Stefan Kalinowski
Prawo oskarżonego do obrony w
procesie karnym Niemieckiej
Republiki Demokratycznej
Palestra 13/6(138), 3-17
STEFAN KALINOWSKI
Prawo oskarżonego do obrony w procesie karnym
Niemieckiej Republiki Demokratycznej
I . Z A Ł O Ż E N IA O G Ó L N E
1. Z ag ad n ien ie za k resu i treśc i p r a w a do o b ro n y podejrzanego i oskarżonego1 sta ło się je d n jm z n ajp o w a żn iejsz y ch pro b lem ó w , ja k ie w y m ag a ły u n o rm o w an ia w now ej p olskiej pro ced u rze k a rn e j. A k tu a ln e w ięc będzie om ów ienie tego, ja k inne p ro ce d u ry k a rn e norm iują tę złożoną i b o g atą prob lem aty k ę.
Do najnow szych kod ek só w po stęp o w an ia k arn e g o należy kodeks p o stę p o w an ia k arn e g o N iem ieckiej R e p u b lik i D em o k raty czn ej z 12 stycznia 1968 r. N ie z n a n a nam je st jeszcze p r a k ty k a ro zw ija ją c a się n a tle tego kodeksu. W a rto je d n a k p rzedstaw ić, ja k zostało u norm ow ane w ty m kodeksie p ra w o oskarżonego do obrony.
2. P rz y z n a n ie o sk a rż o n em u p ra w a do o b ro n y je s t je d n y m z p o d sta w o w y c h w a ru n k ó w p raw idłow ego w y m ia ru spraw iedliw ości. W m y śl k odeksu p ostępo w an ia karnego, k tó ry obow iązuje w N iem ieckiej R epublice D em okratycznej od 1 lipca 1968 r.2, jed n y m z n ajw a żn iejsz y ch z a d ań procesu k arn eg o je st to, żeby proces te n zap ew n iał pociągnięcie do odpow iedzialności k a rn e j każdego w innego, a jednocześnie, żeby zapobiegał sk a za n iu i u k a ra n iu niewinnego*. D ążenie do w łaściw ej rea liza cji tego naczelnego z a d an ia s k ła n ia do ro zbudow ania w kodeksie i do p rze strzeg a n ia w procesie p ra w a oskarżonego do obrony*.
3. P ra w o oskarżonego do obrony w socjalisty czn y m p o stęp o w an iu k a rn y m je st w ynikiem i p rze jaw em u stro jo w ej rów ności o byw ateli w obec p ra w a , n ie ty lk o p rz y ty m d ek laro w an ej ogólnie w k o n sty tu c ji5, lecz ta k że — i to p rzed e w szy st kim — g w a ra n to w a n e j re a ln ie przez w iele in sty tu c ji praw n y ch . J e d n ą z nich je st w p rocesie k a rn y m za sa d a procesow ej rów ności stron.
1 W k o d e k s ie p o s tę p o w a n ia k a r n e g o N R D u ż y w a się o k r e ś le n ia p o d e jr z a n y ł o s k a rż o n y . K o d e k s te n n ie z a w ie r a n o r m y o d p o w ia d a ją c e j n a s z e m u a r t . 71 § 2 k ,p .k . z 1928 r . W o p r a c o w a n iu n in ie js z y m w y r a z „ o s k a rż o n y ” o z n a c z a ć b ę d z ie zaróiw no p o d e jr z a n e g o , j a k i o s k a rż o n e g o . 2 S t r a f p r o z e s s o r d n u n g d e r D e u ts c h e n D e m o k r a tis c h e n R e p u b lik v o n 12 J a n u a r 1968 (G B l I s. 49). a P o r. § l u s t. 1 k-pJk. N R D z 1968 r .
* J u ż w ię c t a k i e s f o rm u ło w a n ie je d n e g o z n a jw a ż n ie js z y c h celó w p ro c e s u k a r n e g o , d o
ty c h c z a s z n a jd u ją c e s ię w p o d rę c z n ik a c h p r o c e s u k a r n e g o (p o r. S. K a l i n o w s k i : p o s tę p o w a n ie k a m ę — Z a ry s częścd o g ó ln e j, W a rsz a w a 1963, s. 9), p r z e n ik n ę ło d o k o d e k s u . Z p o d o b n y m s f o r m u ło w a n ie m s p o ty k a m y się r ó w n ie ż w n o w y m k .p .k . P R L z 1969 r ., k tó re g o a r t . 2 § l u s t. i b rz m i: ,» P rz ep isy n in ie jsz e g o k o d e k s u m a j ą n a c e lu ta k i e u k s z ta łto w a n ie p o s tę p o w a n ia k a r n e g o , a b y : 1) s p r a w c a p r z e s tę p s tw a z o s ta ł w y k r y t y i p o c ią g n ię ty d o o d p o w ie d z ia ln o ś c i k a r n e j , a o so b a n ie w d n n a n ie p o n io s ła te j o d p o w ie d z ia ln o ś c i” . 5 W m y ś l a r t . 6 k o n s t y t u c j i N R D z 1949 r . „ w s z y s c y o b y w a te le są r ó w n i w o b e c p r a w a ” .
4 S t e f a n K a l i n o w s k i Nr 6 (138)
W p rocedurze k a rn e j NRD sfo rm u ło w an o tę zasad ę ja k o n a k a z , zw rócony pod adresem organów prow adzących p ostępow anie k a rn e , tej treści, że w p o stę p o w an iu k a rn y m należy zapew nić rów ność w szystkich o byw ateli w obec p raw a. N ik t nie m oże być ścigany k a rn ie lu b d y sk ry m in o w an y z pow odu sw ej n a ro d o w ości, rasy, w y znania czy sw ego św iatopoglądu albo ze w zględu n a przynależność do pew nej k la sy czy w a rstw y społecznej. P rzepisy k o d ek su p o stę p o w an ia karn eg o są jed n ak o o b o w iązu jące niezależnie od w niesionego obw inienia, p rzy czym należy je stosow ać bez w zględu n a ro d zaj p rze stęp stw a, k tó re je s t przed m io tem toczącego się procesu. O czyw iście dotyczy to naczelnych zasad procesow ych i podstaw ow ych u p ra w n ie ń stro n . Z ag ad n ien ie ro d za ju sądu i tr y b u nie w chodzi tu w rachubę.
4. Z asad a rów ności legła u p o d sta w norm y n a k a zu jąc ej w szechstronność b a d a n ia i u w zg lę d n ia n ia cech in d y w id u a ln y c h oskarżonego po to, b y p raw id ło w o za stosow ać p ra w o k a rn e i w ydać sp raw ie d liw y w yrok. Rów ność bow iem obyw ateli w obec p ra w a w ym aga, zdaniem u staw o d aw cy niem ieckiego, w szechstronnego w y ja śn ie n ia okoliczności p o p ełn ien ia p rze stęp stw a z u w z l ę d n i e n i e t n r ó ż n i c w rozw oju p o d ejrzan eg o lu b oskarżonego — ja k o nieodzow nej p rze słan k i je d n o litego i należytego zastosow ania p ra w a k arn e g o w poszczególnym wypadku®.
5. N akaz w szechstronnego w y ja ś n ie n ia okoliczności p rze stęp stw a ob ejm u je także o b o w i ą z e k p o sz u k iw an ia okoliczności d la oskarżonego korzystnych, łagodzą cych jego w in ę lu b p ow odujących konieczność u m orzenia postępow ania. O bow ią zek te n ciąży n ie ty lk o na o rg an a ch śledczych, ale także, i to p rze d e w szystkim , na sądzie. J e s t to tzw . m a te ria ln a obrona oskarżonego.
6. W arto p o n ad to dodać, że o d rębny przepis, k tó ry nosi ty tu ł: „O bow iązek za ch o w a n ia podstaw ow ych p ra w o b y w ate li”, w y m ien ia szczególny obow iązek re sp e k to w an ia p ra w a do o brony. P rzepis 'ten zaw iera w y ra źn e sfo rm u ło w an ie o „praw ie do obro n y ”. W edług niego sąd, p ro k u ra to r i o rg an y śledcze po w in n y resp ek to w ać p odstaw ow e p ra w a oraz godność o byw ateli i p rzestrzegać p ra w a podejrzanego i oskarżonego do obrony7.
7. D uże znaczenie d la o b y w atela pociągniętego do odpow iedzialności k a rn e j m a w a ru n e k , że ja k ie k o lw ie k ścieśnienie i ogran iczen ie jego w olności m u si być p o d y k to w an e koniecznością procesow ą, oraz nakaz, żeby te n w a ru n e k był p rz e strz e gany. W edług p ro ce d u ry k a rn e j NiRD każdy sędzia, p ro k u ra to r i p rac o w n ik o rg a nów śledczych je st obow iązany — w gran icach sw ej odpow iedzialności — do s ta łego b ad a n ia , czy istn ie ją u sta w o w e w a ru n k i do stosow ania (w m ia rę potrzeby) w postęp o w an iu k a rn y m ograniczeń w olności, m a ją tk u , n ienaruszalności m ieszk a n ia i ta jem n icy koresp o n d en cji, ja k rów nież do b ad a n ia , czy ograniczenia te są konieczne d la p rze p ro w ad z en ia p o stę p o w an ia k arn e g o 8. A reszt tym czasow y może stosow ać ty lk o sąd. e P o r . § 5 k .p .k . N R D z 1968 r. P o r. ta k ż e ( je ś li c h o d z i o p o p r z e d n i k .p .k . N R D z 1952 r.) H . B e n j a m i n : Z a s a d y n o w e g o k o d e k s u p o s tę p o w a n ia k a r n e g o , „ N o w e P r a w o ” z 1953 r. n r 1, s. 44 o r a z S. K .: R e fo rm a p ro c e s u k a r n e g o w N R D , „ N o w e P r a w o ” z 1953 r. n r 1 s. 75. 7 P o r . § a k .p .k . N RD z 1968 r. O o b o w ią z k u r e s p e k to w a n ia z a g w a ra n to w a n y c h u sta w ą p r a w o b y w a te li m ó w i ta k ż e p rz e p is § 4 k .k . NRD .
