Niektóre zagadnienia uwłaszczeniowe w świetle małżeńskiego prawa mojątkowego

Stanisław Rakowski

Niektóre zagadnienia

uwłaszczeniowe w świetle

małżeńskiego prawa mojątkowego

Palestra 14/2(146), 38-45

Niektóre zagadnienia uwłaszczeniowe

w świetle małżeńskiego prawa mojgtkowego

M ałżeńskie stosunki m ajątkow e norm uje w zasadzie kodeks rodzinny i op iek u ń ­ czy — podobnie jak poprzednio kodeks rodzinny z 1950 r. i m ałżeńskie prawo m a­ jątkow e 1946 r. Przepisy te nie w yczerpują jednak całokształtu stosunków m ająt­ kowych m ałżonków , zwłaszcza jeśli chodzi o nabycie gospodarstw rolnych.1

W iele trudności w teorii i praktyce nasuwa w szczególności kwestia nabycia przez m ałżonków m ajątku rdlnego na podstaw ie adm inistracyjnych orzeczeń u w ła­ szczeniow ych w zbiegu z przepisami o m ałżeńskiej w spólności ustaw ow ej.

W spólność ustaw ow a to nazwa m ałżeńskiego ustroju m ajątkow ego, rozciąga­ jącego się na rzeczy nią objęte niezależnie od woli m ałżonków, którzy w w yn i­ ku czynności prawnej lub w inny sposób nabyli prawo w łasności. Jeżeli tylko ist­ nieją w arunki uzasadniające poddam e nabytej rzeczy w spólności ustaw ow ej, to

własność jej staje się z m ocy prawa w spólnym m ajątkiem obojga małżonków. Skutek taki następuje bez w zględu na to, na którego z m ałżonków opiewa ty ­ tu ł w łasności, co w w ielu wypadkach będzie powodem niezgodności w pisów w księgach w ieczystych.1 2

Nie ma znaczenia rów nież form a nabycia. Może to być orzeczenie lub ugoda są­ dowa, um owa notarialna lub orzeczenie adm inistracyjne, byleby spełnione zo­ stały jednocześnie dwa warunki, a m ianowicie: żeby nabycie m iało m iejsce w cza­ sie trw ania zw iązku m ałżeńskiego oraz żeby nabyte przedmioty nie stanow iły z m ocy praw a lub z m ocy um ow y m ajątku odrębnego.

A by odpow iedzieć na pytanie, czy nabycie miało m iejsce w czasie trw ania zw iąz­ ku m ałżeńskiego, należy przede w szystkim ustalić chw ilę nabycia własności okreś­ lonej nieruchom ości. K w estia ta nie nastręcza specjalnych trudności przy nabyciu określonej nieruchom ości na podstaw ie orzeczenia lub ugody sądowej albo umo­ w y notarialnej, albowiem w tych w ypadkach data prawom ocności orzeczeń są­ dowych bądź data zawartej ugody lub um ow y notarialnej decyduje o dacie nabycia prawa w łasności.

Jeśli chodzi o nabycie w drodze adm inistracyjnych orzeczeń uw łaszczeniow ych, to trudność w ustalaniu chw ili nabycia prawa w łasności w yłania się w związku z kw estią różnej treści prawnej dokum entów uwłaszczeniow ych, w pew nych bo­ wiem wypadkach nabycie następuje z m ocy prawa i orzeczenia mają jed ynie cha­ rakter deklaratoryjny, w innych zaś w ypadkach mają one charakter orzeczeń kon­ stytu tyw n ych .3

1 B liż e j n a le n te m a t p a tr z : S. B r e y e r: S to s u n k i m a ją tk o w e m a ło ż o n k ó w ja k o w ła ś c i­ c ie li g o s p o d a rs tw ro ln y c h , P iP n r 11/67, s tr . 762 i n a s t.

2 P o r . te z ę d r u g ą o rz e c z e n ia S N z 7.IX.1967 r., P iP n r 2/69, s tr . 421 i n a s t.

8 P a t r z : S. B r e y e r : D o k u m e n ta c ja w ła s n o ś c i o sa d n ic z e j n a Z ie m ia c h Z a c h o d n ic h , N P n r 1/64, s t r . 26 i n a s t.

