconych okupacyjnej historii miejscowości47 i wspomnieniach żołnierzy organizacji podziemnych48, które ukazywały się także na łamach czaso pism, oraz opracowaniach o charakterze przyczynkarskim49. Warto tu wyróżnić
T. Gierlach, A rm ia K rajow a w Brzozowskiem : placów ka D om aradz, K rosno 199 2 ; idem, Armia
K rajow a w Brzozowskiem , K rosno 1997 (wersja rozszerzona); M . Krasnopolski, Placów ka Armii Krajow ej D ynów [w:] Brzozów. Z arys monograficzny, red. J.F. Adam ski i in., Brzozów 1990;
J. Frankiewicz, D ziałaln ość Placów ki AK „Św ierk” w gm inie Św ilcza z/s w Trzcianie w latach II w oj
ny św iatow ej, Trzciana 199 8 ; J. Kanty-D zianott, L ub la - ułam ek „Tarczy” Inspektoratu AK na Pod karpaciu, Z akopane 1991.
47 Z ob. m.in.: W. Szczepański, Jaro sław w czasie okupacji, „Rocznik Stowarzyszenia M iłośników J a rosław ia” , t. 12, 1994; T. Bem, D ziałalność konspiracyjna w Kraczkowej w latach 1 9 3 9 -1 9 4 5 [w:]
630 lat Kraczkowej 1 3 6 9 -1 9 9 9 , red. G. Kisałow a, Kraczkowa 1999; Lutcza w latach okupacji, Stalo
w a Wola 1995; J. Selwa, H andzlów ka w okresie wojny i okupacji niemieckiej 1 9 3 9 -1 9 4 4 [w:] 600 lat
H andzlów ki 1381 -1 9 8 1 . Z dziejów politycznych, społecznych, gospodarczych i kulturalnych wsi, red.
S. Zyga, Łańcut 1981; S. D obosz, W walce z okupantem hitlerowskim [w:] Z dziejów wsi Markowa, red. J. Półćwiartek, Rzeszów 1993; M . Kątnik-Kowalska, By zdarzeń nie zatarł czas, Zołynia 2002. 48 K. Bogacz, W służbie dla ojczyzny, cz. 1, Bielsko-Biała 199 2 ; idem, „B ła w a t”. W służbie dla
ojczyzny, cz. 2: Relacje i wspom nienia z wydarzeń w latach 1 9 3 9 -1 9 4 6 , Tarnobrzeg 199 3 ; Cz. Na-
leziński, Chmielnik w latach okupacji niemieckiej 1 9 3 9 -1 9 4 5 . W spomnienia, Chm ielnik 1996; E. D ąbrow ski, M ó j kolega k o m batan t, „G o n iec Staszow sk i” 1 9 9 5 , nr 3; F. Franus, F. Bogusz,
O rganizacja ruchu oporu w rejonie Oleszyc w latach 1 9 3 9 -1 9 4 5 , cz. 2, „Jarosław ski Kw artalnik...” ,
nr 2 7 , 199 7 ; idem, Tworzenie ruchu oporu w rejonie Oleszyc, ibidem, nr 2 8 , 1997; E. Kapustka, B. P taszek , P arty zan ck a idzie w ia ra ... W spom nienia żo łn ierzy o d d ziału party zan ck iego
BCh-LSB „ S ę p a ” , W arszawa 197 2 ; W. K opisto, Biografia cichociemnego, „U ltim atum ” , nr 2, 1989;
M . Kucab, W partyzanckim oddziale „P ro kop” , „O kruchy w spom nień z lat walki i m artyrologii A K ” (dalej: „O kruchy w spom nień...” ), nr 10, 199 4 ; S. Kulpa, W spomnienia kom endanta Armii K rajo
wej, „G azeta z G rodziska i okolic” 1998, nr 2; idem, W spomnienia żołnierza AK, „Rocznik Luba-
czow ski” , t. 6, 1996; W. M atias, M o ja działalność w Armii Krajow ej, cz. 2, „Jarosław ski Kw artal n ik...” , nr 38, 1999; E. M oraw ski, W spomnienia partyzanckie, „Kurier Podkarpacki” , 25 I 1993; T. M ytych, Pamiętnik. Z apiski żołnierza Armii Krajow ej O bw odu „K E F IR ” , Kolbuszow a 1991; S. Pasterz, Bez tytułu. W spomnienia, Strzyżów 199 4 ; J. Pękalski, R elacja z okresu okupacji niemiec
kiej z lat 1 9 3 9 -1 9 4 5 , Ć m ielów 1995; D. Ratajczak, N arodow a O rganizacja W ojskowa w Jarosław iu i jego okolicach (w spom nienia), „Jarosław ski Kw artalnik...” , nr 31, 199 8 ; L. Reichel, Walki z Ukra ińcam i i Sow ietam i za Sanem , ibidem , nr 1, 199 1 ; J. Sochacki, Strzępy w spom nień, Sędziszów M a
łopolski 2 0 0 1 ; T. Slaw ski, W spomnienia żołnierza AK z czasów w alk partyzanckich w okolicach J a
sła, „O kruchy w spom nień...” , nr 19, 199 6 ; J. Tarnawska-Bróż, W spomnienia łączniczki Armii Krajow ej pseud. „K ro p k a” z lat okupacji hitlerowskiej z terenu Próchnika, „Jarosław ski Kw artal
n ik...” , nr 19, 199 5 ; S. Trembicki, O d kam panii wrześniowej do działalności w AK, ibidem , nr 2, 1 99 2 ; idem, O kupacja niemiecka, ibidem , nr 7, 199 3 ; J. Urbański, Z apiski życia partyzanckiego
Sępa, „Alm anach Leżajski” , nr 5, 198 4 ; Z . Zathey, K onspiracja AK-owska w Lubaczow ie, „Jarosław
ski Kw artalnik...” , nr 1, 199 1 ; N . Ziętal, Łączniczka „A lin a” , „N o w in y ” , 28 X II 2 0 0 0 ; S. Z w oliń ski, Ja k pow stała N O W w M ajdanie Sieniaw skim , „Jarosław ski Kw artalnik...” , nr 30, 1997; R. T łu czek, Wierni przysiędze do końca, Rzeszów 199 2 ; J. D anak, Przetartym szlakiem , Kraków 1993. 49 Wymienić m ożna m.in.: Wspomnienie o kpt. Franciszku Błażeju, „N ow iny” , 8-11 X I 1996; M . Baran, Wspomnienie o por. Janie Klamucie, dowódcy plutonu AK w Placówce Sędziszów I, „Biule tyn Św iatowego Związku Żołnierzy Armii Krajow ej” , Sędziszów, marzec 1995; M . Sternal, Łukasz
Ciepliński jakim go pam iętam , „Jednodniów ka Rzeszowskiego Oddziału Zrzeszenia »Wolność i N ie
zaw isłość«” , 1 III 1997; S. Wójciak, Grom z Zagorzyc, „N ow iny” , 10 X 1998 (życiorys Karola Chmie- la na podstaw ie w spom nień siostrzenicy); G. Brzęk, M jr Jó z e f Lutak - jeden z bohaterów Ziem i Rze
szowskiej, „W marszu 1 9 3 9 -1 9 4 5 ” , nr 10, 1985; T. Czechowski, Wspomnienie o Karolu Chmielu,
„Biuletyn Św iatowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej, Sędziszów, marzec 1995; Pożegnanie. Ofi
cer dywersji Obwodu ZWZ-AK Rzeszów porucznik Aleksander Gruba, ps. „ S ę p ” , Błażow a 1993;
Polskie Państwo Podziemne na Rzeszowszczyznie
wspomnienia: Edw arda Brydaka, dowódcy Obw odu A K Rzeszów (Wojskowy ruch oporu na Rzeszowszczyznie. Wspomnienia kpt. rez. mgr. Edw arda Brydaka „A ndrzeja”, żołnierza Armii Krajowej, Kraków 1989), Rom ana Kisiela (Bez mun duru my żołnierze, Warszawa 1969), W ładysława Ow oca (Krakowska N arodow a Organizacja Wojskowa (wspomnienia), Paryż 1977), Wojciecha Szczepańskiego, dowódcy Obw odu AK Jarosław (W spomnienia, „Jarosław ski Kwartalnik Armii Krajow ej” , nr 9, 1993), Gabriela Brzęka (Wierny przysiędze. O Łukaszu Ciepliń skim „P ługu” Komendancie IV Komendy Głównej WiN, Lublin 1991), Emila Czernego (Moja działalność w Armii Krajowej, Przemyśl 1997), Jó zefa M odrze jewskiego, dowódcy Obw odu i Inspektoratu AK Jasło (Akowcy na Podkarpaciu, Brzozów 1990 i O d Armii Krajowej do wojny domowej, Jasło 1996).