8 W e d łu g a r t . 8 k o n s ty tu c ji N R D w ła d z a p a ń s tw o w a m o że o g ra n ic z a ć w o ln o ść o so b is tą o b y w a te li, łiie n a ru sz a iln o ś ć m ie sz k a n ia , taijem n icę k o r e s p o n d e n c ji i ipraw o w y b o r u z a m ie s z k a n i a w d o w o ln e j m ie jsc o w o ś c i w y łą c z n ie n a p o d s ta w ie p rz e p is ó w o b o w ią z u ją c y c h w sz y - gtkach o b y w a te li, w p ro c e s ie k a r n y m is tn ie je o b o w ią z e k b a d a n ia p rz e ^ o r g a n y p ro c e so w e , c z y z a s to s o w a n e o g r a n ic z e n ia b y ły n ie z b ę d n e . P o r. ta k ż e : B e g rü n d u n g d e r E n tw ü rf e d es S tra fg e s e tz b u c h e s , d e r S tr a f p r o z e s s o r d n u n g , d e s G e z e tz e s z u r B e k ä m p fu n g v o n O rd n u n g s w i- d i i g k e i t e n u n d d e s S tra fv o llz u g s — u n d W ie d e r e in g lie d e ru n g s g e s e tz e s , „ S o z ia lis tis c h e D e m o k r a tie ” (v o m 15.XII.1967), O rg a n d e s S t a a t s r a t e s u n d d e s M in is te r r a te s d e r DDR.
Nr 6 (133) P ra w o o s k a r ż o n e g o d o o b r o n y w p ro c . k a m . N R D 5
8. T rzeba się zgodzić z poglądem H ildy B eniam in, przew odniczącej K om isji p o w o łan ej do o p raco w an ia p ro jek tó w u sta w k a rn y c h , a w ypow iedzianym przez nią w d niu 15 g ru d n ia 1967 r. na posiedzeniu Izby L/udowej, że p ra w o do obrony w y rażo n e w k o n sty tu c ji z 1949 r. zostało rozbudow ane w kodeksie p o stę p o w an ia k a r nego ja k o w aż n a p o d sta w a p raw o rz ąd n o ści9.
Istotnie, p ra w o do obrony w kodeksie p o stę p o w an ia karn eg o zostało w licznych przepisach szczegółowo unorm ow ane, a p o d staw o w y przepis o obow iązku organów procesow ych do p rze strz e g a n ia tego p ra w a pow inien stanow ić d ec y d u ją cą w s k a zów kę w w y p ad k ach w ątpliw ych. N owe socjalisty czn e p ra w o niem ieckie zostało przeciw staw ione p ra w u N iem ieckiej R ep u b lik i F ed era ln ej, w k tó re j obow iązują
jeszcze w tym zakresie sta re , cesarsk ie przepisy.
9. P ra w o do obro n y je st p rze jaw em hu m an izm u , k tó ry pow inien p rze n ik ać po stępow e p ra w o k a rn e socjalistyczne.
II. IS T O T A P R A W A DO O BRO N Y
i
1. P ra w o do obrony zostało w k.p.k. NRD z 1968 r. sfo rm u ło w an e od stro n y u p ra w n ie ń procesow ych oskarżonego, a w ięc ja k o ro d za j g w a r a n c j i p r a w o s k a r ż o n e g o , a zarazem ja k o g w a r a n c j a p r a w i d ł o w e g o w y m i a r u s p r a w i e d l i w o ś c i . U sta w a w ięc sta n o w i p rzed e w szystkim , że oskarżony je st p ełn o p raw n y m uczestnikiem postępow ania, że je st podm iotem p ro cesu i że p rzy słu g u je m u p ra w o d zia ła n ia w procesie w celu ochrony jego praw .
2. P rzepis ch a ra k te ry z u ją c y stanow isko procesow e oskarżonego i podejrzan eg o 10 stw ie rd z a w sposób kategoryczny, że osoby te m a ją p ra w o do c z y n n e g o u d z i a ł u w całokształcie p o stę p o w an ia karnego. M ogą one bronić sw ych interesó w sam e, a ta k ż e — w każd y m sta d iu m p o stę p o w an ia — m ogą korzystać z pom ocy obrońcy.
3. W te n sposób zostało określone p raw o do osobistej obrony i do tzw. obrony fo rm aln ej.
4. T ra k to w a n ie je d n a k p ra w a do obrony ja k o g w a ra n c ji procesow ej zm usza do dalszych k onsekw encji. Skoro w ięc g w a ra n c ja ta je st zarazem g w a ra n c ją p ra w i dłow ego w y m ia ru spraw iedliw ości, to m usi ona pow odow ać z kolei ko n sek w en cje dla organów procesow ych, n a k tó re w k ła d a się sw oiste obow iązki. D latego też ja k o g w a ra n c ję realn o ści tych u p raw n ie ń p rzew idziano w kodeksie szczególny obow iązek są d u , p r o k u ra to ra i o rganów śledczych do zapew nienia p o d ejrz an e m u i oskarżonem u w szelkich p raw , a w szczególności — p ra w a do obrony. T ak ie w łaśn ie ujęcie c h a ra k te ry z u je kodeks p o stę p o w an ia karn eg o NRD.
s H . B e n j a m i n : S tra fg e s e tz b u c h d e r D e u ts c h e n D e m o k r a tis c h e n R e p u b lik — B e itr a g
zu e in e m e in h e itlic h e n R e c h tss y s te m . R e fe r a t te n o g ło sz o n y z o s ta ł w z b io rz e : D as n e u e S t r a f r e c h t — jb e d e u ts m e r S c h r i tt z u r F e s tig u n g u n s e r e s s o z ia lis tis c h e n R e c h ts s ta a te s , 1968, Z. 4, s. 30.
io P o r. § 15 k .p .k . N R D . w ty m w z g lę d z ie b a r d z ie j p ra-w id ło w y w y d a je s ię p rz e p is a r t . 9 n o w e g o p o ls k ie g o k .p .k . z 1969 r., k t ó r y p o w ta r z a w p r a w d z ie częścio w o m y śl p r z e p is u a r t. 53 u s t. 2 K o n s ty tu c ji P R L , je d n a k ż e f a k t u m ie sz c z e n ia go w k o d e k s ie p o s tę p o w a n ia k a r n e g o (w k tó r y m w ła ś n ie to o g ó ln ie s fo r m u ło w a n e p r a w o d o o b r o n y m a te r ia ln e j i f o rm a ln e j z n a j d u je sw o je ro z w in ię c ie , sipirecyzawaoiie i z a g w a ra n to w a n ie ) m a d u ż ą w y m o w ę . W K o n s ty tu c ji P R L „ o s k a rż o n e m u p o rę c z a się p r a w o d o o b r o n y ” . S p e łn ie n ie te g o p o rę c z e n ia , sp o só b i w a r u n k i je g o r e a liz a c ji p o w in n a o k r e ś lić u s ta w a o p o s tę p o w a n iu w s p r a w a c h k a r n y c h .
e S t e f a n K a l i n o w s k i Nr 6 (138) H I. O B R O N A M A T E R IA L N A
1. W m yśl p ra w a procesow ego N RD żaden ob y w atel nie m oże być bezpodstaw nie o b w in io n y o p rz e stę p stw o lu b o g raniczony w sw ej w olności osobistej poza u s ta w ow o określo n y m i p rze sła n k a m i. W p o stę p o w an iu k a rn y m obow iązuje zasad a do m n ie m a n ia niew in n o ści, za sa d a in d u b io m itiu s , zalkaz re fo rm a tio n is in peius, zakaz p rze rz u can ia n a oskarżonego ciężaru dow odzenia, n iezaw isłość sędziów, k o legialność, jaw ność i u stn o ść rozpraw y. O rzeczenie w k w estii w in y i k a ry może w y d ać je d y n ie sąd. T y lk o te ż sąd d ec y d u je o sta te c z n ie o w in ie oskarżonego.
W m y śl § 6 k.p.k. N RD n ik t n ie m oże być b e z p o d sta w n ie o b w in io n y o p rz e stę p stw o , nikogo nie m ożna u w ażać za w innego, zanim jego odpow iedzialność k a r n a nie zo stanie u d o w o d n io n a i stw ie rd z o n a w p raw om ocnym orzeczeniu. W w y p a d k a c h w ątp liw y ch należy w y d a ć orzeczenie n a korzyść obw inionego. W edług § 14 n ik t też nie m oże być p o n o w n ie pociągamy do odpow iedzialności k a rn e j za czyn, co do któ reg o są d N iem ieckiej R ep u b lik i D em okratycznej w y d ał ju ż orze czenie.
2. W yraźnym przep isem w p ro w ad zo n o obow iązek org an ó w procesow ych do u s ta la n ia fa k tó w niezbędnych do w y d a n ia orzeczenia o odpow iedzialności k a rn e j. B a r dzo w ażny je st z a w a rty w k.p.k. nakaz, żeby fa k ty te u sta la ć je d y n ie za pom ocą śro d k ó w dow odow ych dopuszczonych przez u s ta w ę i w ustaw o w o p rze p isan e j f o r m ie. P rzy zn an ie się oskarżonego do w in y nie z w a ln ia org an ó w procesow ych od obow iązku w szechstronnego i o b iektyw nego u s ta le n ia p raw d y .