N r 2 (1461) U w ł a s z c z e n i e w ś w i e t l e m a ł ż . p r a w a m a j ą t k o w e g o ₃₉

Zasadniczy problem polega na udzieleniu odpowiedzi na pytanie, czy w k aż­ d ym w ypadku nabycie przez m ałżonków nieruchom ości na podstaw ie uw łaszcze­ nia adm inistracyjnego podpada pod m ałżeńską w spólność ustaw ow ą, a w szczegól­ ności, jak to zagadnienie kształtuje się na tle:

a) przepisów o reform ie rolnej i osadnictw ie,4 b) przepisów o scalaniu i w ym ianie gruntów,5

c) nabycia nieruchom ości przy realizacji prawa w yw łaszczeniow ego.6 Jeśli chodzi o nabycie nieruchom ości w trybie przepisów o reform ie rolnej i osad ­ n ictw ie, to zgodnie z ustaloną dotychczas judykaturą nieruchom ości nadane jed n e­ mu z m ałżonków stanow ią przedm iot w spólności ustaw ow ej.7 Zasada ta jednak — w św ie tle aktualnego stanu prawnego — będzie się kształtować, jak się w ydaje, nieco inaczej niiż dotychczas. K w estia ta związana jest przede w szystkim z nowym ujęciem pojęcia dorobku w św ietle przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

P ojęcie dorobku na tle '(Dotychczasowego art. 21 kodeksu rodzinnego było zagad­ n ieniem najbardziej spornym spośród w szystkich zagadnień z dziedziny stosunków m ajątkow ych m iędzy m ałżonkam i. W m yśl tego przepisu w spólny m ajątek stano­ w iły przedm ioty nabyte w czasie trw ania m ałżeństw a i stanow iące dorobek które­ gokolw iek z m ałżonków. Pojęcie to etym ologicznie łączono ze słow em „dorabiać s ię ”, czyli uzyskiw ać trw ałe w artości w w yniku pracy, i to tylko takich w artości, które pozostały po zaspokojeniu bieżącej konsumpcji; w ten sposób traktow ano je jako pow iększenie istniejącego majątku. Według innych poglądów przez dorobek m ałżonka rozumiano w ynik jego działalności gospodarczej, m ającej na celu osiąg­ nięcie dochodu w celu zw iększenia jego m ajątku, przy czym wyrażano jednocześnie pogląd, że dorobek m oże pochodzić nie tylko z pracy, ale także z innych źródeł. W tym też kierunku poszło orzecznictw o i lite ra tu r a 8

Pod rządem kodeksu rodzinnego i opiekuńczego pojęcie dorobku uległo dalszej ew olu cji w związku z rozszerzeniem pojęcia dorobku na fundusze płynne, przezna­ czone na bieżące w ydatki (art. 32 § 2 k.r.o.).

Tak w ięc obecnie pod pojęcie dorobku w rozumieniu obowiązującego prawa n ale­ ży podciągnąć w szelki m ajątek nabyty przez oboje m ałżonków lub przez jednego z nich — z zastrzeżeniem w yjątków przewidzianych w art. 33 k.r.o. A ktualny zatem w yd aje się nadail pogląd, że nieruchom ości, jakie nabywa jeden z m ałżonków lub

4 Z a s a d n ic z y m i a k ta m i n o r m a ty w n y m i w te j k w e s tii są :

— d e k r e t P K W N z 6.I X .1944 r. o p r z e p r o w a d z e n iu r e fo r m y r o ln e j ( te k s t je d n o l i t y : Dz. U. z 1945 r. N r 3, poz. 13),

— d e k r e t z 6.IX .1946 r. o u s t r o j u ro ln y m i o s a d n ic tw ie n a o b s z a rz e Z ie m O d z y s k a n y c h i b. W o ln e g o M ia sta G d a ń s k a (Dz. U. N r 49, poz. 279),

— d e k r e t z 6.IX .1951 r. o o c h ro n ie i u r e g u lo w a n iu w ła s n o ś c i o sa d n ic z e j g o s p o d a rs tw c h ło p ­ s k ic h n a o b sz a rz e Z ie m O d z y s k a n y c h (Dz. U. N r 46, p o z . 340),

— d e k r e t z 18.IV .1955 r . o u w ła s z c z e n iu i u r e g u lo w a n iu in n y c h s p r a w z w ią z a n y c h z r e fo r m ą r o ln ą i o s a d n ic tw e m (te k s t je d n o lity : Dz. U. z 1959 r. N r 14, poz. 78).

5 U s ta w a z 24.1.1968 r . o s c a la n iu i w y m ia n ie g r u n tó w (Dz. U. N r 3, p o z. !l3). « U s ta w a z 12.III.1958 r . o z a s a d a c h i tr y b ie w y w ła s z c z a n ia n ie r u c h o m o ś c i ( te k s t j e d n o ­ l i ty : D z. U. z 1961 r. N r 18, p o z. 94). 7 P o r . m ię d z y in n y m i: o rz e c z e n ie SN z 12.V I.1956 r., O SN 1957 r., p o z. 55 o ra z o rz e c z e n ie SN z 30.X I .1962 r „ O SN 1963 r., poz. 255. 8 P o r. w te j k w e s tii n p . o rz e c z e n ie SN z 11.V I.1965 r., O SN 1967 r. p o z. 40 o ra z o r z e c z e ­ n ie SN z 10.IX .1962 r., O SN 1964 r. p o z. l. P a t r z te ż : J . P i ą t o w s k i : S to s u n k i m a ją tk o w e -m iędzy m a łż o n k a m i, 1955, s tr . 104.

oboje m ałżonkow ie na podstawie przepisów o reform ie 'rolnej i osadnictw ie, są m a­ jątkiem objętym w spólnością ustaw ow ą.