Ukazało się także sporo artykułów dokumentujących działalność zbrojną oraz dywersyjno-sabotażową AK. Zagadnienie to występuje jednak głównie w postaci wzmianek w opracowaniach ogólnych50 lub drobnych przyczynków, opartych na wspomnieniach własnych i wspomnieniach uczestników wydarzeń51. Pierwsze z nich ukazały się w latach sześćdziesiątych - autorami byli Andrzej Zagórski52 i Stanisław Dąbrowa-Kostka53. Rozbiciu więzienia w Rzeszowie w 1944 r. poświę cony jest natomiast artykuł Jan a Łopuskiego54. M ichał Kryczko opracował szkice o akcjach podziemia w Jaworniku Ruskim (Jawornik Ruski-Dylągow a 2 5 -2 6 kwiecień 1944, Przemyśl 1992) i Staroniwie (Staroniwa 1-2 czerwca 1943: nie roztropność czy prowokacja, Przemyśl 1998). Autorem kilku publikacji opartych na wspomnieniach własnych jest J. Pelc-Piastowski55. Dotyczą one między innymi
50 P. M atusak, Ruch oporu w przemyśle wojennym okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich
w latach 1 9 3 9 -1 9 4 5 , W arszawa 1983; K. Satora, Podziemne zbrojownie polskie 1 9 3 9 -1 9 4 4 , War
szaw a 2 0 0 1 ; P. Lisiew icz, W imieniu Polski Podziemnej: z dziejów wojskowego sądow nictw a specjal
nego Armii Krajow ej, W arszawa 198 8 ; L. G ondek, Polska karząca 1 9 3 9 -1 9 4 4 , W arszawa 2001.
51 N ie sposób wymienić wszystkich. Z ob. S. Karnia, Wyrok na kata, „D ukielski Przegląd Sam orzą dow y” 2 0 0 0 , nr 8, s. 17; S. Kulpa, W spomnienia Kom endanta Armii Krajow ej, „G azeta z G rodzi ska i O kolic” 1998, nr 2 ; idem, W spomnienia żołnierza AK, „Rocznik Lubaczow ski” , t. 6, 1996, s. 1 5 9 -1 6 4 ; E. M oraw ski, op. cit.; Cz. N aleziński, op. cit.; S. Pasterz, op. cit.; K. Rzucidło, Zam ach
na gestapow ców Potenbaum a i Flaschke w świetle nieznanych dokumentów, „G ło s Rzeszow a” 1996,
nr 7/8; M . Czarnota, N ic nowego w świetle nowych dokum entów, „Witryna” 1996, nr 9 (polem ika z ww. artykułem ); S. Zw oliński, Powstanie i działalność ZW Z AK w M ajdanie Sieniaw skim , „ Ja r o sławski Kw artalnik...” , nr 2, 1992. Część w spom nień nie została dotąd opublikow ana. Są w zbio rach Instytutu Pamięci N arodow ej - Komisji Ścigania Z brodni przeciw ko N arodow i Polskiem u O d dział Rzeszów pod sygn. „ M ” .
52 A. Z agórski, Bariera, „D ziennik Polski” 1964, nr 8 0 -8 3 ; idem, Pociąg nie dojechał, ibidem, 1965, nr 2 2 8 ; idem, Odbicie więźniów w Żołyni, ibidem, 1965, nr 246.
53 S. D ąbrow a-Kostka, Akcja „ L u ty ” , „D ziennik Polski” 1968, nr 4 7 ; idem, Walka z transportem
w roga, „K ierunki” , nr 750, 197 0 ; idem, Ciężkie lato, ibidem , nr 7 69, 197 1 ; idem, Pokłosie akcji, ibidem , nr 7 81, 197 1 ; idem, Akcja „W ” [w:] D ynam it. Z dziejów ruchu oporu w Polsce Południo wej, Kraków 1964; idem, Odbicie więźniów w Jaśle w 1943 r. Akcja „W ” [w:] Księga pam iątkow a b. szkoły realnej i b. Gim nazjum obecnie Liceum Ogólnokształcącego im. M. Kopernika w Krośnie,
K rosno 196 7 ; idem, S.M . Jankow ski, Rozkaz zdobyć więzienie, Kraków 1998. 54 J. Łopuski, D iabelska to m usiała być ręka, „San ” 1989, nr 6.
55 J. Pelc-Piastowski, Akcja na leśny m agazyn, „Wrocławski Tygodnik K atolików ” 1980, nr 12;
idem, Akcja za akcją, „Jarosław ski Kw artalnik...” , nr 2 4 , 1996; idem, AK w w alkach powstańczych. Bohaterscy dow ódcy, „K ierunki” , nr 35, 198 3 ; idem, N asz oddział Dywersyjny (Uwagi i kom enta rze z lat 1 9 4 3 -1 9 4 4 ): cz. 1, „Jarosław ski Kw artalnik...” , nr 11, 1994, cz. 3/1, ibidem, nr 13, 1994,
ataku na więzienie na zamku w Rzeszowie w październiku 1944 r., akcji „Ju la” - zdobycia broni w Sarzynie, walki o mleczarnię w Kraczkowej i rozbicia oddzia łu niemieckich przeciwlotników. Inny z byłych żołnierzy AK, Alfred M aksym o wicz, opublikował wspomnienia dotyczące placówki Kańczuga, w tym dywersji, wywiadu i jej losów po wkroczeniu Armii Czerwonej56. Opisy wydarzeń w O bw o dzie Jarosław, cenne ze względu na osobisty w nich udział autora, zawarte są w ar tykułach byłego dowódcy obwodu, W. Szczepańskiego. Przedstawił w nich mię dzy innymi akcje dywersyjne57 („Jula” , „Burza” ), konspiracyjną produkcję broni i zdobycie broni w Nienadowej. Działalności AK w Jarosław iu dotyczy też arty kuł Adam a Traczewskiego o tamtejszej placówce wywiadu strategicznego58.