3. Do in s ty tu c ji należących do zespołu środków g w a ra n tu ją c y c h m a te ria ln ą ob ro nę należy zaliczyć p rzed e w szy stk im ca łe sta d iu m sędziow skiego o d d a n ia pod sąd, czyli — ja k to się w p ro ce d u rz e niem ieckiej nazy w a — p ostępow anie o otw arcie p o stę p o w an ia głów nego. J e s t to p rze d e w szystkim k o n tro la zasadności oskarżenia oraz k o n tro la sąd u n ad p raw id ło w o śc ią p o stę p o w an ia przygotow aw czego, a zw łasz cza n a d ty m , czy p r a w a p o d ejrz an e g o były należycie chronione. N ie trz e b a w y ja śn ia ć, ja k duże znaczenie m a — d la zach o w an ia p raw o rz ąd n o ści w tym p ostępo w a n iu — rzeteln ie i w n ik liw ie d o k o n an a k o n tro la przep ro w ad zo n a przez nieza w isły czynnik sądow y. W p ro ced u rze k a rn e j N RD przep isy o sądow ej k o n tro li są szeroko rozbudow ane.
4. Je d n y m z głów nych celów o d d a n ia p o d sąd je st dbałość o to, by p ra w o do ob ro n y było realne. Je że li sąd stw ie rd z i w ty m zak resie ta k ą w łaśn ie u ste rk ę p o stę p o w an ia przygotow aw czego, to pow in ien zw rócić sp raw ę p ro k u ra to ro w i w celu u zu p ełn ien ia śledztw a. T rz eb a tu dodać, że p ra w o są d u do zw ro tu a k t p r o k u ra to ro w i celem u zu p ełn ien ia śle d ztw a je s t ch a ra k te ry sty c z n e d la p ro ce d u r ty p u socja listycznego u .
i i Z o sta ło o n o w p ro w a d z o n e do p r a w a N R D w k o d e k s ie p o s tę p o w a n ia k a r n e g o N R D w 1952 r . R o z w ija n e w o r z e c z n ic tw ie są d o w y m , d o c z e k a ło się z c z a se m n a w e t s p e c ja ln y c h w y ty c z n y c h P le n u m S ą d u N a jw y ż s z e g o N R D . Z o sta ło o n o u tr z y m a n e i r o z b u d o w a n e b a r d z ie j s z c z e g ó ło w o w k o d e k s ie p o s tę p o w a n ia k a r n e g o o b o w ią z u ją c y m o d 1.VII.1968 r .
W p o ls k ie j p r o c e d u r z e i n s t y t u c j ę t ę n o r m u je a r t . 251 i 305 k .p .k . z 1928 r . N o w y k .p .k . z 1969 r . m o c n o r o z b u d o w u je p r a w o d o z w r o tu a k t , n a w e t u p o w a ż n ia ją c są d do z w r o tu s p r a w y p r o k u r a to r o w i w c e lu ro z s z e rz e n ia p o s tę p o w a n ia p rz y g o to w a w c z e g o n a w s p ó ło s k a r - ż o n y c h n ie o b ję ty c h d o ty c h c z a s a k te m o s k a rż e n ia . W a rto t u p o z a ty m d o d a ć , że w o r z e c z n ic tw ie o p a r ty m n a p o ls k ie j p r o c e d u r z e k a r n e ] w o js k o w e j z 1945 r . w k w e s tii o d d a n ia p o d s ą d z o s ta ła w y d a n a b a r d z o sz c z e g ó ło w a u c h w a ła Z g ro m a d z e n ia S ę d z ió w N a jw y ż sz e g o S ą d u W o js k o w e g o z d n . 9.IV.1959 r . (Z g. O g. 13/59), k t ó r a w p r o w a d z iła o b o w ią z e k k ie r o w a n ia s p r a w n a p o s ie d z e n ie n ie ja w n e , je ż e li — z d a n ie m p re z e s a — z a c h o d z i p o tr z e b a w y d a n ia z a r z ą d z e ń p r z e k r a c z a ją c y c h je g o w ła d z ę .
N r 6 (13®) P ra w o o sk a r ż o n e g o d o o b r o n y w pro c. k a r n . N R D 7
5. Z om ów ionym p rzepisem § 193 kjp.k. NRD k o resp o n d u je przep is § 192 tegoż k o d ek su , k tó ry m ów i o odm ow ie o tw arc ia p o stę p o w an ia głównego. W m yśl tego przepisu sąd p o w in ie n odm ów ić o tw arc ia p o stę p o w an ia głównego, jeżeli b ra k je st dostatecznego p o d e jrz e n ia o po p ełn ien ie czynu p rze stęp n e g o lu b b ra k ustaw o w y ch p rz e sła n e k ścigania karnego.
W edług w ytycznych P len u m S ą d u N ajw yższego NRD, jeżeli sąd po d o k ład n ej a n a liz ie treści a k t dojdzie do w niosku, że p o d ejrzen ie o popełnienie przez o sk arżo nego zarzuconego m u p rze stęp stw a nie z n a jd u je w a k ta c h dostatecznego oparcia, m u si odm ów ić o tw arc ia po stęp o w an ia sądow ego. O dm ow a ta może n astąp ić ze w zględów p ra w n y c h lu b faktycznych. Z przyczyn n a tu ry fak ty c zn e j odm ow a n a s tę p u je w ted y , gdy po w yczerp an iu w szelkich m ożliw ości p o stę p o w an ia p rzygo tow aw czego u sta lo n e okoliczności fak ty c zn e nie u z a sa d n ia ją podejrzen ia, że isto t n ie m am y do cz ynienia z przestępstw em , albo gdy w p raw d zie zachodzi podejrzenie, że popełniono przestępstw o, lecz b r a k dostatecznych p o d sta w do podejrzen ia, że sp ra w c ą jego je s t o b w in io n y ls.
S ąd te d y pow in ien s ta ć n a stra ż y p ra w a do obrony ta k że i przez to, że zw raca u w ag ę n a to, czy podejrzenie po p ełn ien ia p rz e stę p stw a je st u zasadnione w d o sta tecznej m ierze.
Oczywiście, sp ra w u ją c k o n tro lę n ad dostatecznością dow odów , sąd m a możność sp raw d ze n ia , czy przep ro w ad zen ie dow odów w śledztw ie i ich u trw a le n ie o d b y w ało się zgodnie z przepisam i. B a d a więc, czy zasad a praw o rząd n o ści b y ła re sp e k to w an a.
6. T ra fn ie zatem o k reśla się om aw ian ą tu in sty tu c ję ja k o rodzaj w szechstronnej k r y ty k i w s to s u n k u do p rac y p ro k u ra to ra i organów pro w ad zący ch p o stę p o w an ie przygotow aw cze.
N adzór sąd o w y zapobiega nadużyciom , a ty m sam ym chro n i pod ejrzan eg o p rzed sam o w o lą o rganów ścigania. J e s t to w ięc ro d za j in sty tu cjo n aln e j g w a ra n c ji p ro
cesow ej, k tó ra g w a ra n tu je p o d ejrz an e m u i społeczeństw u, że w postęp o w an iu przygotow aw czym ów p o d ejrzan y będzie tra k to w a n y w łaściw ie i że jego p raw o do obrony będzie uszanow ane. W p o stęp o w an iu ty m zasada k o n tra d y k to ry jn o śc i o raz u dział obrońcy doznają ograniczeń, d la teg o też ta k w aż n a je s t tu n astępcza k o n tro la niezaw isłego organu.
7. W szystkie pow yższe przepisy są p rze jaw em tzw. m a te ria ln e j obrony p o d e jrz a nego i oskarżonego. W procesie now ożytnym bow iem te in sty tu cje, k tó re zm ierza ją d o w y d a n ia w y ro k u sp raw iedliw ego, o partego n a p raw d zie i p raw ie , są śro d k am i d o realizo w an ia spraw iedliw ości, a w ięc ty m sam ym ch ro n ią oskarżonego przed niesp raw ied liw y m , niesłusznym lu b zbyt su ro w y m skazaniem .
Oczywiście n o rm y w yżej w sp o m n ian e nie w y cz erp u ją ca ło k sz tałtu p ro b lem aty k i o bro n y m a te ria ln e j, p o d k re śla ją one jed y n ie jej ry sy n ajw ażniejsze.
IV . T R E SC p r a w a d o o b r o n y o s o b i s t e j o s k a r ż o n e g o
1. W a rto podk reślić, że kodeks p o stę p o w an ia k arn e g o NRD należy do ty c h n ie licznych kodeksów , k tó re w y ra źn ie — w w yo d ręb n io n y m przepisie — fo rm u łu ją tre ść p ra w a do o b ro n y ja k o w yliczenie u p ra w n ie ń procesow ych przy słu g u jący ch p o d ejrz an e m u i oskarżonem u.
12 P o r . R ic h tlin ie d e s „ P le n u m d e s O b e r s te n G e r ic h ts n r W, „ S t r a f p r o z e s s o r d n u n g ” vom 2 O k to b e r 1952, B e rlin 1964, s. 293.