Jednakże nabycie nieruchom ości rolnej w tryb ie adm inistracyjnym przepisów uw łaszczeniow ych — w św ietle w yjątków przew idzianych w art. 33 pkt 2 i 3 k.r.<x — nastręcza w iele w ątpliw ości, zw łaszcza w sytuacjach, w których nabycie ma charakter s u i g e n e r i s darowizny lub stan ow i sw oistą surogację, jak rów nież w sytuacjach, w których nabycie następuje na podstaw ie uprawnień spadkow ych je ­ dnego z m ałżonków bądź zstępnych w lin ii prostej.

W związku z tym m ożna by w yróżnić k ilka w ariantów nabycia nieruchom ości rolnej na zasadzie przepisów o reform ie i osad nictw ie rolnym, a m ianowicie:

a) nabycie przez repatriantów,

b) nabycie przez osadników wojskow ych,

c) nabycie przez dawnych dzierżawców gruntów PFZ,

d) nabycie przez dawnych nieform alnych nabyw ców gruntów parcelacyjnych i innych,

e) nabycie nieruchom ości poniem ieckich przez bliskich członków rodziny dawnego w łaściciela.

N ajliczniejszą grupę nabyw ców nieruchom ości rolnych na Ziemiach Zachodnich stanow ią repatrianci ze Związku Radzieckiego. Osoby te z m ocy art. 23 dekretu o ustroju rolnym i osadnictw ie na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego W olnego Miasta Gdańska uprawnione były do otrzym ania gospodarstwa na Ziemiach Za­ chodnich jako ekw iw alentu za m ienie pozostaw ione za granicą. Na mocy zaś art.

12 pkt 1 dekretu z dnia 13 kwtietnia '1955 r. o uwłaszczeniu i uregulowaniu innych spraw zw iązanych z reformą rolną i osadnictw ie zwolniono repatriantów — bez rozrachunku j oszacowania — od obowiązku uiszczenia ceny nabycia nadanych im nieruchom ości państw owych.9 O zw olnieniu repatrlianta od zapłaty za nabyte g o s­ podarstw o r o l n e orzekały w ydziały rolnictw a i leśnictw a w łaściw ego prezydium rady narodowej na podstaw ie odpowiednich dokum entów , stw ierdzających fakt p o­ zostaw ienia m ajątku poza granicami kraju.

Zdaniem autorów Komentarza do kodeksu rodzinnego i op iek uń czego10 *, rów ­ nież w tym w ypadku nadane — jako ek w iw alen t — gospodarstw o rolne na za­ sadzie przepisów o osadnictw ie rolnym na Ziem iach Zachodnich stanow i przedmiot w spólności ustaw ow ej, choćby nawet gospodarstw o pozostaw ione poza granicą było w łasnością tylko jednego z m ałżonków. Pogląd ten został oparty na tym , że cena na nabyw ane gospodarstwo była bardzo niska i dlatego nie m oże to prowadzać do przyjęcia jakiejkolw iek realnej surogacji.

Zagadnienie to — jak się w yd aje — jest jednak bardziej złożone. Prawa repa­ triantów do zw olnienia od zapłaty za nabyty m ajątek podlegają dziedziczeniu, mimo że nie należą do spadku. Istnieją bowiem pew ne prawa i obowiązki, które z chwilą śm ierci określonych podm iotów przechodzą na inne osoby, jednakże przejście to następuje nie w edług przepisów prawa spadkcw ego, lecz na podstawtie przepisów szczególnych u . Takim przepisem szczególnym w interesującej nas m aterii jest art-9 O soby te , p o d o b n ie j a k in n i r e p a tr ia n c i u p r z y w ile jo w a n i p rz e z u m o w y m ię d z y n a ro d o w e , b y ły u p r a w n io n e do o tr z y m a n ia g o s p o d a rs tw n a Z ie m ia c h Z a c h o d n ic h ja k o e k w iw a le n tu na m ie n ie p o z o s ta w io n e za g r a n ic ą .

10 P a t r z : K o m e n ta r z d o k o d e k s u ro d z in n e g o i o p ie k u ń c z e g o (p ra c a z b io ro w a ), 1966, str.. 118.