Sporo informacji dotyczących własnego uczestnictwa w konspiracji w regio nie tarnobrzeskim, w tym w Tajnej Drużynie Harcerzy w Tarnobrzegu i legendar nych „Jędrusiach” , przynoszą opracow ania wspomnieniowe Eugeniusza D ą brow skiego59. Samemu oddziałowi „Jędrusia” poświęcone są dwie m onografie i praca m agisterska60. AK w Tyczynie dotyczą artykuły prasowe M ieczysława Skotnickiego61. Potyczkę zbrojną z oddziałem NKW D pod Kuryłówką w 1945 r. opisał M arian Zgłobicki62. W spomnienia dotyczące akcji „Burza” i sytuacji na Rzeszowszczyźnie po wkroczeniu Armii Czerwonej zostały opracowane przez Grzegorza O stasza na podstawie przeżyć Bolesław a Cm eli63. W łasne w spom nie nia pozostawili natomiast: Stefan Szewc, Zdzisław Zathey, Alfred M aksymowicz i Julian Rudak64. Przyczynkiem do dziejów AK są też wspomnienia uczestników
Sanu (II), Prom ostatniej szansy (III), ibidem, nr 2 8 - 3 0 , 1997; idem, Akcja „ Ju la ” - najdłuższy m ost, ibidem, nr 27, 199 7 ; idem, Wyprawa po żelazne „ ru n o ”, cz. 1, ibidem, nr 2 0 , 199 5 ; idem, D rugi nurt dywersyjny, ibidem , nr 2 2 , 1996.
56 A. M aksym ow icz, D yw ersja w Placów ce „K azim ierz”-Kańczuga, „O kruchy w spom nień...” , nr 4, 1993; idem, Wywiad Placówki „Kazim ierz”-Kańczuga, ibidem, nr 2, 1993; idem, Represje, terror, sam o
obrona po wyzwoleniu terenu Placów ki „K azim ierz”-Kańczuga (1 9 4 4 -1 9 4 5 ), Kraków 1992.
57 W. Szczepański, D ziałaln ość dyw ersyjno-sabotażow a w Obwodzie AK Jaro sław , „Jarosław ski Kw artalnik...” , nr 6, 199 2 ; idem, Akcja „ Ju la ” , ibidem , nr 7, 199 3 ; idem, „B u rz a” na terenie ja ro
sław skiego O bw odu Armii Krajow ej, ibidem, nr 1, 199 1 ; idem, Konspiracyjna produkcja broni, ibi dem , nr 3, 199 2 ; idem, N ienadow a; akcja bojow a w ykonana oddziałam i dywersyjnymi obwodów: Jarosław , Ł ań cu t i Przeworsk, ibidem, nr 5, 1992.
58 A. Traczewski, Placów ka wywiadu strategicznego w Jaro sław iu 1 9 4 1 -1 9 4 4 , „Jarosław ski Kw ar talnik...” , nr 18, 1995.
59 E. D ąbrow ski, Bez broni, W arszawa 199 0 ; idem, Gdy bój się ju ż skończy..., W arszawa 1989;
idem, „Jęd ru ś” legenda i rzeczywistość, W rocław 199 5 ; idem, Szlakiem „Jęd ru siów ” , Kraków 1992; idem, Trzy uderzenia na Mielec [w:] Jasnogórskie śluby „Jęd ru siów ” , W rocław 1997.
60 W. Gruszczyński, Odwet-Jędrusie. Próba m onografii, Staszów 199 5 ; J. Krężel, W ładysław Ja siń
ski „Jęd ru ś” , M ielec-Tarnobrzeg 198 9 ; A. D ąbek, D ziałaln ość bojow a oddziału partyzanckiego „O dw et-Jędrusie” w widłach Wisły i Sanu w latach 1 9 3 9 -1 9 4 4 , Lublin 1998.
61 M .in.: M . Skotnicki, Pamiętne dni, „G ło s Tyczyna” , 29 VII 1990; idem, Aby pam ięć została, „G ło s Rzeszow a” , 28 VII 1991.
62 M . Zgłobicki, Kuryłów ka, „Jarosław ski Kw artalnik...” , nr 3, 1992.
63 G. O stasz, Czas przełom u, „ A Z ” 1990, nr 83.
64 S. Szewc, Akcja „B u rz a” na terenie gm iny Pruchnik, „Jarosław ski Kw artalnik...” , nr 14, 1994; Z . Zathey, Akcja „B u rza” w Obwodzie AK Lubaczów , „Biuletyn Inform acyjny O gólnopolskiego Okręgu Żołnierzy Armii Krajowej O bszaru Lw ow skiego im. O rląt Lw ow skich” , 199 7 ; A. M aksy mowicz, Akcja „B u rz a” w Kańczudze Placów ka „K azim ierz” , „O kruchy w spom nień...” , nr 3, 1992;
idem, Akcja „B u rz a” w Kańczudze Placów ka „K azim ierz” (uzupełnienie), ibidem , nr 10, 199 4 ; J. Ru
Polskie Państwo Podziemne na Rzeszowszczyźnie
tajnego szkolenia w ojskow ego65 i Wojskowej Służby Kobiet66. Te ostatnie opisu ją działalność tylko w kilku miejscowościach: Sędziszowie M ałopolskim , Kań czudze i Jarosław iu.
Opublikowane prace, poświęcone działalności ZW Z-AK na Rzeszowszczyż- nie, mają zróżnicowany poziom. Ich wartość poznawcza zależy nie tylko od cza su powstania, ale także od przygotowania warsztatowego autorów. Temat podej mowali zarówno historycy zawodowi, jak i uczestnicy wydarzeń - byli dowódcy obw odów i inspektoratów oraz żołnierze, z których część oparła się tylko na wspomnieniach własnych, bez konfrontowania ich ze wspomnieniami innych uczestników tych samych wydarzeń czy z dokumentami archiwalnymi, co pow o duje czasem pewne zniekształcenia.
O trasach kurierskich łączących ziemie okupowanej Rzeczypospolitej z rzą dem na emigracji, biegnących przez Podkarpacie i Beskid Niski, pisał jako jeden z pierwszych Andrzej Daszkiewicz (Przerzuty graniczne w rejonie Beskidu N iskie go i Bieszczadów w czasie okupacji hitlerowskiej, „Wojskowy Przegląd Historycz ny” 1974, nr 1). Temat był poruszany zarówno w opracowaniach ogólnych p o święconych łączności Komendy Głównej A K 67, jak i w artykułach, w których um ieszczono w spom nienia kurierów, między innymi Ja n a W iesława W olaka i Ja n a Łożańskiego68.
Po 1989 r. zaczęły się ukazywać biografie działaczy niepodległościowych, w tym dow ódców i żołnierzy AK. Postaci legendarnego Inspektora Rzeszowskie go Łukasza Cieplińskiego poświęcił sw oją pracę Gabriel Brzęk69, sylwetkę Stefa na W. Rutkowskiego, dowódcy Obwodu i Inspektora Jasielskiego, przedstawili Irena Chodorowska-Dzikiewicz i Lech Dzikiewicz70, biografię dowódcy O bw o du A K Dębica Ludwika M arszałka napisał Tomasz Balbus71. Autorem kilku bio grafii jest M ichał Kryczko72. Opublikowano ponadto wiele artykułów biograficz nych, wspomnień i przyczynków o żołnierzach Armii Podziemnej, których autorami byli zarówno uczestnicy wojny, jak historycy powojenni. Wydano też kilka słowników biograficznych (na przykład M ałopolski słownik biograficzny 65 J. Porębski, W spomnienia ze Szkoły Podchorążych AK, „Jarosław ski Kw artalnik...” , nr 6, 1992; M . Kryczko, Szkolenie w Podobwodzie AK Rzeszów Południe. N a przykładzie Placów ek Błażow a
i D ynów , Przemyśl 1995.