8 S t e f a n K a l i n o w s k i N r 6 (138>
W kodeksie o treśc i p ra w a do obrony tr a k tu je przep is § ©1, w m yśl k tó re g o po d ejrz an e m u i o skarżonem u p rzy słu g u je p raw o :
a) do zapoznania się z obw inieniem ,
b) do za w iad a m ia n ia o śro d k ach dow odow ych,
c) do p rz e d sta w ia n ia w szystkiego, co m oże go oczyścić z w niesionego p rz e ciw ko niem u o bw inienia lu b zm niejszyć jego odpow iedzialność k a rn ą , d) do osobistej ob ro n y i sk o rzy stan ia w k ażdym sta d iu m p o stę p o w an ia
z pom ocy obrońcy,
e) do zgłaszania w niosków dow odow ych i innych w niosków w zakresie p rz e pro w ad zen ia p ostępow ania,
f) do z a k ła d a n ia środików odw oław czych.
P oniew aż celem niniejszego o p raco w an ia je s t przede w szystkim c h a ra k te ry s ty k a p ra w a do obrony w p rocedurze k a rn e j NRD, przeto om ów ienie p ra w oskarżonego dostosow ano do te j u staw o w ej sy stem aty k i, chociaż m oże n asu w ać ona pew ne z a strzeżenia z p u n k tu w idzenia logicznego ulkładu.
a. P ra w o do zapoznania się z obw inieniem
1. P ra w o oskarżonego (a jeszcze w cześniej — p ra w o p odejrzanego w p ostępo w a n iu przygotow aw czym ) do zap o zn an ia się z za rzu te m , k tó r y m u postaw io n o , je s t fu n d a m e n te m p r a w a do obrony. W szelkie d e k la ra c je o p ra w ie do oforony b y ły by p u sty m dźw iękiem , gdyby nie p rze d staw io n o p o d ejrz an e m u treści za rzu tu . D la te go w szelkie ogran iczen ia w ty m za k resie są z istoty sw ej ograniczeniem p ra w a
do obrony13.
2. W procesie k a rn y m NRD, jeszcze przed rozpoczęciem pierw szego p rze słu ch a n ia w c h a ra k te rz e p o d ejrzan eg o , n ależy o b w in io n em u w sk azać t r e ś ć z a r z u t u 14. T rz eb a m u w ięc zakom unikow ać o w szczęciu p rzeciw ko niem u p o stę p o w an ia p rz y gotow aw czego i o w niesionym obw inieniu. K odeks nie p rze w id u je od tego żadnych w y ją tk ó w w to k u w szczętego p o stę p o w an ia k a rn e g o ; nie m a też odroczenia p rze d
sta w ien ia zarzutów .
3. N ależy je d n a k dla ścisłości w spom nieć, że p rze d w szczęciem p o stę p o w an ia przygotow aw czego w olno w NRD p rzeprow adzić tzw. czynności spraw d zające. P rz y ro zp y ty w a n iu w to k u czynności sp raw d za ją cy ch , p o legających n a spraw d zen iu złożonego zam eld o w an ia lu b doniesienia o p rzestęp stw ie, w olno p y ta ć ta k że osobę p o d ejrz ew an ą , ale nie sta w ia się jej jeszcze z a rzu tu po p ełn ien ia p rze stęp stw a. P rz esłu c h an ie zaś w c h a ra k te rz e p odejrzanego w to k u czynności sp raw d za ją cy ch je st ustaw ow o zabronione. W celu z a d an ia p y ta ń osobie p o d ejrz ew an e j o popełnie n ie p rze stęp stw a m oże ona być d oprow adzona do o rg an u przesłuchującego. K odeks nie p rec y zu je an i zak resu , an i fo rm y tego ro zp y lan ia. N ato m ia st w szelkie p rz e słu c h a n ia w c h a ra k te rz e p odejrzanego lu b oskarżonego od b y w ają się „na pod n ie sione przeciw nim z a rz u ty ”. Z aw sze w to k u p rze słu c h a n ia należy osobom tym d ać m ożność w ypow iedzenia się w zw iązku z podniesionym i przeciw ko nim za rzu ta m i.
4. Z ch w ilą g d y sąd p o sta n o w ił sk ie ro w a ć siprawę n a ro zp raw ę, odpis a k tu oskair- że n ia o ra z odpis p o sta n o w ie n ia są d u o o tw a rc iu p o stę p o w a n ia głów nego należy d o rę czyć oskarżonem u. J e s t to n a jd o k ła d n ie jsz a fo rm a z a p o zn a n ia oskarżonego z z a rz u tem . O czyw iście ty lk o znajom ość sta w ia n y c h zarzu tó w u m o ż liw ia p o d e jrz a n e m u
u N a le ż a ło do nd-ch m.im , o d r o c z e n ie z a p o z n a n ia s ię z tr e ś c ią z a r z u tu .
Nr 6 (138) P r a w o o sk a r ż o n e g o d o o b r o n y w p ro c . k a m . N R D cj
i o skarżonem u złożenie w y ja śn ie ń i p o djęcie obrony. P o d k re ślić należy, że kodeiks m ów i ciąg le o p r a w i e do obrony, a n ie o o b o w i ą z k u obrony.
5. O skarżony m u si znać sta w ia n e m u z a rzu ty w razie roszerzenia oskarżenia. D odatkow e osk arżen ie w nosi się d o p ro to k o łu ro zp raw y . P rzew odniczący pow in ien dać oskarżonem u sposobność do obrony przed now ym i zarzutam i, a gdy w n o si o to oskarżony, jego obrońca lub społeczny obrońca — p rze rw ać lu b odroczyć rozpraw ę, aby um ożliw ić oskarżonem u przyg o to w an ie się do obrony.
6. J e s t rzeczą c h a rak te ry sty cz n ą, że 'naw et w postęp o w an iu nakazow ym , w k tó ry m sąd może bez ro zp raw y w ydać n ak a z k a rn y , konieczne je st przed w y d an ie m sądow ego n ak a z u kannego p rz e p ro w a d z e n ie p rz e z s ą d rozm ow y z o sk a rż o n y m (eine A u ssp ra c h e m it d em B esc h u ld ig ten fiih r e n ) 15. Z re sz tą n a w e t w ty m p ostępo w a n iu nakazow ym o sk arżo n y m u s i b y ć zapoznany ze sta w ia n y m m u zarzutem , p rzez p r o k u ra to ra , k tó ry s k ła d a w n io se k o w y d a n ie n ak a zu k arn e g o . W niosek bow iem takli w otoo agłoislić ty lk o w ted y , g d y m in . sp ra w c a p rzy z n ał się d o z a rzucanego m u c z y n u 11®. P rz ed przy zn an iem się w ięc m u siał on być zaw iad o m io n y o zarzucie.
7. W p o stę p o w an iu przyśpieszonym , w k tó ry m nie m a sta d iu m o tw a rc ia p o stęp o w an ia głów nego i w k tó ry m n ie m a pisem nego a k tu oskarżenia, oskarżonego- za w iad am ia slię o z a rz u ta c h (was ih m zu r L a st gelegt w ird) p rz y d o ręc zan iu w e z w an ia n a rozpraw ę. Je śli w ezw ań się nie doręcza albo je śli oskarżony zo staje przym usow o sprow adzony n a rozpraw ę, to o za rzu ta ch do w iad u je się n a początku rozpraw y, a ich isto tn ą treść u jm u je się w p ro to k o le 17.
8. K odeks n o rm u je kw estię w ez w a n ia tłu m ac za , jeżeli p o d ejrzan y lub oskarżony nie w ład a językiem niem ieckim , a p ostępow anie przygotow aw cze lu b sądow e n ie odbyw a się w jego języ k u ojczystym 18.
9. W ażną rzeczą je st możność k o n tro li n astępczej co do tego, czy n a ro zp raw ie przedstaw iono tre ść za rzu tu . W a rto t u w spom nieć o tym , że ogólne przep isy o p ro tokole ro zp raw y n a k a z u ją um ieścić w nim „określenie p rze stęp stw a w edług p o sta now ienia o o tw a rc iu p ostępow ania głów nego” 19.
P o n ad to w p ro to k o le ro zp raw y zam ieszcza się w zm ian k ę o tym , że p ro k u ra to r refero w ał isto tn ą treść o skarżenia i że odczytano p ostanow ienie o o tw arc iu p o stę p o w an ia głównego. T am gdzie nie m a p o stę p o w an ia o oddanie pod sąd, szczególny przepis n a k a z u je p o inform ow anie oskarżonego o treści zarzutu. P ro to k ó ł ro zp raw y je st w tym w y p a d k u dow odem , czy przepisy o postęp o w an iu zostały n a ro zp raw ie głów nej zachow ane.
10. Z p u n k tu w id zen ia p ra w a do obrony w aż n a je s t dla oskarżonego nie ty lk o w iedza o tym , co je st przedm iotem o sk a rż en ia (okoliczności faktyczne), ale także- znajom ość k w a lifik a c ji p ra w n e j, ja k ą zastosow ano do zarzuconego m u czynu. W za leżności bow iem od tej k w a lifik a c ji o skarżony k sz ta łtu je nieraz linię sw ej obrony, p od w ażając m .in. poszczególne znam iona p rzestęp stw a. S kazanie go przez sąd z p rze p isu innego, o kreślającego p rzy p isa n e p rze stęp stw o o nieco innych znam io nach, byłoby zaskoczeniem dla oskarżonego, u n iem ożliw iającym lu b u tr u d n ia ją cy m m u obronę w zw iązku z now ą k w a lifik a c ją czynu. IPonieważ znów z d ru g ie j
15 P o r. § 271 k .p .k . N R D z 1968 r. ie P o r. § 270 u s t. 2 ik.p.k. N R D z 1968 r. 17 P o r . § 259 k .p .k . N R D z 1968 r. 18 P o r. § ЯЗ k .p J s . N R D z 1968 r .