U w ł a s z c z e n i e w ś w i e t l e m a ł ż . p r a w a m a j ą t k o w e g o ₄₁

N r 2 (146)

12 pkt 2 dekretu z dnia 18 kw ietnia 1955 r., w m yśl którego — w razie śm ierci re­ patrianta przed nadatiiem mu nieruchom ości — zw olnienie od obowiązku uiszczenia ceny nabycia przysługuje pozostałem u przy życiu m ałżonkowi, a w braku m ałżon­ ka — każdem u ze zistępnych w lin ii prostej w części odpowiadającej jego u dzia­ łow i w spadku.

Praw a tego rodzaju nie m ogły być rów nież przedm iotem ogólnego obrotu c y w il­ nego, repatriant zaś m ógł jedynie przekazać je aktem notarialnym na rzecz swego- m ałżonka lub zstępnych w linii prostej — stosow nie do airt. 12 pkt 3 wspom nianego- dekretu.

Po w ejściu w życie ustaw y z dnia 12 mairca 1958 r. o sprzedaży państw ow ych nieruchom ości rolnych oraz o uporządkowaniu niektórych sprarw zw iązanych z przeprowadzeniem reform y rolnej i osadnictw a ro ln e g o 12 doszedł dalszy w arunek, albow iem tyllko ten repatriant m ógł przekazać sw oje upraw nienia na rzecz w y ­ m ienionych osób, który został wprowadzony w posiadanie nieruchom ości będącej przedm iotem przekazania przed 5 k w ietnia 1058 r., tj. przed datą w ejścia w ży cie wspom nianej ustaw y. W szyscy inni uprawnienia te utracili.

Biorąc zatem pod uwagę źródła, z których w yw odziło się prawo repatrianta do zw olnienia go od zapłaty za nabyte gospodarstwo, prawo to m oże się w yw odzić:

a) z prawa w łasnego, b) z dziedziczenia, c) z cesji.

W w ypadku pierwszym najw łaściw sze rozwiązanie w ynikałoby — jak się w y ­ daje — z przyjęcia konstrukcji surogacji, o jakiej m owa w art. 33 pkt 3 k.r.o.

Dla zdefiniow ania pojęcia surogacji brak jest ogólnych w skazów ek norm atyw ­ nych. Autorzy klasycznli sform ułow ali ogólną definicję surogacji rzeczow ej w ten sposób, że surogacja jest w sensie najbardziej ogólnym fikcją, poprzez którą jedno dobro zajm uje m iejsce drugiego w celu zachowania prawa w łasności, przy czym to ostatnie ma naturę prawną p ier w sze g o .13 W ydaje się zatem, że skoro przepisy pra­ w a rodzinnego zostały wyodrębnione z prawa cyw ilnego, to pojęcie surogacji rozu­ m ieć należy w znaczeniu jak najbardziej ogólnym , i w dodatku nie tylko w zna­ czeniu cyw ilistycznym , ale także w najszerszym ekonom icznym znaczeniu tego słowa. A czkolw iek nabycie nieruchom ości w trybie om awianych przepisów u w łasz­ czeniow ych jest nabyciem pierwotnym , to jednak następuje tu zastąpienie jednego dobra przez drugie w znaczeniu ekonom icznym .

Zbliżony pogląd w yraził również Sąd N ajw yższy w orzeczeniu z dnia 10 m aja 1964 r . 14 podkreślając w nim, że w w ypadku gdy organ adm inistracyjny przyznał — w drodze nadania przewidzianego w przepisach o reform ie rolnej — jednem u z m ałżonków nieruchom ość jako ek w iw alen t za m ienie pozostaw ione na terenach odstąpionych Zw iązkow i Radzieckiem u, ma zastosow anie zasada surogacji.

W ydaje się, że przyjęcie tego rodzaj u koncepcji jest zupełnie realne, tym bardziej że w lite ra tu r ze15 toruje sobie drogę w w ielu zbliżonych sytuacjach naw et pogląd fikcji identyczności przedmiotu, m ianow icie w tedy, gdy w m iejsce roszczenia czy w ierzytelności w ystępuje jako składnik m ajątku odrębnego przedm iot n abyty

12 D z. U. N r 17, p o z. 71 (a rt. 14).

13 E. K i t ł o w s k i : S u ró g a c ja rz e c z o w a w p r a w ie c y w iln y m , 1969, s t r . 9. 14 O rz e c z e n ie SN z 16.V/1964 r., O SN 1965 r. n r 7—8, poz. 112.