66 W. Bartosz, Wojskowa Służba Kobiet SZP-ZWZ-AK w Sędziszowie M ałopolskim , „Biuletyn Sędzi-
szow ski” 1997, nr 5/6; A. M aksym ow icz, Wojskowa Służba Kobiet (WSK) w placów ce „K azim ierz” -
-Kańczuga, „Okruchy w spom nień...” , nr 12, 1994; M . Szczepańska, Wojskowa Służba Kobiet w Obw o dzie Jarosław skim , „Jarosław ski Kw artalnik...” , nr 3, 1992.
67 H . Latkow ska-Rudzińska, Łączn o ść zagraniczna Kom endy Głów nej Armii Krajow ej 1 9 3 9 -1 9 4 4 .
Odcinek „P ołudnie” , Lublin 1985.
68 Kurierskim szlakiem po Beskidzie N iskim , red. J.F. A dam ski, Brzozów 1989.
69 G. Brzęk, Wierny przysiędze. O Łukaszu Cieplińskim „P łu gu ” komendancie IV Kom endy Głów nej
WiN, Lublin 1991.
70 I. Chodorow ska-D zikiew icz, L. Dzikiewicz, D ram at ppłk. Stefana W. Rutkow skiego - „H aszy-
sz a ”. D ow ódcy 2 2 D yw izji Piechoty Górskiej - Inspektora AK „Podkarpacie” (K rosno-Jasło-Brzo- zó w -San ok), W arszaw a-Krosno 1997.
71 T. Balbus, M ajor Ludw ik M arszalek „Z b ro ja” (1 9 1 2 -1 9 4 8 ). Żołnierz Polski Podziem nej, Wrocław 1999.
72 M . Kryczko, Jó z e f M aciolek (1 9 0 0 -1 9 7 3 ), Przemyśl 199 6 ; idem, Oficer dywersji Inspektoratu AK
uczestników działań niepodległościowych 1 9 3 9 -1 9 5 6 , Kraków 1997; Konspira cja i opór społeczny w Polsce 1944-1956. Słownik biograficzny, Warszawa-Wro- cław -Kraków 2002).
Badania nad dziejami A K na Rzeszowszczyznie rozwijały się po 1989 r. w kie runku wyjaśnienia przebiegu akcji „Burza” w regionie. Zajm ow ali się tym zagad nieniem W łodzimierz Bonusiak73, Grzegorz M azur74, Stanisław D ąbrowa-Kost ka75, H alina Dudzińska76 i Kazimierz Prynda77. Drugim podjętym po 1989 r. tematem były losy AK po akcji „Burza” i losy konspiracji poakowskiej, w tym organizacji „N ie ” i Delegatury Sił Zbrojnych. Sporo informacji zawiera praca Tadeusza Zenczykowskiego78, pow stała na emigracji w latach osiemdziesiątych, opublikowana w kraju w 1990 r. jako jedna z pierwszych po zmianach politycz nych. W 1990 r. ukazały się również wspomnienia Jan a Łopuskiego79 dotyczące dziejów rzeszowskiego inspektoratu od wkroczenia Armii Czerwonej do końca 1944 r. Problematykę kontynuował Grzegorz O stasz80, który przedstawił też akcję ujawniania się żołnierzy AK po „wyzwoleniu” 81. Historię organizacji poakowskich w powiecie tarnobrzeskim opracow ał Leszek Popiel82.
Oddziały AK, które zostały zmuszone do wycofania się jesienią 1944 r. z te renów M ałopolski Wschodniej na Rzeszowszczyznę, przebywały tutaj do wiosny 1945 r., a następnie przeszły na nowo „wyzw olone” ziemie polskie. Badania nad ich dziejami prow adził przez wiele lat Jerzy Węgierski. Ukoronowaniem jego pracy stały się książki wydane dopiero w latach dziewięćdziesiątych83.
Przełom 1989 r. umożliwił też podjęcie badań nad represjami wobec żołnie rzy Armii Podziemnej po „wyzwoleniu” ziem polskich w 1944 r. i nad rolą, jaką 73 W Bonusiak, „B u rz a” na Rzeszowszczyźnie, „Zeszyty N aukow e W SP w Rzeszowie. H istoria” , z. 2, 199 0 ; idem, „B u rz a” w Podokręgu AK Rzeszów (zarys problem atyki), ibidem, z. 3, 1991.
74 G. M azur, „B u rz a” w Podokręgu AK Rzeszów, „Studia R zeszow skie” , t. 6, 199 7 ; idem, D ziałania
zbrojne Armii Krajow ej w Polsce Południow ej w okresie „B u rzy ” [w:] „B u rz a” w Polsce Południow ej,
Kraków 1996 - artykuł z sesji naukowej zorganizow anej na UJ w 50. rocznicę „B urzy” .
75 S. D ąbrow a-Kostka, „B u rz a” na Podkarpaciu [w:] Krosno. Studia z dziejów m iasta i regionu, t. 3, red. S. Cynarski, Rzeszów 1995.
76 H . D udzińska, Czas „B urzy ” w kolbuszowskim Obw odzie Armii Krajow ej rok 1944, Kolbuszow a 1994.
77 K. Prynda, W 50-tą rocznicę walk Armii Krajow ej w akcji „B u rz a” [w:] Bibliografia Ziem i Rop-
czyckiej od najdawniejszych czasów , oprac. W. Tabasz, Ropczyce 1995.
78 T. Zenczykow ski, Polska Lubelska 1944, W arszawa 1990.
79 J. Łopuski, Losy AK na Rzeszowszczyźnie (sierpień-grudzień 1944). W spomnienia i dokumenty, W arszawa 1990.
80 G. O stasz, O d „B urzy ” do rozw iązania D elegatury Sił Zbrojnych w Podokręgu Rzeszowskim, „Z e szyt H istoryczny” , nr 1, 199 6 ; idem, Z dziejów konspiracji poakow skiej na Rzeszowszczyźnie. „ N ie ”
i D elegatura Sił Zbrojnych w Podokręgu Rzeszów, „Zeszyty N aukow e Politechniki Rzeszowskiej.
Ekonom ia, N auki H um anistyczne” , z. 5, 1997.
81 Idem, Akcja zbrojnego ujawnienia Armii Krajowej w Podokręgu Rzeszowskim; wrzesień 1944 roku, „Prace Historyczno-Archiw alne” , t. 4, 1996.
82 L. Popiel, O rganizacje poakow skie („N ie ”, D SZ, „W iN”) na terenie pow iatu Tarnobrzeg od m ar
ca 1945 do m arca 1948 r., „Zeszyty Historyczne W iN-u” , nr 7, 199 5 ; idem, Organizacje poakow skie („N ie ”, D SZ , „W iN”) na terenie pow iatu Tarnobrzeg (kryptonim „Tw aróg”) w latach
1 9 4 4 -1 9 4 5 , „Zeszyty Sandom ierskie” , nr 3, 1995.