10 S t e f a n K a l i n o w s k i Nr 6 (138)
s tr o n y są d nie m oże być zw iązany k w a lifik a c ją p ra w n ą w sk a z a n ą w akcie o sk a r żenia, jeżeli uw aża ją z a niew łaściw ą, p o w sta je dylem at, d la któ reg o rozw iązania nieodzow ne je s t uprzedzenie oskarżonego o ta k ie j m ożliwości. U przedzenie ta k ie je s t elem entem p ra w a do obrony.
T a k ą też k o n stru k c ję tr a fn ie p rzy jęło p ra w o procesow e NRD. W ko d ek sie istn ie je w y ra źn y przepis, że o skarżony m oże być skazan y z i n n e g o przep isu ustaw y k a rn e j niż w y m ieniony w p o sta n o w ien iu o o tw a rc iu p o stę p o w an ia głów nego tylko w te d y , gdy zo stał o ta k ie j m ożliw ości p o u c z o n y P o u c z e n i e to leży w in te resie •obrony oskarżonego, a zarazem w in te re sie w y m ia ru sp raw iedliw ości. J e s t bow iem rzeczą konieczną, żeby w y ro k b y ł o p a rty n a okolicznościach fak ty czn y ch zgodnych z rzeczyw istym sta n em oraz żeby te n s ta n fa k ty c z n y z o stał p raw id ło w o z a k w ali fikow any.
11. W in te resie obrony oskarżonego leży u m ożliw ienie m u obrony przed zm ie nionym oskarżeniem . Je że li w ięc o sk a rż o n y — dla p rzy g o to w a n ia się do obrony p rze d zm ienionym zarzu te m — w niesie o w yznaczenie m u na to odpow iedniego czasu, przew odniczący zarząd za p rz e rw ę lu b odracza ro zp raw ę. W niosek ta k i może ułożyć oskarżony, jego obro ń ca lu b obrońca społeczny.
b. P ra w o do zaw iad o m ien ia o śro d k a c h dow odow ych
1. O skarżony, ab y m ógł się bronić, pow in ien znać nie tylk o sa m zarzut, ale •także w iedzieć, ja k ie d o w o d y zostały ze b ran e przeciw ko niem u. Znajom ość m a te ria łu dow odow ego, ja k im ro zporządza p rzeciw n ik procesow y, zap ew n ia o sk a r żonem u m ożność sk u te cz n ej obrony i u sto su n k o w a n ia się k rytycznego do z e b ra nego m a te ria łu dow odow ego oraz do p rze d staw ie n ia kontrdow odów .
2. J e s t rzeczą oczyw istą, że n ajlep szą znajom ość m aiteriału dow odow ego d aje p o d ejrz an e m u osobiste uczestniczenie przy grom adzeniu i u trw a la n iu tego m a te ria łu p rz e z prow adzącego p o stęp o w an ie przygotow aw cze. D latego rzeczą n ajw a żn iejsz ą je s t u d ział podejrzanego p rz y czynnościach śledczych. Nie je st to je d n a k w p ełn i m ożliw e i d lateg o o części m a te ria łu dow odow ego p o d e jrz a n y z reg u ły nie w ie. T ak je s t p ra w ie w k ażd y m postępow aniu.
K odeks p o stęp o w an ia k arn e g o NRD za p ew n ia ty lk o w tej k w estii najpóźniejszy "term in, w k tó ry m p o d e jrz a n y m u si być zapoznany z dow odam i. M a to m ianow icie n astąp ić n ajpóźniej przed zam knięciem p o stę p o w an ia przygotow aw czego»1.
c. P ra w o do złożenia w y jaśn ień
1. P ra w o do obrony re a liz u je się n ajp ełn iej przez m ożliw ość w ytłu m aczen ia sw ego postęp o w an ia, złożenia w y ja ś n ie ń obalających z a rz u t lub zm niejszających w inę.
Z a g w a ra n to w an ie m p ra w a p o d ejrzan eg o do p rze d staw ie n ia w szystkiego, co m o głoby go oczyścić z z a rz u tu lu b zm niejszyć jego odpow iedzialność k a rn ą , je s t w k.p.k. NRD przepis a rt. .105 (4), w m y śl któ reg o ju ż w tra k c ie pierw szego p rz e słu c h a n ia należy dać p o d ejrz an e m u sposobność do w y ja śn ie n ia jego postępow ania, o d p a rc ia p o d ejrz en ia i p o d an ia okoliczności odciążających. M ożna m u zezwolić
20 T a k g ło si § 241 k .p .k . N R D . J e s t t o k o n s t r u k c j a p o d o b n a d o k o n s t r u k c j i n a s z e g o d a w n e g o k .p .k . (p o r. a r t . 324 k .p .k . z 1928 r . i a r t . 348 n o w e g o k .p .k . z 196* r.).
N r 6 (138) P ra w o o s k a rż o n e g o d o o b r o n y w p ro c . k a m . N R D 11
n a ujęcie sw ej w ypow iedzi w fo rm ie p isem nej lu b in n ej. Z tych w łaśn ie w zględów ta k w ażn e je s t w czesne zaw iadom ienie oskarżonego o za rzu tach . N iejed n o k ro tn ie szczegółowe w y ja ś n ie n ia p odejrzanego w e w czesnym sta d iu m p o stę p o w an ia p rz y gotow aw czego um ożliw ią p raw id ło w e p o k ie ro w a n ie p ra c ą organów śledczych, z k o rzyścią p rzy ty m dla w y k ry c ia p ra w d y , co w ogóle leży w in te resie w y m ia ru s p r a w iedliw ości.
2. W y jaśn ien ia oskarżonego, zw łaszcza zgodne z okolicznościam i sp raw y , oraz szczere p rzy z n an ie się do w in y m a znaczenie m .in. d la sk ie ro w a n ia w n io sk u o w y d a n ie n ak a z u karn eg o , o p rze k aza n iu sp ra w y społecznem u organow i sp ra w ie d li w ości, ja k ró w n ież d la w y m ia ru k a r y lu b zaw ieszenia je j w y konania.
3. Z n aciskiem p o dkreślić w yp ad a, że kodeks z a b ra n ia p rze rz u can ia n a p o d e j rzan eg o lub oskarżonego obow iązku dow odzenia22.
d. Prawo do osobistej obrony
1. P ra w o do sk ła d a n ia w y jaśn ień je st je d n y m z p rzejaw ó w czynnej osobistej o b ro n y , je d n a k ż e p ra w o to nie ogranicza się ty lk o do sk ła d an ia w y jaśn ień . U m o żliw ienie o skarżonem u osobistej obrony je s t n ajw a żn iejsz ą g w a ra n c ją procesow ą. W ty m ogólnym ok reślen iu „praw o do osobistej obro n y ” sk u p ia ją się ja k w so czew ce w szelkie u p ra w n ie n ia i p rzy w ile je łącznie z p raw em do „ostatniego głosu” , k tó r e s ta r a ją się w y ró w n a ć w procesie fa k ty c z n ą nierów ność stro n i k tó re służą
ak ty w n e j obronie.
2. N ależą w ięc tu m .in. p raw o do uczestniczenia p rzy czynnościach dow odow ych, p ra w o do obecności n a ro zp raw ie, do za b ie ra n ia głosu, zgłaszania w niosków , uw ag, sp ro sto w ań , do żalen ia się na niek o rzy stn e rozstrzygnięcia. N ależy tu ta k ż e om ó w ione w yżej p ra w o do sk ła d a n ia w y ja śn ie ń oraz p ra w o do zgłaszania w niosków dow odow ych, a zw łaszcza p raw o do p o uczenia o p rzy słu g u jąc y ch u p ra w n ie n ia c h
i p ra w o do w y łąc ze n ia członków sk ła d u sędziow skiego.
P o d staw ą, z k tó re j te w szystkie u p ra w n ie n ia w y ra sta ją , je st — um ieszczony w śród przepisów naczelnych — przepis § 8, w m yśl któ reg o p o d ejrzan y i obw inio n y m a ją p ra w o w sp ó łd z iałan ia w e w sze ch stro n n y m i o b ie k ty w n y m u sta le n iu p r a w dy.
e. Prawo do pouczenia o przysługujących prawach
1. Z u p ra w ie ń przy słu g u jący ch z m ocy p ra w a m oże k o rzystać ty lk o ta osoba, k tó ra w ie o nich. W praw dzie obow iązuje ogólna zasada, że k ażdy pow inien znać p ra w o i że nieznajom ość p ra w a szkodzi, je d n a k ż e aby zm niejszyć m ożliw ości p o k rzy w d zen ia obyw atela, k tó ry n ie u m ia ł «Skorzystać z 'przysługujących m u w p r o cesie k a rn y m u p raw n ie ń , bo o nich nie w iedział, p raw o procesow e k a rn e NRD w p ro w a d za szczególny obow iązek p o uczania oskarżonego o jego p raw ac h . O bo w iązek te n w łożony został {§ ©1 ust. 2 k.p.k. NRD) n a sąd, p ro k u ra to ra i o rgany śledcze. W szystkie te o rg an y m a ją w k ażdym sta d iu m p o stęp o w an ia pouczać o s k a r żonego (podejrzanego) o p raw ac h , k tó re m u p rzy słu g u ją w d a n e j sy tu a c ji p ro cesow ej23.