15 S. B r e y e r: G lo sa do p o s ta n o w ie n ia SN z 7.I X .1967 r. II CR 184/67,-P iP n r 2/69, str.- 424 i n a s t.

w dradze ich realizacji, jak np. nabycie w drodze zasiedzenia nieruchom ości otrzy­ m anych przed zawarciem związku m ałżeńskiego przez jednego £ m ałżonków w dro­ dze nieformalnej, um owy darowizny bądź też w szelkie realizacje umów zobowiąza­ niow ych zawartych przed w stąpieniem w związek m ałżeński.

Kontynuując przedstawioną koncepcję, należałoby przyjąć, że jeżeli pozostawiony poza granicam i kraju m ajątek został nabyty w czasie trwania związku m ałżeńskie­ go i pochodzi z dorobku, to — m ając na uwadze moc w steczną przepisów o w spólności ustaw ow ej 16 — w charakterze nowo nabytego m ajątku nic się nie pow inno zm ienić, jeżeli:

a) m ałżeństw o istniało w dniu 1.X.1950 r., tj. w dniu w ejścia w życie ko­ deksu rodzinnego,

b) m ałżonkow ie w tej dacie podlegali w spólności ustaw owej, c) nieruchom ość będąca podstawą zaliczenia stanow iła ich dorobek.

Jeżeliby natom iast pozostawiony m ajątek stanow ił m ajątki odrębne obojga m ał­ żonków , to w ówczas również nic nie powinno się zm ienić i (każdy z nich posiadałby je d y n ie w łasne prawo do zaliczenia ceny nabycia.

G dyby natom iast z prawa do zaliczenia wartości m ajątku pozostawionego poza granicam i kraju korzystały już osoby uprawnione do dziedziczenia po zmarłym repatriancie, to nabyta nieruchomość będzie m iała charakter m ajątku odrębnego, chyba że spadkodawca postanow ił inaczej (art. 33 pkt '2 k.r.o.). K w estia ta i tak w tej chw ili nie ma praktycznego znaczenia ęo do nabyw ania nieruchom ości rol­ n ych , albow iem — jak już wspom niano — repatrianci, którzy do dnia 5.IV.1953 r. n ie zostali wprowadzeni w posiadanie nieruchom ości rolnej, utracili prawo do zali­ czen ia wartości m ajątku pozostawionego poza granicami kraju.

J eśli zaś chodzi o nabycie nieruchomości nierolniczej, to k w estia ekw iw alentu za m ajątek pozostaw iony poza granicami kraju jest nadal aktualna i zastała ure­ gulow ana odrębnymi przepisam i.17

Inaczej przedstaw ia się sytuacja, gdy źródłem zwolnienia od zapłaty za nabytą nieruchom ość w trybie om awianych przepisów była cesja prawa do zw olnienia od obow iązku uiszczenia ceny nabycia na irzeoz sw ego małżonka lub zstępnych w linii prostej.

O gólnie rzecz biorąc, te w szystkie w ierzytelności, a zwłaszcza w ierzytelności p ie­ n iężne m ające sw e źródło w praw ie cyw ilnym , są zbyw alne i mogą stanowić przed­ m iot cesji bez zezw olenia dłużnika, chyba że sprzeciwia się tem u charakter zobo­ w iązania, przepis ustaw y lub umowa.

Tego rodzaju uprawnienia nie mają jednak źródła w prawie cyw ilnym i nie m ogą być przedmiotem nieograniczonego obrotu. U stawodawca jednak, chcąc ułat­ w ić regulację rodzinnych stosunków m ajątkowych na m ocy art. il2 ust. 3 dekretu w dniu 18 kw ietnia 1955 r., zezw olił na cesję prawa do zw olnienia od obowiązku uiszczenia cen nabycia tylko na rzecz m ałżonka lub zstępnych w linii prostej, i to p od rygorem zachowania formy aktu notarialnego. Jak już w spom niano, na mocy art. 14 ustaw y z dnia 12 marca 1958 r. — ze względu na w ygaśnięcie uprawnień •do otrzym ania nieruchom ości zamiennej — przekazanie uprawnień m oże nastąpić

i® A rt. X V III p rz e p isó w w p r o w a d z a ją c y c h k .r. i a r t . V III p rz e p is ó w p r z e jś c io w y c h k .r.o » u R o z p o rz ą d z e n ie R a d y M in is tró w z 31.V II.1957 r. w s p ra w ie s p o s o b u z a lic z e n ia n a p o k r y ­ c i e c e n y n a b y w a n y c h od p a ń s tw a n ie r u c h o m o ś c i w a r to ś c i p o z o s ta w io n e g o za g r a n ic ą m ie n ia .n ie ru c h o m e g o o ra z sp o s o b u u s ta la n ia w a r to ś c i te g o m ie n ia (Dz. U. N r 44, poz. 205).