83 J. Węgierski, Arm ia Krajow a na zachód od Lw ow a, Kraków 1993; idem, Oddziały leśne 19 Pułku
Piechoty, Kraków 199 3 ; idem, Oddziały leśne „W arta” O bszaru Lwowskiego Armii K rajow ej na Rze szowszczyźnie, Kraków 1998.
Polskie Państwo Podziemne na Rzeszowszczyźnie
odegrało wówczas więzienie na zamku w Rzeszowie. Problemowi temu pośw ię cili swoje prace: Stanisław Zabierow ski, W łodzimierz Bonusiak, M aria Ewa Ożóg, Jan D raus i Andrzej Z agórski84, który sporządził listy żołnierzy AK aresz towanych na Rzeszowszczyźnie i wywiezionych do Z SR R . Wykazy opublikował w latach 1989-1991 na łamach „Sanu” 85. O pracow ał również listę wywiezio nych do łagrów w Z SR R z O bw odów Rzeszów i Dębica. Likwidacji podziemia zbrojnego, szczególnie w pierwszym okresie po „wyzwoleniu” , dokonywały siły obce. Działaniom Wojsk Wewnętrznych NKW D na ziemiach polskich, w tym na Rzeszowszczyźnie, poświęcony jest artykuł Andrzeja Chmielarza86. Losy człon ków A K po 1944 r., zwłaszcza ich przeżycia w więzieniach i obozach na terenie Polski i Z SR R , m ożna prześledzić w ich wspomnieniach87.
Informacje o ruchu oporu w czasie drugiej wojny światowej znaleźć można również w m onografiach miejscowości, na przykład: Błażowej, Krosna, Mielca, Przemyśla, Przeworska, Rymanowa, Tyczyna, Rakszawy i Sędziszowa M ałopol skiego, wydanych przed 1989 r. Cenny materiał zawierają przede wszystkim artykuły i opracowania z lat dziewięćdziesiątych: W łodzimierza Bonusiaka, D io nizego Garbacza, Józefa Hampla, Bronisława Jaśkiewicza, Zbigniewa K. Wójcika oraz Andrzeja Z agórskiego88.
W ostatnich latach rozwinęły się także badania nad udziałem księży katolic kich w konspiracji, w tym w walce zbrojnej i tajnym nauczaniu, pod okupacją niem iecką i po 1944 r. Cenne inform acje dotyczące tej spraw y zaw arte są w serii m onograficznej pośw ięconej dziejom diecezji przemyskiej w latach 1 9 3 9 -1 9 4 5 89. Szczególnie widoczny jest wkład badawczy Zbigniewa K. Wójcika, 84 S. Zabierow ski, Zam ek. Więźniowie polityczni rzeszowskiego Z am ku w latach 1 9 3 9 -1 9 4 4 , Rze szów 2 0 0 0 ; W. Bonusiak, Więzienie na Z am ku w Rzeszowie w latach 1 9 4 4 -1 9 5 6 , „Studia Rzeszow skie” , t. 1, 199 5 ; M .E . O żóg, L ista straconych i zm arłych w więzieniu na zam ku w Rzeszowie (sier
pień 1944-grudzień 1956), ibidem; J. D raus, L ista zatrzym anych i aresztowanych przez Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Rzeszowie w 1944 r., „Studia R zeszow skie” , t. 2, 199 5 ; A. Z a
górski, L ista wywiezionych do łagrów w ZSRR z O bw odu AK Rzeszów, ibidem, t. 4, 1997.
85 „San ” 1989, nr 1 -7 ; 1990, nr 5 -5 1 /5 2 ; 1991, nr 1-7.
86 A. Chm ielarz, D ziałania 64 D yw izji Wojsk Wewnętrznych NKW D przeciwko polskiem u podziemiu [w:] Wojna dom ow a czy now a ok upacja? Polska po roku 1944, red. A. Ajnenkiel, Wrocław 1998.
87 W. Kopisto, D roga cichociemnego do łagrów Kołym y, Warszawa 1990; P. Woźniak, Z apluty karzeł
reakcji, Paryż 1984; J. Sigda, W spomnienia Sybiraka 1 9 4 4 -1 9 5 5 , Wrocław 1988; W spomnienia Sybiraka 1944 -1 9 5 5 , „G azeta Grodziska” 1992, nr 6; S. Socha, Czerwona śmierć, Stalow a Wola 1997.
88 W Bonusiak, Łańcut podczas II wojny św iatow ej [w:] Łańcut. Studia i szkice z dziejów m iasta, red. W Bonusiak, Rzeszów 1997; idem, Podczas wojny obronnej i okupacji niemieckiej [w:] D ębica. Z a
rys dziejów m iasta i regionu, Kraków 1995; idem, Ruch oporu podczas II wojny św iatow ej [w:] D zie je Żołyni, red. W Bonusiak, Ż ołynia 1998; idem, Ruch oporu [w:] Dzieje Rzeszowa, t. 3; A. Z agó r
ski, O bw ód AK Mielec przed i po „B urzy” [w:] Mielec. Studia i m ateriały z dziejów m iasta i regionu, t. 3, M ielec 1994; idem, Z działalności Armii Krajow ej [w:] Dzieje Rzeszowa, t. 3; idem, Walka o nie
podległy byt narodu polskiego [w:] D ębica. Z arys dziejów ...; idem, Sanok w okresie okupacji hitle rowskiej [w:] Sanok. Dzieje m iasta, red. F. Kiryk, Warszawa 1995; J. H am pel, L a ta okupacji hitle rowskiej na Leżajszczyźnie [w:] Dzieje Leżajska, red. K. Baczkowski i J. Półćwiartek, Leżajsk 1996;
Z .K . Wójcik, Rzeszów w latach drugiej wojny światowej. O kupacja i konspiracja 1 9 3 9 -1 9 4 4 -1 9 4 5 , Rzeszów -K raków 1998; B. Jaśkiew icz, Powiat brzozowski w okresie okupacji hitlerowskiej [w:] Brzo
zów. Z arys m onograficzny...; D. G arbacz, O kupacja i konspiracja w Stalow ej Woli 1 9 3 9 -1 9 4 4 , Prze
myśl 1988; idem, Mroczne lata. Stalow a Wola (1 9 3 9 -1 9 4 4 ), t. 2, Stalow a Wola 1993.
89 D iecezja przemyska w latach 1 9 3 9 -1 9 4 5 , t. 2: Zakony, red. J. D raus i J. M usiał, Przemyśl 1990; M . M atysik, M . Rudnicka, Z. Świstak, Kościół katolicki w Jasielskiem 1 9 3 9 -1 9 4 5 , Brzozów -Stalow a
który przedstawił służbę duszpasterską w Obwodzie A K Rzeszów90, sylwetki kapelanów AK91 i udział duchowieństwa katolickiego w konspiracji po 1944 r. Odrębnego opracowania doczekał się ks. M ichał Pilipiec92, wikary z Błażowej i kapelan AK, zamordowany w grudniu 1944 r. przez przedstawicieli nowej w ła dzy. Z innych prac należy wymienić Leksykon duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1 9 4 5 -1 9 8 9 , pod redakcją Jerzego M yszora, którego pierwszy tom wydano w Warszawie w 2002 r. W zamieszczonych w nim biogram ach znaj dują się wzmianki o działalności poszczególnych księży w ruchu oporu93, głów nie w AK, N SZ i Zrzeszeniu „Wolność i N iezaw isłość” .