22 P o r . § 8 k .p .k . N R D .
13 P o d k re ś lić n a le ż y , ż e n o w y k .p .k . P R L z 1969 r . w p ro w a d z a s z e ro k i o b o w ią z e k p o u
c z a n ia o s k a rż o n e g o w k a ż d e j fa z ie p ro c e s u i in f o r m o w a n ia go o p r z y s łu g u ją c y c h m u u p r a w n ie n ia c h p rz e z o r g a n y p ro w a d z ą c e d a n ą c z y n n o ś ć p r o c e s o w ą .
12 S t e f a n K a l i n o w s k i Nr 6 (138)
2. N adm ienić należy, że te n szczególny obow iązek sta n o w i część ogólniejszego obow iązku, ja k im je st obow iązek ty c h o rganów do zapew nienia oskarżonem u p r a w a do obrony w ta k im zakresie, w ja k im zostało ono zak reślo n e w kodeksie.
3. O bow iązek pou czan ia oskarżonego o p rzy słu g u jący ch m u u p raw n ie n iac h p ro cesow ych je st zarazem re a ln ą g w aran c ją, że te n ogólny obow iązek je st w y k o n y w a ny przez zobow iązane do tego o rg a n y procesow e.
P ra w o do obrony je st n orm ą ogólną. Je j u rzeczyw istnienie pow inno się p rze ja w ia ć w w ielu czynnościach. W śród nich do najw ażn iejszy ch należy obow iązek po uczania podejrzanego i oskarżonego o p ra w a c h , ja k ie im p rzy słu g u ją.
Obow iązek te n u w ażam za je d en z n ajw ażniejszych obow iązków procesow ych. Je st to zarazem g w a ra n c ja , k tó ra dla rea ln o ści obrony oskarżonego m a ogrom na znaczenie. Oskarżony m oże liczyć n a to, że jego nieśw iadom ość p ra w a procesow e go nie obróci się przeciw ko niem u, że w decydujących m o m en tach procesow ych zostanie on p o in fo rm o w an y o m ożności d ziała n ia lu b o s k u tk a c h z a n ie ch a n ia dzia ła n ia (np. założenia śro d k ó w odw oław czych).
4. W kodeksie p o stęp o w an ia k arn eg o NRD — oprócz w sp o m n ian ej w yżej n o r m y ogólnej — istn ie ją przepisy szczegółowe, k tó re n a k a z u ją in fo rm o w an ie o sk a r żonego o jego p raw ac h . T ak np. przed rozpoczęciem p rze słu ch a n ia w c h a ra k te rz e p odejrzanego należy p rzed staw ić p o d ejrz an e m u z a rzu ty i pouczyć go o p rzy słu g u jący ch m u — stosow nie do § 61 — p ra w a c h 24. O pouczeniu trze b a uczynić w zm ian k ę o protokole.
K odeks, k ie ru ją c się chęcią u re a ln ie n ia p ra w a do obrony, w k ła d a w szczegól nych przepisach obow iązek in fo rm o w a n ia — oprócz oskarżonego — ta k że obrońcy społecznego. W zyw ając np. na ro z p ra w ę dopuszczonego obrońcę społecznego, n a l e ż y
n a w ez w a n iu um ieścić w skazów ki o jego za d an iac h i p ra w a c h (§ 207 k.p.k. NRD). J e s t to ta k ż e fo rm a pouczenia uczestn ik ó w procesow ych o p rzy słu g u jąc y ch im u p raw n ie n iac h .
W arto dodać, że m ylne pouczenie nie może szkodzić p raw o m oskarżonego. W ko deksie zam ieszczono szczególny przep is n a k a z u ją c y zw olnienie od niekorzystnych sk u tk ó w u ch y b ien ia te rm in u , jeżeli oskarżonego bądź nie zaw iadom iono w og ó le o te rm in ie , bąd ź też niew łaściw ie go pouczono o te rm in a c h do założenia śro d k a od w oław czego 25.
f. P ra w o do zgłaszania w niosków dow odow ych
1. P o d e jrz a n y i oskarżony m a ją z a g w aran to w a n e p ra w o zgłaszania w n io sk ó w dow odow ych. O tym p ra w ie należy ich pouczyć ju ż podczas pierw szego p rze słu chania.
W nioski dow odow e pow inny być zaprotokołow ane. O czyw iście w toku procesu dopuszczalne je st w e w szystkich jego stad iach zgłaszanie u stnych i pisem nych w niosków dow odow ych.
2,. O obow iązku pouczenia osk arżo n eg o o p rzy słu g u jąc y m m u p ra w ie do zg ła szan ia w niosków dow odow ych w sp o m in a kodeks p rzy n o rm o w an iu p ostępow ania sądow ego. P rz y d oręczeniu w ez w a n ia n a ro z p ra w ę g łów ną należy pouczyć o sk a r żonego, że p rzy słu g u je m u p ra w o zgłoszenia now ych dowodów.
24 T a k w y r a ź n ie p r z e w id u je to § 105 (2) k .p .k . N R D z 1968 r . 25 P o r. § 79 k jp j£ . N R D z 1968 r .
№ 6 (13&) P r a w o o s k a rż o n e g o d o o b r o n y w p r o c . k a m . N R D 13
3. S ąd w NRD zaw iad a m ia p rzed ro zp raw ą oskarżonego i jego obrońcę o tym , k to został w ezw an y n a ro zp raw ę głów ną w c h a ra k te rz e św iad k a, biegłego lub p rz e d sta w ic ie la załogi o raz ja k ie in n e śro d k i dow odow e p o w in n y być dostarczone.
O skarżonego odpow iadającego z w olnej sto p y zaw iad a m ia się o te rm in ie p rz e s łu c h a n ia św ia d k a przesłuchiw anego w drodze pom ocy sądow ej lu b przez sędziego delegow anego.
P rz y d oręczeniu o skarżonem u w ezw ania n a rozipraw ę nalteży go pouczyć o jego p ra w ie do zgłaszania w łasn y ch w niosków dow odow ych (§ 206 ust. 1 k.p.k. NRD).
W ezw anie n a rozp raw ę należy doręczyć o skarżonem u co n ajm n ie j n a 5 dni p rz e d te rm in em ro zp raw y głów nej. W ra z ie niezachow ania tego te rm in u m oże się o n zrzec za ch o w a n ia te rm in u , m a je d n a k p ra w o żądać w yznaczenia now ego te rm in u ro z p ra w y (§ 204 k.p.k. NRD). N ajb a rd zie j je d n a k isto tn e je st tu ta j to, że o tym p ra w ie należy oskarżonego pouczyć.
4. Z now u w y p a d a przypom nieć, że p ra w o do w p ro w ad zen ia now ych treśc i do m a te ria łu dow odow ego, p ra w o dow odzenia p ew nych okoliczności — nie je s t ob o w iązk iem oskarżonego. Ż aden o rgan procesow y nie pow inien p rzerzu cać n a o sk a r żonego obow iązku i ciężaru dow odzenia. O bow iązek te n obciąża o rg an y procesow e, a nie obw inionego i jego obrońcę.
g. P ra w o do zg łaszan ia środków odw oław czych
1. N ajczęstszym przejaw em sk o rzy stan ia z p ra w a do obro n y je st z a k ła d an ie p rze z oskarżonego środków odw oław czych i środków zask arżen ia przeciw k o de cyzjom , k tó re uw aża on za krzyw dzące. P ra w o to p ro ce d u ra k a r n a NRD p rzy z n aje w szerokim zakresie p o d ejrz an e m u i oskarżonem u.
2. Ju ż w to k u p ostępow ania przygotow aw czego p o d ejrz an y m a p raw o żalić się n a czynności organów śledczych. Z ażalenie rozpoznaje p ro k u ra to r.
V. O B R O N A F O R M A L N A
S tanow isko obrońcy
1. Je st rzeczą ch a ra k te ry sty c z n ą d la k.p.k. NRD un o rm o w an ie w kodeksie s ta n o w isk a obrońcy w w y ra źn y m zaznaczeniem , że je s t to stan o w isk o sam odzielne i niezależne od oskarżonego w ty m sensie, iż obro ń ca strzeże — niezależnie od i n nych uczestników procesu — p ra w a oskarżonego do obrony. Je st to jego obow ią zek i zarazem p raw o, określające stan o w isk o w procesie.
O bow iązkiem obrońcy je st udzielanie p o ra d p o d ejrz an e m u i oskarżonem u. O r gan o m procesow ym obrońca pow in ien — d la w y ja śn ie n ia p rze stęp stw a — p rze d sta w ić w szystkie okoliczności łagodzące lu b zm niejszające stopień odpow iedzial ności k a rn e j oskarżonego. P o w in ien on udzielać p o d ejrz an e m u i o sk arżo n em u p o trze b n ej pom ocy do ochrony ich p raw , pow inien ta k że w spółdziałać w w ychow y w a n iu skazanego i w łączan iu zw olnionych w ięźniów do życia społecznego. S ą to obow iązki pow ażne i odpow iedzialne.
2. Dodać też trzeb a, że przepis ta k n o rm u ją cy rolę obrońcy2« został um iesz czony w dziale kodeksu za ty tu ło w a n y m : „P rzepisy zasadnicze”. Może to stanow ić cenną w skazów kę in te rp re ta c y jn ą i n ie w ą tp liw ie św iadczy o tym , że p ra w o do
14 S t e f a n K a l i n o w s k i Nr 6 (138)
k o rz y sta n ia z pom ocy fachow ego obrońcy i(obrona fo rm a ln a ) uzn an o za je d n o z fu n d a m e n ta ln y c h założeń d em o k raty czn ej p ro ce d u ry k a rn e j.