<8H) Z JN U w ł a s z c z e n i e w ś w i e t l e m a ł ż . p r a w a m a j ą t k o w e g o 43 tylko w razie wprow adzenia repatrianta w posiadanie nieruchom ości przed 5 k w iet­ nia 195*8 r., i to w stosunku tylk o do tej samej nieruchom ości, choćby po w pro­ w adzeniu w posiadanie zawarto z nim um owę dzierżawy, przy czym akt notarialny o cesję uprawnień m oże być sporządzony taikże i po tej dacie.

Z braku szczególnych przepisów dla tego rodzaju um ów należałoby stosow ać odpow iednio przepisy o przelewie. Skutków prawnych tego rodzaju um ów n ie nor­ m ują bliżej przepisy prawa cyw ilnego, poniew aż k w estia ta uregulow ana jest przy poszczególnych umowach kauzalnych, jakie mogą 'stanowić tytu ł przelew u, np. sprzedaż, darowizna, zamiana.

W ydaje się zatem, że tytu ł przelewu powinien być w tych wypadkach podstaw ą ustalenia charakteru m ajątku nabytego w trybie om awianych przepisów.

Skoro w ięc prawo do zw olnienia od obowiązku uiszczenia ceny nabycia n ieru ­ chom ości przeszło na nabyw cę w drodze cesji odpłatnie oraz w czasie trw ania zw iązku m ałżeńskiego, nie została zaś zawarta umowa w yłączająca w spólność u sta­ w ową, a fundusze pochodziły z dorobku — to nabyta nieruchom ość pow inna m ieć charakter m ajątku objętego m ałżeńską wspólnością ustawową. Gdyby zaś cesja praw a nosiła charakter darowizny i nie została zawarta um owa rozszerzająca w spólność m ajątkow ą albo też gdyby cesja m iała m iejsce iprzed zawarciem zw ią z­ ku m ałżeńskiego — to nabyty m ajątek będzie m iał charakter m ajątku odrębnego. W iele w ątpliw ości nastręcza również kwestia charakteru m ajątku nabytego od państw a przez osadników w ojskowych. Przepisy o osadnictw ie rolnym 18 przew idu­ ją obniżkę należności PFZ za nadane gospodarstwo osobom, które uzyskały tytu ł osadnika w ojskow ego. W ysokość tej obniżki w ynosi 250 q żyta, co stanow i rów no­ ważnik 10 ha gospodarstwa roln ego.19

Sąd N ajw yższy w uchwale z dnia 30.XI.1962 r . 20 wyraził pogląd, że jeżeli jeden z m ałżonków nabył w czasie trw ania m ałżeństw a gospodarstwo rolne na skutek n a­ dania mu jako osadnikowi wojskow em u, to gospodarstwo to jest objęte w spólnoś­ cią ustawową. W ydaje się, że w obecnym stanie prawnym , w związku z nowym ujęciem pojęcie dorobku, pogląd ten jest mało aktualny. Podstaw ow a teza w spom ­ nianego orzeczenia oparta została na założeniu, że nabyte przez osadnika w ojsk o­ wego gospodarstw o ob jęte jest pojęciem dorobku, albowiem trw ale zw iększa m a­ jątek m ałżonków i nie m ieści się w żadnym z w yłączeń art. 21 § 2 kodeksu ro­ dzinnego. Tym czasem obecnie pojęcie to uległo — jak już podkreślono w yżej — za­ sadniczej ew olucji, każdy bowiem przedmiot nabyty w czasie trw ania w spólności utaw ow ej — niezależnie od sw ego charakteru oraz niezależnie od sposobu n aby­ cia — jest dorobkiem z zastrzeżeniem w yjątków przewidzianych w art. 33 k.r.o. W ydaje się jednak, że nabycie tego rodzaju m ieści się w granicach w yjątk u z art. 33 k.r.o., skoro n osi charakter s u i g e n e r i s darowizny, a w rozum ieniu ekonom icz­ nym jest na pewno nieodpłatnym przysporzeniem m ajątkowym .

18 P a t r z w te j m a te r ii: — z a r z ą d z e n ie M in is te rs tw a Z ie m O d z y s k a n y c h z 14.1 1948 r. w s p r a w ie o k r e ś le n ia p o ję c ia o s a d n ik a w o js k o w e g o w a k c ie o s ie d le ń c z y m n a o b sz a rz e Z ie m O d z y s k a n y c h i b y łe g o W o l­ n e g o M ia s ta G d a ń s k a (Dz. U rz. M in. Z. O . N r 3, poz. 17), — Dz. U rz . M in . R o ln . z 1951 r. N r 4, poz. 30, — B iu l. M in. R o ln . z 1959 r. N r 8, poz. 56, — Dz. U rz . M in . R o ln . z 1861 r. N r 18, poz. 106. H9 A rt. 18 u s t. 1 i a r t. 22 d e k r e tu z 6.I X .1946 r. o u s t r o j u ro ln y m i o s a d n ic tw ie n a o b ­ s z a r z e Z ie m Z a c h o d n ic h i b y łe g o W o ln e g o M ia sta G d a ń s k a . 20 O rz e c z e n ie SN z 30.XI.1962 r., O S N C P z 1963 r. poz. 255.