Obszernego opracowania doczekała się działalność Szarych Szeregów w okre sie okupacji. O ich początkach na terenie Rzeszowszczyzny pisał uczestnik kon spiracji harcerskiej Jó zef Kret94. Pierwsze pełne opracowanie dziejów Szarych Szeregów w południowo-wschodniej Polsce, autorstwa Janusza Krężela, ukazało się w 1987 r.95 W latach dziewięćdziesiątych pojawiły się też prace dotyczące konspiracji harcerzy w Dębicy, M ielcu, Krośnie i Tarnobrzegu96.
Drugim obok AK podstawowym elementem struktury Polskiego Państwa Podziemnego były organy Delegatury Rządu na Kraj, czyli tymczasowej admini stracji rządowej, której zadaniem było przygotowanie państwa na okres pow o jenny. Główną pracą poświęconą administracji cywilnej na Rzeszowszczyznie w okresie okupacji jest m onografia G rzegorza O stasza97. Dotyczy ona przedw o jennego województwa krakowskiego (bez trzech pow iatów zachodnich), dwuna stu pow iatów województwa lwowskiego i powiatu miechowskiego. Jest to jedna z nielicznych rozpraw z historii delegatur okręgowych. Informacje o administra cji cywilnej na Rzeszowszczyznie znajdują się też w opracowaniach ogólnych Grzegorza G órskiego98 i Waldemara Grabow skiego99.
Wola 1991; Kościół katolicki w Brzozowskiem i Sanockiem 1 9 3 9 -1 9 4 5 , Brzozów-Przem yśl 1992; P Bartnik, J. Koziarz, D ekanaty leżajski i sokołow ski w latach okupacji hitlerowskiej, Przemyśl 1992.
90 Z .K . Wójcik, Służba duszpasterska w Obwodzie ZWZ-AK Rzeszów, „Prace Historyczno-Archiwal- ne” , t. 7, 199 9 ; idem, Rzeszów w latach drugiej wojny...
91 Idem , D uszpasterstw o od Świętego Krzyża, Rzeszów 199 5 ; idem, D uszpasterz od Świętego
Krzyża. Ksiądz Walenty B a l, Rzeszów 199 5 ; idem , Ksiądz Jó z e f Czyż, „Stud ia Rzeszow skie” , t. 2,
199 5 ; idem, Ksiądz kapitan M ichał Sternal, ibidem, t. 1; idem, Ksiądz M ieczysław Bossowski, „Zeszyty Historyczne W iN-u” , nr 3, 1993.
92 G. Brzęk, Ksiądz M ichał Pilipiec - bohater i męczennik spraw y polskiej, Lublin 1995; M . Krycz ko, Ksiądz M ichał Pilipiec ps. „ S k i”, kapelan O bw odu Armii K rajow ej Rzeszów, Przemyśl 1990.
93 N ieliczne w zm ianki znajdują się rów nież w pracy W. Szetelnickiego, Z apo m n ian y Lw ow ski
bohater ks. Stanisław Frankl (1 9 0 3 -1 9 4 4 ), R om a 1983.
94 J. Kret, Początki tajnego harcerstwa w Rzeszowskiem, Kraków 1968.
95 J. Krężel, Szare Szeregi na Rzeszowszczyźnie, M ielec-R zeszów -K rak ów 198 7 ; idem, Szare Szere
gi na terenie południow o-w schodniej Polski, t. 2: K onspiracja harcerzy 1 9 3 9 -1 9 4 5 , Tarnów 1996.
96 Idem , Szare Szeregi na terenie Dębicy, M ielec-D ębica 199 5 ; idem, K onspiracja harcerzy i harce
rek na terenie M ielca: 1 9 3 9 -1 9 4 5 , Tarnów -M ielec 199 2 ; D .J. Krupska-O kólska, Harcerki i harce rze w Szarych Szeregach i ZWZ-AK w Krośnie, Kraków 199 6 ; A.F. Baran, Z dziejów harcerstwa tar nobrzeskiego 1 9 1 2 -1 9 4 9 , Tarnobrzeg 1995.
97 G. O stasz, Krakow ska Okręgowa D elegatura Rządu na K raj 1 9 4 1 -1 9 4 5 , Rzeszów 1996.
98 G. G órski, A dm inistracja Polski Podziemnej w latach 1 9 3 9 -1 9 4 5 . Studium historyczno-praw ne, Toruń 1995.
99 W. G rab ow sk i, D elegatura R ządu R zeczypospolitej Polskiej na K raj 1 9 4 0 - 1 9 4 5 , W arszaw a 1995.
Polskie Państwo Podziemne na Rzeszowszczyznie
W 1944 r. ukształtowały się ostatecznie władze Polskiego Państwa Podziem nego. 26 lipca pow stała Krajow a Rada Ministrów, w której główny delegat rzą du Jan S. Jankow ski został ministrem w randze wicepremiera. Rząd w spółtw o rzyli trzej jego zastępcy: Adam Bień (ze Stronnictwa Ludow ego), Stanisław Jasiukow icz (ze Stronnictwa N arodow ego) i Antoni Pajdak (z Polskiej Partii Socjalistycznej). Szesnastu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego areszto wano podstępnie 27 i 28 m arca 1945 r. w Pruszkowie. Przewieziono ich do M oskwy i tam w czerwcu 1945 r. odbył się ich proces. Jednym z nich był pocho dzący z terenu Rzeszowszczyzny Adam Bień. Sylwetka i działalność tego najdłu żej żyjącego członka władz Państwa Podziemnego budziła duże zainteresowanie historyków100. W spomnienia pozostawione przez „ostatniego z szesnastu” dotyczą głównie okresu okupacji - udziału w konspiracyjnym ruchu ludowym i D elega turze Rządu na Kraj, aresztowania przez Rosjan i procesu w M oskw ie101.
Stosunkowo dobrze znane są również niektóre zagadnienia oporu cywilnego, w tym tajnej oświaty. Znalazły one odbicie w pracach Jan a Drausa, Ryszarda Ter leckiego, Gabriela Brzęka i Jack a Chrobaczyńskiego102. Dwaj pierwsi oparli się przede wszystkim na ankietach, Brzęk wykorzystał własne wspomnienia i relacje w spółpracow ników z Państwowej Komisji Egzaminacyjnej w regionie, której był przewodniczącym. Opracowanie D rausa i Terleckiego odnosi się do obszaru by łego województwa rzeszowskiego (w granicach z 1998 r.), natom iast Brzęka jest ograniczone do dwóch powiatów.
Tajnej oświaty w byłym województwie tarnobrzeskim (dawne powiaty: Tar nobrzeg, N isko, Sandomierz, Opatów ) dotyczy praca zbiorowa pod redakcją An drzeja M eissnera103. Zaw iera ona między innymi wykazy nauczycieli, ich biogra my oraz listę pedagogów, którzy zginęli w okresie okupacji. Bibliografia oświaty polskiej pod okupacją hitlerowską z 1972 r., autorstwa Bożeny M ichalik, jest już nieaktualna.