3. P rzep isy o obro n ie oskarżonego są zgru p o w an e w oddzielnym rozdziale cz w arty m działu pierw szego. R ozdział te n o b ejm u je siedem rozb u d o w an y ch p a r a g rafó w , k tó re n o rm u ją n a jb a rd z ie j isto tn e k w estie zw iązan e z obroną.
P o n a d to k . p i N RD za w ie ra p rze p isy o obrońcy w in n y c h rozdziałach. T a k np. § 263 n o rm u je u d ział obrońcy w p o stęp o w an iu przyśpieszonym , przep is § 266 u s ta n aw ia obow iązek w yznaczenia obrońcy z u rzę d u dla oskarżonego zbiegłego, jeżeli toczy się p ostępow anie szczególne, n azw ane: „ro z p ra w a głów na przeciw ko zbieg łym i nieobecnym ”.
4. W kodeksie p o stę p o w an ia k arn e g o NRD nie przew idziano ograniczenia liczby obrońców . O skarżony m oże ko rzy stać z pom ocy jednego lu b k ilk u obrońców z w y b o ru 27. W ro zp raw ie sądow ej m oże b ra ć u d ział 'kilku obrońców i k ilk u ob ro ń ców społecznych28. Je d e n obrońca m oże bro n ić k ilk u oskarżonych, jeżeli nie je s t to sprzeczne z in te rese m oskarżonego**.
U stan o w io n em u z u rz ę d u o b ro ń cy należy w ypłacić w y n ag ro d ze n ie ze S k a rb u P ań stw a .
5. O brońcy p rz y słu g u je — w m y śl § 64 k.p.k. NRD — p ra w o ro zm a w ian ia z p o d e jrz an y m lu b oskarżonym , zgłaszania w n iosków dow odow ych, b ra n ia u d z ia łu w sądow ej ro zp raw ie głów nej, z a k ła d a n ia środków odw oław czych i b ra n ia u d z ia łu w p o stę p o w an iu odw oław czym , p rz e d sta w ia n ia propozycji co do sądow ych orze czeń o k ara ch .
Praw o do porozum iewania się z oskarżonym
1. K odeks p o stę p o w an ia k arn e g o NRD re g u lu je k w e stię p o ro zu m iew an ia się o b rońcy z p o d e jrz a n y m ty lk o w p o stę p o w an iu przygotow aw czym . Z resztą ty lk o w ty m sta d iu m i ty lk o w sto s u n k u do p o d ejrzan eg o areszto w an eg o u sta w o w a r e g u la c ja je s t p o trze b n a.
2. R egułą jest, że obrońca m oże rozm aw iać z p o d ejrz an y m przeb y w ający m w areszcie tym czasow ym i korespondow ać z nim . P ro k u r a to r m oże w tej m ie rze u sta lić w a ru n k i zap obiegające zagrożeniu celu śledztwa**.
3. W p o stęp o w an iu przyśpieszonym obrońca m oże się porozum iew ać p ise m n ie i u stn ie najp ó źn iej od c h w ili zgłoszenia w n iosku przez p ro k u ra to ra o p rze p ro w a dzenie ro zp raw y w try b ie przyśpieszonym *1.
Praw o do zgłaszania w niosków dowodowych
J e s t to re a liz a c ja p ra w a do u d ziału w całok ształcie p o stę p o w an ia dow odow ego i p rz e ja w tzw . „czynnej” o brony. J a k w każd y m procesie, now ożytnym , obrońca m a p ra w o zgłaszania w n io sk ó w dow odow ych, i to ju ż od chw ili u stan o w ien ia go o brońcą, a w ięc n a w e t w p o stę p o w an iu przygotow aw czym .
27 P o r . § 66 k .p .k . N R D z 1968 r.
28 P o r . § 215 k . p . k . ‘N R D z 1968 r. 2» P o r. § 66 k .p .k . N R D z 1968 r. »• P o r. § 64 u s t. 3 k j ł . k . N R D z 1968 r. 81 P o r. 8 261 k .p .k . N R D z 1968 r .
Nr 6 (138) P ra w o o s k a rż o n e g o d o o b r o n y w p ro c . k a r n . N R D 15
Udział w czynnościach śledczych
1. O brońcę m ożna dopuścić do u d ziału w czynnościach śledczych. Jeżeli nie za graża to d o b ru śledztw a, należy zaw sze um ożliw ić obrońcy u d ział w czynnościach dowtodowych o b ję ty c h jego w nioskiem . T a k ie u ję c ie w sk a z u je n a to , że w p ro c e s ie k a rn y m NRD po w in n o b y ć re g u łą dopuszczanie o b ro ń cy do u d z ia łu w ty c h cz y n nościach dow odow ych, o k tó ry c h p rze p ro w a d z e n ie w nosił. Od re g u ły te j m ożna o d stą p ić ty lk o wówczias, gdy u d ział o b rońcy z a g raża łb y d o b ru śledztw a. J e s t rzeczą- •czy w istą, że u za sa d n ien ie odm ow y o p a rte j n a ta k ie j p o d sta w ie m oże n ie k ie d y o k a zać się dość t r u d n e “ .
2. O brońcę (także społecznego obrońcę) należy zaw iadom ić o te rm in ie i m iejscu p rze słu ch a n ia św ia d k a w drodze pom ocy sądow ej. Obecność obrońcy przy p rz e słu ch a n iu nie je st konieczna. N a żąd an ie o b ro ń cy p ro to k ó ł p rze słu ch a n ia św ia d k a 1 w try b ie pom ocy sądow ej należy p rze d staw ić obrońcy do w g ląd u 83.
3. T rzeb a ta k ż e podnieść, że n a ro zp raw ie przew odniczący zw a ln ia świadka- po p rze słu ch a n iu . Je d n a k ż e przed zezw oleniem św iadkow i n a opuszczenie sali roz p ra w przew odniczący p o w in ie n zap y tać stro n y i obrońcę, czy n ie m a p y ta ń do- tego św iadka.
4. Jeżeli w aż n a dla u sta le n ia p ra w d y okoliczność została w to k u ro zp raw y po d a n a ta k późno, że obrońca nie m ia ł ju ż czasu n a przygotow anie sw ego sta n o w iska, sąd m oże na w niosek obrońcy zarządzić p rz e rw ę w rozpraw ie.
Prawo przeglądania akt sprawy
1. O brońca m a p ra w o w g ląd u do a k t spraw y. Z ak res tego u p ra w n ie n ia jest: n o rm ow any przep isam i szczegółow ym i o p o stęp o w an iu przygotow aw czym . O brońcy należy u d ostępnić a k ta p ostępow ania przygotow aw czego w okresie po zakończeniu śledztw a, a przed w niesieniem a k tu o sk arżen ia84. S ta ra n ie się obrońcy o u z y s k a n ie zgody prow adzącego śledztw o ria p rzejrzen ie a k t je st w tym okresie zbędne.
2. N ato m iast n a p rze jrz en ie a k t po stęp o w an ia przygotow aw czego w e w cześniej szym te rm in ie obrońca m usi m ieć zezw olenie prow adzącego to postępow anie. W a r to tu zw rócić uw agę n a u sta w o w ą k o n stru k c ję , gdyż u sta w o d aw ca NRD w y raził tę m yśl w sposób n a stęp u jący : należy o b ro ń cy u d o stęp n ić a k ta sp ra w y rów nież przed tym term inem , jeżeli nie zag raża to do b ru śledztw a. W ynika z tego, ż e p ostanow ienie o odm ow ie p rze jrz e n ia a k t trz e b a uzasadnić.
Prawo obrońcy do udziału w rozprawie
1. Na ro zp raw ę głów ną sąd w zyw a obrońcę oskarżonego jednocześnie z w ez w aniem oskarżonego. W w y p ad k u gdy o pow o łan iu obrońcy sąd został zaw iado
82 w n o w y m k .p .k . P R L p r z y ję to n ie c o o d m ie n n e ro z w ią z a n ie . W m y śl a r t . 272 tegoż- k .p .k . o b r o ń c ę u s ta n o w io n e g o w s p r a w ie n a le ż y d o p u ś c ić d o u d z ia łu w c z y n n o ś c ia c h ś le d c z y c h lu b d o c h o d ź c z y c h , k tó r y c h n ie b ę d z ie m o ż n a p rz e p r o w a d z ić n a ro z p ra w ie , c h y b a że w s k u te k z w ło k i z a c h o d z iło b y n ie b e z p ie c z e ń s tw o u t r a t y lu b z n ie k s z ta łc e n ia d o w o d u . J e ś l i tak ie- n ie b e z p ie c z e ń s tw o n ie z a c h o d z i, p r o k u r a t o r n i e m a p o d s ta w y d o o d m o w y . D o u d z ia łu w in n y c h c z y n n o ś c ia c h ś le d c z y c h lu b d o c h o d ź c z y c h n a ż ą d a n ie o b r o ń c y n a le ż y g o d o p u śc ić , c h y b a że i n te r e s p o s tę p o w a n ia p r z y g o to w a w c z e g o w y m a g a p r z e p r o w a d z e n ia c z y n n o ś c i b e z u d z ia łu o b ro ń c y . W y m ag a to w y d a n ia p o s ta n o w ie n ia z u z a s a d n ie n ie m (jurt. 273 w zw . z a r t . 90 n o w e g o k .p .k . P R L z 1969 r.). »8 P o r. § 210 u s t. 2 k .p .k . N R D z 1968 r. 14 P o r. § 64 u s t. 2 k .p .k . N R D z 1968 r.