Obszar gospodarstw rolnych nadaw anych na zasadzie om awianych przepisów nie mógł przekraczać m aksym alnych granic 15 ha użytków rolnych, a w w ypadku gospodarstw hodowlanych — 20 ha. Jakiż w ięc jest charakter nabycia gospodarstw tego typu w czasie trwania zw iązku m ałżeńskiego, iprzy których nabycie nieodpłatne m oże sięgać połow y ich ceny? W ydaje się, że w takim wypadku udział w tej nie­ ruchom ości odpow iednio do w artości św iadczeń w zajem nych m oże stanow ić doro­ bek, natom iast udział odpow iadający w artości pozostałej części nabytej nieodpłat­ nie stanow i m ajątek od ręb n y.21 Przyjęcie konstrukcji tego rodzaju uzasadnia po­ nadto fakt, że o tytuł osadnika w ojskow ego m ogły się ubiegać tylko te osoby, które spełniały określone w arunki osobiste, tj. bezpośrednio brały udział w w alce o P olskę dem okratyczną w czasie ostatniej w ojn y lub po w ojnie o utrw alenie w ła ­ dzy ludow ej. Praw a te, jako osobiste, nie są dziedziczne ani ogólnie zbyw alne, mimo że z m ocy przepisu szczególnego, gdyby osoba mająca upraw nienie osadnika w ojskow ego zmarła przed w ydaniem decyzji o zwolnieniu lub obniżeniu należności zn nabyte gospodarstwo, korzystają z praw tych ci spadkobiercy, którzy pozostali na tym gospodarstwie.

Jeślib y natom iast osadnik nabył w łasność przed zawarciem związku m ałżeń­ skiego, a ew entualna dopłata z tytu łu nabycia tej nieruchom ości następow ała już w czasie trw ania związku m ałżeńskiego, to pow stałaby w yłącznie kw estia rozlicze­ nia nakładów z m ajątku w spólnego na m ajątek odrębny.

Opierając się na przyjętej konstrukcji, należy również przeanalizować k w estię uwłaszczenia długoletnich dzierżawców nieruchom ości rolnych lub ich następców praw nych. Nieruchom ości te nabyw ali oni na w łasność za cenę szacunkową, od której odliczona została 1/120 część za każdy rok dzierżawy przed 1.1.1945 r .oraz cała suma czynszu dzierżawnego w płacona po 1.1.1945 r. na rzecz PFZ. Skoro zatem m ałżonkow ie zaw arli um owę dzierżaw y przed 1.1.1945 r. i na poczet całej ceny nabycia zaliczony im został skapitalizow any czynsz dzierżawny, to nabycie tego ro­ dzaju n iew ątpliw ie nosić będzie charakter dorobku.

Inna sytuacja m ajątkow a pow staje w ów czas, gdy czynsz dzierżawny, będący podstaw ą do zw olnienia od zapłaty ceny szacunkowej, był zapłacony przed zaw ar­ ciem zw iązku m ałżeńskiego, a orzeczenie adm inistracyjne przenoszące w łasność zostało w ydane już w czasie trw ania związku m ałżeńskiego. Otóż opierając się na konstrukcji fikcji identyczności przedm iotu, n ależy uznać, że nabyta nieruchom ość nosiłaby charakter m ajątku odrębnego, a to tym bardziej, jeśli przyjm iem y, ż e uw łaszczenie na zasadzie d ekretu z dnia 6.IX .1951 r. i dekretu z 1®.IV,.1955 r. na­ leży uważać za uporządkowanie stanu w łasn ości gospodarstw osadniczych, faktycz­ nie będących już w e w ładaniu osadników; otrzym anie form alnego tytułu w łasności v/ czasie trwania m ałżeństw a nie powinno odebrać gospodarstwu charakteru od­ rębnego. 22

Na podstaw ie przyjętej konstrukcji należałoby również rozpatrywać uw łaszczenie w szelkich nieform alnych nabyw ców gruntów państw ow ych z przedw ojennej par­ celacji lub gruntów objętych na podstaw ie w szelkiego rodzaju umów zawartych

z byłym i w łaścicielam i, a nie przenoszących prawa w łasności.