D ziejom szkolnictw a polskiego i tajnej ośw iaty na terenie dystryktu k ra kow skiego, w tym Rzeszowszczyzny, pośw ięcona jest seria w ydaw nicza K ra kow skiego O ddziału Polskiej Akadem ii N au k 104. U kazało się ponadto kilka 100A.F. Baran, Adam Bień [w:] K onspiracja i opór społeczny w Polsce 1 9 4 4 -1 9 5 6 . Słow nik biogra
ficzny, t. 1, Kraków -W arszaw a-W rocław 2 0 0 2 (tam duży w ybór literatury).
101 A. Bień, Bóg wysoko - dom daleko, W arszawa 198 1 ; idem, Bóg wyżej - dom dalej 1 9 3 9 -1 9 4 9 , W arszawa 199 1 ; idem, Listy z Łubianki, w stęp A.K. Kunert, Kraków 199 7 ; idem, Więźniowie M o
skwy, Chicago 1987; idem, Wyprawa m oskiew ska, Staszów 1989.
102 J. Draus, R. Terlecki, O św iata na Rzeszowszczyźnie w latach 1 9 3 9 -1 9 4 5 , W rocław 1984; G. Brzęk,
Tajna ośw iata cywilna i w ojskow a w Rzeszowskiem i Dębickiem w mroku hitlerowskiej okupacji,
Rzeszów 198 8 ; J. Chrobaczyński, Szkolnictwo jaw ne na Podkarpaciu w latach okupacji hitlerow
skiej 1 9 3 9 -1 9 4 5 , Kraków 198 4 ; idem, Tajne nauczanie na Podkarpaciu 1 9 3 9 -1 9 4 5 , Rzeszów 1987; Słow nik biograficzny nauczycieli w M ałopolsce w latach II wojny św iatow ej (1 9 3 9 -1 9 4 5 ). Ofiary wojny, żołnierze, działacze konspiracyjni, nauczyciele w jaw nym i tajnym szkolnictwie, w stęp,
oprac. i red. J. Chrobaczyński, Kraków 1995 (praca zaw iera uszeregow ane w porządku alfabetycz nym spisy nauczycieli z liczącymi od jednego do kilku zdań inform acjam i na ich temat).
103 Szkoła przy zasłoniętych oknach. Z dziejów szkolnictwa w czasach okupacji hitlerowskiej na tere
nie dzisiejszego w ojew ództw a tarnobrzeskiego, red. A. M eissner, Rzeszów 1992.
104 P A dam ski, Z dziejów pracy ośw iatow ej na terenie pow iatu mieleckiego w okresie okupacji hitle
rowskiej, „Rocznik Komisji N auk Pedagogicznych” , t. 1, 196 1 ; J. Bieniasz, Tajne nauczanie w z a kresie liceum pedagogicznego w Łańcucie w latach 1 9 4 2 -1 9 4 4 , ibidem , t. 3, 1962; G. Brzęk, Tajne
artykułów 105, przyczynków 106 i w spom nień107 (te ostatnie dotyczą głównie oświaty w poszczególnych m iejscow ościach regionu oraz przedstaw iają sylwet ki władz oświatowych i nauczycieli). W szystkie wymienione prace stanowią rzetelne studium tajnego nauczania na Rzeszowszczyźnie. W zmianki o szkol nictwie tego regionu podczas okupacji hitlerowskiej znaleźć m ożna również w opracow aniach i artykułach dotyczących oświaty na terenie Generalnego G ubernatorstw a, między innymi Jó zefa K rasuskiego108 i Jó zefa R oh loffa109.
W mniejszym zakresie opracow ano zagadnienie konspiracyjnej prasy, stano wiącej jedną z najwcześniejszych form oporu cywilnego Polaków na Rzeszowsz czyźnie. Ju ż w pierwszych miesiącach okupacji zaczęły ukazywać się gazetki, któ rych rola w miarę przedłużania się wojny szybko rosła. Badania nad historią
nauczanie w oddziałach konspiracyjnych i partyzanckich na Rzeszowszczyźnie, ibidem t. 13, 1971;
B. Chrzan, Tajne władze ośw iatow e w pow iatach podziemnego okręgu szkolnego krakowskiego w la
tach okupacji hitlerowskiej 1 9 3 9 -1 9 4 5 , ibidem, t. 11, 197 0 ; J. Ćw ierz, Z arys historii tajnego na uczania na poziom ie średnim w pow iecie przeworskim w czasie okupacji hitlerowskiej, ibidem , t. 1;
J. D raus, Tajne nauczanie na terenie Inspektoratu Rejonowego ZWZ-AK Przem yśl-Jarosław , ibidem, t. 34, 1985; K. D ziduszko, O rganizacja i działalność tajnej Kom isji O św iaty i Kultury w powiecie
jarosław skim , ibidem , t. 1; A. H ajduk, Ośrodek tajnego nauczania, ibidem, t. 15, 197 3 ; I. Jakubiec,
B. Chrzan, S. G aw ęda, Kierownicze ośrodki tajnego nauczania na obszarze podziemnego Okręgu
Szkolnego Krakowskiego w latach 1 9 3 9 -1 9 4 5 , ibidem, t. 11; J. Kluz, Z historii tajnego nauczania w zakresie szkoły średniej ogólnokształcącej w Jaro sław iu , ibidem, t. 1; H . Kraus, Ze wspomnień okupacyjnych nauczyciela pow iatu brzozowskiego, ibidem, t. 3; B. O żóg, W spomnienia z tajnego nauczania w pow iecie kolbuszow skim , ibidem , t. 15; K. Rup, Szkolnictwo jaw ne i tajne w powiecie niżańskim woj. rzeszowskiego w okresie okupacji hitlerowskiej, ibidem ; Z . Skołozdro, Tajne naucza nie w czasie okupacji hitlerowskiej w powiecie sanockim , ibidem, t. 3; J. Stachow icz, M ilknące echa. Fragmenty wspomnień z tajnego nauczania w powiecie sanockim w dobie okupacji, ibidem ; M . Wie
liczko, Tajna ośw iata w Jasielskiem w latach 1 9 3 9 -1 9 4 5 , ibidem , t. 19, 1976.
105 M . Argasiński, Z arys dziejów tajnej ośw iaty w powiecie lubaczowskim , „Rocznik Lubaczow ski” , t. 3, 198 5 ; E. Bliźniak, Z dziejów okupacyjnego szkolnictwa na terenie Rzeszowa i pow iatu
(1 9 3 9 -1 9 4 4 ), „Rocznik W ojewództwa Rzeszow skiego” , t. 7, 197 0 ; W. Bonusiak, Szkolnictwo i kul tura [w:] D zieje Rzeszow a; J. Borow iec, Z dziejów tajnej ośw iaty w Tyczynie i okolicy w latach 1 9 3 9 -1 9 4 4 [w:] 600 lat Tyczyna, Rzeszów 197 3 ; S. Janusz, Szkolnictwo i ośw iata w pow iecie dę bickim w okresie okupacji, „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół N auk w D ębicy” , t. 1, 1969; J. M ar-
szał, A. Kukułka, Tajne nauczanie w powiecie łańcuckim w okresie okupacji hitlerowskiej [w:] G im
nazjum i Liceum im. H enryka Sienkiewicza w Łańcucie. Szkice historyczne, sylwetki, w spomnienia,
W arszawa 1965; J. D raus, Szkolnictwo w regionie brzozowskim w latach 1 9 3 9 -1 9 4 4 [w:] Brzo
zów ...; idem, Kształtow anie się konspiracyjnych w ładz ośw iatowych na terenie wschodniej Rze- szowszczyzny w latach 1 9 3 9 -1 9 4 4 , „Rozpraw y z dziejów ośw iaty” , t. 2 3 , 1980; R. Terlecki, Tajne w ładze ośw iatow e w zachodniej Rzeszowszczyźnie w latach 1 9 3 9 -1 9 4 4 , ibidem, t. 32.