16 S t e j ar* K a l i n o w s k i N r 6 (138)
m io n y później, należy w ezw ać obro ń cę niezw łocznie. Je ż e li k ilk u o skarżonych m a jednego obrońcę, w y sy ła m u się ty lk o je d n o zaw iadom ienie.
2. J e s t rzeczą in te re su ją c ą , że obrońcy (podobnie ja k i oskarżonem u) należy doręczyć odpis a k tu oskarżenia, o d p is p o sta n o w ien ia sąd u o o tw arc iu p o stę p o w a n i a głów nego oraz odpis w n io sk u o zasą d zen ie od oskarżonego odszk o d o w an ia (od p is pozw u). O dpisy te należy doręczyć n ajpóźniej łącznie z zaw iadom ieniem o te r m in ie ro zp raw y (§ 205 ust. 2 k.p.k. NRD). J e s t to pow ażne u ła tw ien ie p rac y ob ro ń cy i św iadczy o zrozum ieniu jego z a d a ń w procesie, k tó re m oże on tylko w ów czas sp ełn iać p raw idłow o, gdy będzie d o k ła d n ie zapo zn an y ze spraw ą.
3. N iekiedy udział w ro zp raw ie sta je się obow iązkiem obrońcy. U stanow iony o bro ń ca n i e z b ę d n y pow inien być obecny n a ro zp raw ie głów nej. Jeżeli obrońca n iezbędny: a) nie staw i się n a ro zp raw ę głów ną lub b) przedw cześnie się oddala albo c) odm aw ia obrony, to sąd p ow inien w ów czas u sta n o w ić nowego obrońcę z u rzę d u i w yznaczyć now y te rm in ro zp raw y lu b zarządzić p rzerw ę, gdy w nosi 0 to oskarżony lu b now o u sta n o w io n y obrońca. To sam o odnosi się — w w y p a d k a c h obrony niezbędnej — do obrońcy z w yboru, a zw łaszcza do obrońcy oskarżo nego nieletniego.
4. J e ś li p rz e rw a lu b odroczenie ro z p ra w y zostały spow odow ane uchybieniem ze stro n y obrońcy, należy go obciążyć p o w sta ły m i w zw iązku z ty m k o sztam i35.
5. W w y p a d k u obrony niezbędnej obrońca z u rz ę d u m oże się w y d alić z ro z p ra w y głów nej ty lk o za zezw oleniem sąd u oraz gdy zapew nione je st jego p rze d
staw icielstw o36.
6. W innych w y p ad k a ch , jeżeli nie sta w i się n a roziprawie obrońca lu b obrońca społeczny, sąd pow inien zbadać konieczność za rząd z en ia now ej ro zp raw y głów nej p rzy uw zg lęd n ien iu w a g i sp raw y , dokładnego u sta le n ia odpow iedzialności k a rn e j 1 społecznego o ddziaływ ania.37
7. O brońca m a p ra w o zad aw ać n a ro zp raw ie p y ta n ia oskarżonem u, św iadkom , biegłym oraz w spółoskarżonym .
8. 'O b ro ń cy p rzy słu g u je p ra w o zgłoszenia w nio sk u o to, b y sąd p rz e rw a ł lub odroczył ro zp raw ę w ty m celu, żeby dać obrońcy m ożność przy g o to w an ia się do •obrony, jeśli zachodzi m ożliw ość, iż oskarżony m oże być sk a z a n y z innego przepisu u sta w y k a rn e j niż w akcie oskarżenia. To sam o u p ra w n ie n ie p rzy słu g u je obrońcy w sy tu acji, gdy na ro zp raw ie n a s tę p u je rozszerzenie o sk arżen ia n a now y czyn i w niesione zostaje u stn e oskarżenie.
9. O brońcy p rzy słu g u je głos w istadium głosów stron. W razie re p lik i p ro k u ra to ra obrońca m oże replikow ać.
Praw o obrońcy do zakładania środków odwoławczych
1. O brońca je st u p raw n io n y do sk ła d a n ia w p o stęp o w an iu przygotow aw czym zażaleń n a śro d k i zastosow ane w obec podejrzanego przez o rg an y śledcze. O brońca m a ta k ż e p ra w o żalić się n a śro d k i zastosow ane w obec niego sam ego. Z ażalenie ro zp o z n aje w ciąg u 5 d n i p ro k u ra to r, a je śli śro d ek został zastosow any przez p ro k u r a to r a — p r o k u ra to r n ad rz ę d n y .88
35 P o r . § 65 k .p .k . N R D z 1968 r. 3« P o r . § 216 u s t. 3 k .p .k . NK D z 1968 r . 37 P o r. § 217 u s t. 3 k .p .k . N R D z 1968 r . 38 P o r. § 91 k .p .k . N R D z 1968 r.
Nr 6 (1389 P ra te o o s k a r ż o n e g o d o o b r o n y w p r o c . k a m . N R D
V 2. O brońcy należy zaw sze doręczyć odpis orzeczenia w ydanego w pierw szej in sta n cji. Z a oskarżonego śro d k i odwołarwcze m oże obrońca zakładać, je d n ak ż e nie w b re w w oli oskarżonego. Cofnięcie śro d k a odw oław czego przez obrońcę w y m ag a szczególnego p ełnom ocnictw a pisem nego. O brońca nieletniego m oże sam oistnie założyć śro d e k odw oław czy niezależnie od w oli oskarżonego. Je d n ak ż e cofnięcie takiego śro d k a przez obrońcę w y m ag a zgody nieletniego oskarżanego i u p ra w n io n ych opiekunów tegoż nieletniego. O dw ołanie m ożna cofnąć aż do m o m en tu z a kończenia głosów stron.
3. O brońca m usi być zaw iadom iony o te rm in ie ro zp raw y odw oław czej.
4. B ardzo in te re su ją c y m przepisem je st przep is § 295 k.p.k. NRD. W m y śl tego p rze p isu w p o stę p o w an iu odw oław czym m ożna sprow adzić na ro zp raw ę oskarżo nego p rzeb y w ająceg o ' w areszcie tym czasow ym , jeżeli przew odniczący u z n a to za konieczne. Je d n a k ż e jeżeli osobiste sta w ien n ictw o oskarżonego n a ro z p ra w ę o d w oław czą n ie zostało zarządzone, należy u sta n o w ić d la niego obrońcę z urzędu.
O brońca w postęp o w an iu k asac y jn y m
N a ż ą d an ie oskarżonego należy o te rm in ie ro zp raw y k a s a c y jn e j39 zaw iadom ić jego o brońcę (§ 318 k.p.k. NRD). O brońca m oże zgłosić w n io se k o w znow ienie — n a korzyść skazanego — p o stęp o w an ia zakończonego praw om ocnym w yrokiem . Może to uczynić ta k że po śm ierci oskarżonego.
Społeczny obrońca
P o m ija jąc szczegółową c h a ra k te ry sty k ę i isto tę tej now ej in sty tu c ji w procesie k a rn y m NRD, w a r to z p u n k tu w idzenia p ra w a do obrony w skazać n a u p ra w n ie n ia p rzyznane w m yśl przepisów tegoż kodeksu obrońcy społecznem u.
Społeczny obrońca, podobnie ja k k aż d y obrońca, pow inien p rzed staw ić sądow i w szystkie okoliczności odciążające oraz zm niejszające lu b w y łączające odpow ie dzialność k a rn ą , ja k rów nież zgłaszać idące w tym k ie ru n k u , stosow ne w nioski, zw łaszcza w nioski dow odowe. P o niew aż obrońca społeczny w y stę p u je zarazem ja k o d eleg a t pew nego k o le k ty w u , pow in ien zgłaszać gotow ość p o ręk i, ja k ie j te n k o lek ty w chce udzielić, sk ła d ać sw em u k o lek ty w o w i sp raw o z d a n ie z w ynik ó w ro z p ra w y oraz w spółuczestniczyć w d o konyw aniu oceny postępow ania.
O pew nej sam odzielności obrońcy społecznego m oże św iadczyć jego u p raw n ie n ie do o dstąpienia od tej m isji społecznej,40 jeżeli w to k u przew odu sądow ego zostały stw ie rd z o n e now e, obciążające okoliczności, zw ięk szające w p ow ażny sposób odpo w iedzialność k a r n ą lu b je uzasad n iające.
O skarżonem u i obrońcy należy podać do w iadom ości, k to został dopuszczany w c h a ra k te rz e społecznego obrońcy. O skarżony m oże podać sądow i sw e za strze że n ia co do osoby społecznego obrońcy. Je śli są d uzn a je za zasadne, zaleca załodze lu b organow i społecznem u zaproponow anie innego obrońcy społecznego.
39 p o s tę p o w a n ie k a s a c y jn e je s t o d p o w ie d n ik ie m n a s z e j re w iz ji n a d z w y c z a jn e j. 40 O d s tą p ie n ie o d o b ro n y w ty c h w a r u n k a c h św ia d c z y o ty m , że o d p a d ła ce lo w o ść o b r o n y o s k a rż o n e g o p rz e z k o le k ty w , n a co z w ra c a t r a f n i e u w a g ę P rz e m y s ła w M a ć k o w i a k w a r ty k u le : N o w y k o d e k s p o s tę p o w a n ia k a r n e g o N R D , „ G a z e ta S ą d o w a i P e n i t e n c j a r n a ” z 1968 r., n r 11, s. 8. Z a g a d n ie n ie o b ro ń c y sp o łe c z n e g o i d z ia ła n ia te j in s t y t u c j i w k r a ja c h , w k tó r y c h z o s ta ła o n a w p ro w a d z o n a , z a s łu g u je n a s p e c ja ln e o p ra c o w a n ie , 2 — P a l e s tr a