N abycie dokonane przez w ym ien ione osoby następuje bezpłatnie i bez szacunku*, jeśli osoby te uregulow ały dawniej całą n ależność lub otrzym ały ją od b yłego

21 P o r . K o m e n ta r z d o k o d e k s u r o d z in n e g o i o p ie k u ń c z e g o , s tr . 125.

7\r 2 (146) U w ł a s z c z e n i e w ś w i e t l e m a ł ż . p r a w a m a j ą t k o w e g o ₄₅

w ła ściciela w drodze darowizny. Chodzi tu m ianow icie o w szelk ie nieform alne um ow y byłych w łaścicieli na rzecz dawnej służby folw arcznej albo o w szelk ie um o­ w y o dział spadku i zn iesienie w spółw łasności. W innych wypadkach nabyw ca obo­ w iązan y był dopłacić taką część ceny szacunkow ej, jaka odpowiadała n ie spłaconej części ceny.

Na nalogicznej zasadzie należałoby także rozpatrzyć nabycie przez osoby gospo­ darujące na nieruchom ościach p aństw ow ych położonych na Ziemiach Zachodnich, jeżeli osoby te uzyskały ob yw atelstw o p olsk ie i są członkam i rodziny osoby, która utraciła w łasność nieruchom ości w sku tek inieuzyskania obyw atelstw a polskiego. Chodzi tu przede w szystkim o osoby m iejscow ego pochodzenia, które po zakończo­ nej w ojn ie nie powróciły do kraju i w zw iązku z tym utraciły ob yw atelstw o p ol­ skie. W rozum ieniu przepisów dekretu z 6.IV.1951 r. członkam i rodziny są dzieci, w nuki, m ałżonek, rodzice i rodzeństwo.

W ydaje się zatem, że tego rodzaju k w alifikacje jednego z m ałżonków, oparte na w ęzłach pokrew ieństw a i upraw niające do nabycia b ezpłatnie nieruchom ości rolnej, przesądzają o charakterze nabytego m ajątku noszącego cechy s u i g e n e r i s darowizny.

W ydaje się m ożliw y do przyjęcia pogląd, że skoro m ałżeńska w spólność ustaw o­ w a, jako instytucja wyodrębniona z prawa cyw ilnego, pow staje z m ocy prawa z chw ilą zaistnienia odjpowiednich do tego w arunków , to bez znaczenia jest forma nabycia tego majątku. W konsekw encji zatem w yjątk i przew idziane w art. 33» k.r.o. należy rozumieć nie tylk o w znaczeniu cyw ilistycznym , ale także w znaczeniu jak najbardziej ogólnym , tj. w rozum ieniu najszerszych kategorii ekonom icznych.

Na m ajątkow e stosunki m ałżonków rzutują rów nież przepisy o scalaniu i w y ­ m ianie gruntów oraz przepisy prawa w yw łaszczeniow ego. W ydaje się, że w szelkie orzeczenia adm inistracyjne w ydaw an e w tryb ie tych przepisów, będące form alnym tytu łem do ujaw nienia nowego stanu w łasności w księgach w ieczystych, nie w no­ szą nic nowego do m ałżeńskich stosunków m ajątkow ych, tym bardziej że airt. 1-7 ustaw y o scalaniu i w ym ianie gruntów w yraźnie stanow i, iż decyzje w tym w zglę­ dzie nie przesądzają o stanie w łasności. Trudno naw et w tej m aterii m ówić o suro- gacji, raczej — o fikcji tożsam ości przedm iotu. N iem niej jednak skoro stan w łasn oś­ ci określa się na podstaw ie danych z ew id en cji gruntów i budynków, to stosunki w łasnościow e w ynikające z przepisów prawa rodzinnego ulegają w pew nej m ierze zatarciu.

Podobnie — jeśli chodzi o przew idziane w art. 10 ustaw y w yw łaszczeniow ej od­ szkodowania w form ie nieruchom ości zam iennej, jak rów nież o nabycie przez za­ w arcie um ow y zamiany z art. '6 tej u staw y — nic się n ie zm ienia w m ałżeńskich stosunkach m ajątkowych. Odmienny charakter m ają jednak orzeczenia adm ini­ stracyjn e w ydaw an e na podstaw ie przepisów w yw łaszczeniow ych, skoro postępo­ w anie w yw łaszczeniow e toczy się w zasadzie tylk o w stosunku do w łaścicieli nie­ ruchomości, a w yjątk ow o tylko w stosunku do długoletnich posiadaczy. W ydawane w tym trybie orzeczenia adm inistracyjne, jak rów nież zaw ierane um ow y przesą­ dzają o tytu le własności. Skoro zatem w yw łaszczan a lub zbywana nieruchom ość albo jej część objęta była m ałżeńską w spólnością ustaw ow ą, to nabyta nierucho­ mość zamienna stanow ić będzie z m ocy prawa rów n ież składnik m ajątku w sp ól­ nego, i to bez w zględu na stan w pisów w księgach w ieczystych.