106 T. Bem , Tajne nauczanie w Kraczkowej, „Kraczkow skie W ieści” , nr 2, 199 2 ; E. Bliźniak, Z dzie
jó w okupacyjnego szkolnictwa, „W idnokrąg” (dodatek do „N ow in Rzeszow skich” ), 19 X I 1967; idem, Kom batanckie spotkania, ibidem , 11 IV 197 0 ; idem, Z książką i karabinem , ibidem, 28 III
1 97 0 ; L. Kubik, Z dziejów tajnego nauczania, „Tygodnik Powszechny” , 17 XII 1961; idem, Pedago
giczna akcja „K uźnicy” , ibidem , 29 IV 196 2 ; A. Piątek, Cichy front, „N o w in y ” , 14 III 1982; J. Sta
chowicz, Tajne nauczanie [w:] Księga Pam iątkow a Gim nazjum M ęskiego w Sanoku, Kraków 1958. 107 A. M aksym ow icz, Tajne nauczanie w Kańczudze w latach 1 9 3 9 -1 9 4 4 , „O kruchy w spom nień...” , nr 11, 199 4 ; J. Ciećkiewicz-Truszkowska, Tajne nauczanie w M arkow ej, „O kruchy w spom nień...” , nr 19, 1996; J.D . Ratajczak, Tajne nauczanie w Jaro sław iu i jego okolicach (w spom nienia), „ Ja r o sławski kw artalnik...” , nr 36, 199 9 ; S. Bąk, Z dziejów tajnego nauczania w powiecie tarnobrzeskim
(w spom nienia), „P rofile” 1971, nr 3.
108 J. Krasuski, Tajne szkolnictwo polskie w okresie okupacji hitlerowskiej 1 9 3 9 -1 9 4 5 , W arszawa 1971. 109 J. Rohloff, W gestapow skiej kuźni [w:] Szkoła w konspiracji, W arszawa 1960.
Polskie Państwo Podziemne na Rzeszowszczyznie
prasy w okresie wojny prow adzone były już od lat sześćdziesiątych110. Dopiero w 1989 r. ukazało się opracowanie Z ofii Sokół111, zawierające przegląd wszyst kich tytułów prasy wydawanej w konspiracji, a następnie bibliografia W ładysła wa Chojnackiego112. Prasie SN i N O W została pośw ięcona praca Bronisława Ja ś kiewicza113. Jej wydanie możliwe było dopiero po 1989 r.
Postulaty badawcze
M im o iż dotychczasowy stan badań nad dziejami Polskiego Państwa Podziem nego na Rzeszowszczyznie pozw ala na opracowanie w przyszłości jego szczegó łowej monografii, to konieczne jest przeprowadzenie jeszcze prac badawczych nad niektórymi zagadnieniami. Dobrze przestudiowane są już: struktura organi zacyjna AK do szczebla placówek, przebieg akcji „Burza” , likwidacja struktur AK oraz kwestie organizacji poakowskich. Doczekała się już m onografii oświata na Rzeszowszczyznie w okresie drugiej wojny światowej. Wciąż brak jest całościo wego opracowania akcji sabotażowo-dywersyjnych. Wynika to ze stopnia zacho wania źródeł i ich dostępności dla badaczy problemu. Do zagadnień, które p o winny być wzięte pod uwagę, należy też opór cywilny. N ie zostały opracowane kom pleksow o problemy związane z działalnością propagandow ą Polskiego Pań stwa Podziemnego na Rzeszowszczyznie114, pom ocą udzielaną Zydom oraz więz- niom politycznym w więzieniach i obozach. Te braki należy wiązać przede wszystkim z fragmentarycznością zachowanych zródeł i ich specyfiką. Większość historyków kwestie pom ocy opisuje ogólnie, bez wnikania, czy była ona świad czona przez organizacje podziem ne115, czy indywidualnie. Podstawowa baza zró- dłowa, czyli przede wszystkim wspom nienia i relacje świadków, tak polskich, jak i żydowskich, oraz nieliczne dokumenty, pozw ala na przedstawienie przynaj mniej pewnych aspektów tej pomocy: zaopatryw ania ludności żydowskiej w aryj skie papiery i udzielania w sparcia materialnego więzniom. O tym, jaki był jej 110 P Sierant, Z arys dziejów konspiracyjnego pism a „O d w et” , „Rocznik H istorii Czasopiśm iennictw a Polskiego” , t. 6, z. 1, 1967.
111 Z. Sokół, Rzeszowska prasa konspiracyjna (1 9 3 9 -1 9 4 5 ), Rzeszów 1989; uzupełnieniem tej pracy jest artykuł o prasie antykom unistycznej, idem, Antykomunistyczna prasa podziem na na Rzeszowsz
czyźnie (1 9 4 4 -1 9 5 3 ), „Prace Historyczno-Archiw alne” , t. 6, 1998.
112 W. Chojnacki, Bibliografia polskich publikacji podziemnych wydanych p o d rządam i kom unistycz
nymi w latach 1 9 3 9 -1 9 4 1 i 1 9 4 4 -1 9 5 3 . Czasopism a, druki zw arte, druki ulotne, W arszawa 1996.
W ymienione w pracy pozycje dotyczące om aw ianego w artykule problem u poch odzą głów nie z lat 1 9 4 4 -1 9 4 5 .
113 B. Jaśkiew icz, Konspiracyjna prasa Stronnictw a N arodow ego oraz NOW-AK na Rzeszowszczyźnie
w latach 1 9 3 9 -1 9 4 5 , „Rzeszow skie Zeszyty N aukow e. Praw o-Ekonom ia” , t. 15, 1994.
114 Problem em tym zajm ow ał się m.in. T. Szarota. Je g o praca V - jak zwycięstwo. Symbole, znaki
i dem onstracje patriotyczne w alczącej Europy 1 9 3 9 -1 9 4 5 , W arszawa 1994, z terenów polskich
obejm uje głów nie obszar Warszawy. D o obecnej chwili nie ukazało się natom iast żadne opracow a nie pośw ięcone tylko temu zagadnieniu na Rzeszowszczyznie.
115 Kw estia pom ocy podejm ow ana była w literaturze przedm iotu, jednak przedstaw iano ją najczę ściej jako jedną z form oporu polskiego społeczeństw a; zob. m.in. M . Arczyński, W. Balcerak, K ryp
tonim „Ż e g o ta”. Z dziejów pom ocy Żydom w Polsce 1 9 3 9 -1 9 4 5 , W arszawa 197 9 ; Polskie podzie mie polityczne wobec zagłady Żydów w czasie okupacji niemieckiej. Referaty z sesji 2 2 kwietnia 1987, Warszawa 1988. Informacje o pom ocy udzielanej Zydom przez Polaków znalezć można w arty
kułach zamieszczanych w „Biuletynie Z IH -u” ; na jego łamach problem em tym zajm owali się m.in.: Szym on Datner, Stefan Krakow ski, Teresa Prekerow a i Ruta Sakow ska, Irena Sendlerow a.
