Janusz Ławrynowicz
Pojęcie nieszczęśliwego wypadku w
umowie ubezpieczenia
Palestra 9/6(90), 24-28
24 J a n u s z Ł a w r y n o w i c z Nr 6 (90»
VI. Zm iana przez walne zgrom adzenie własnej uchwały
Pozostaje jeszcze do rozważenia zagadnienie, czy w alne zgromadzenie może- sam o zanienić swoją uchw ałę o w ykluczeniu członka.
Na pytanie to należy dać odpowiedź przeczącą, jeśli chodzi o uchw ałę przyw ra cającą członkostwo (uchylającą uchw ałę rad y o w ykluczeniu członka). Tego rodza
ju
uchw ała stanow i bowiem czynność praw ną (czy sui generis zdarzenie prawne> będącą źródłem nabycia praw przez członka. W ykluczenie takiego członka mogło by nastąpić tylko w tedy, gdyby zostały ujaw nione lub zaszły 'nowe okoliczności uzasadniające wykluczenie, które nie były znane w alnem u zgromadzeniu w chw ili podejm ow ania przez nie poprzedniej uchwały.'33Inaczej się rzecz m a, jeśli chodzi o uchw ały wykluczające. Ponowne rozpatrze nie przez w alne zgromadzenie spraw y za zgodą członka w celu ew entualnego anulow ania wykluczenia nie narusza niczyich praw nabytych, przeciwnie — mo że przyznać p raw a członkowskie osobie, k tóra tych praw została pozbaw iona34. Ponowne podjęcie przez w alne zgromadzenie uchw ały o w ykluczeniu danego człon k a m a pewne znaczenie praw ne naw et wtedy, gdy treść nowej uchw ały jest zgod n a z treścią1 poprzedniej. Należy bowiem uznać, że „walne zgromadzenie decydu jąc się na ponowne rozpatrzenie spraw y wykluczonego, czyni poprzednią swoją, uchw ałę w tej kwestii niebyłą”. Tym samym więc ta ostatnia uchw ała może b yć zaskarżona w trybie i w term inach przewidzianych przez prawo.
33 O d m ie n n e s ta n o w is k o S N w y r a ż o n e w o r z e c z e n iu z 8.11.1964 r. II P R 872/63, w m y ś l k t ó r e g o u c h w a ła w a ln e g o z g r o m a d z e n ia o p r z y w r ó c e n iu p r a w c z ło n k a n ie w ią ż e w a ln e g o z g r o m a d z e n ia — b u d z i p o w a ż n e z a s t r z e ż e n ia (O S P iK A z 1965 r. z e s z . 3, p o z . 61).
•4 P a tr z 1 o r z e c z e n ie S ą d u N a j w y ż s z e g o z d n . 5 w r z e ś n ia 1961 r . 1 CR 724/60, O S N 1963 r - z e s z . 1, p o z . 15.
JANUSZ ŁAWRYNOWICZ
Pojęcie nieszczęśliwego wypadku
w umowie ubezpieczenia
Powód B. zaw arł z Państw ow ym Zakładem Ubezpieczeń umowę ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków. Umowa została zaw arta na okres od dnia 1 kw ietnia 1957 r. do dnia 1 kw ietnia 1958 r. W umowie tej strony ustaliły, że Państw ow y Zakład Ubezpieczeń wypłaci:
1. w razie śm ierci ubezpieczonego w skutek nieszczęśliwego w ypadku — kw otę 25 000 zł;
2. w razie doznania przez ubezpieczonego trw ałego inw alidztw a w skutek nie szczęśliwego w ypadku — kw otę 50 000 zł;
3. w razie niezdolności do pracy pow stałej w związku z nieszczęśliwym w ypad kiem — kwotę 50 zł za każdy dzień niezdolności do pracy.
W pierwszych dniach grudnia 1957 r. strony zaw arły dodatkową umowę z w aż nością od dnia 4 grudnia 1957 r., w myśl której pierw otne staw ki ubezpieczeniowe zostały zmienione w sposób następujący:
Nr 6 (90) N ieszczęśliw y wypadek, w u m o w ie ubezpieczenia 25'
ad 1) — kwotę 25 000 zł podwyższono do kwoty 44 000 zł, ad 2) — kwotę 50 000 zł podwyższono do kwoty 88 000 zł,
ad 3) — kw otę 50 zł zasiłku dziennego podwyższono do kw oty 88 zł.
W dniu 27 września 1957 r. B. uległ nieszczęśliwemu wypadkowi. Po ustaleniu' procentu trw ałego inw alidztw a Zakład w ypłacił B. świadczenie za trw ałe inw a lidztwo oraz odpowiednią kwotę zasiłku dziennego według stawek ustalonych um o wą pierw otną, tj. umową w brzm ieniu obowiązującym w chwili wypadku.
W pozwie w niesionym do Sądu Powiatowego w K. .powód B. domagał się — z tytułu powyższego w ypadku — m iędzy innym i zasądzenia od pozwanego Z akła du Ubezpieczeń zasiłku dziennego za okres niezdolności do pracy, przypadającej po dniu 4 grudnia 1957 r., w wysokości 88 zł dziennie, tj. według podwyższonej stawki- ustalonej dodatkową umową ubezpieczenia.
Sąd Powiatowy w K. uw zględnił roszczenie powoda w tym zakresie i w uza sadnieniu w yroku stwierdził, że z dodatku do umowy pierw otnej „nie w ynika, by staw kę tę (88 zł) stosowano tylko do wypadków zaistniałych po tym dniu (to jest po dniu 4 grudnia 1957 r. — przyp. autora), i raczej należy przyjąć, że obojętną» jest rzeczą, kiedy wypadek m iał miejsce, byleby tylko niezdolność do pracy, uza sadniająca w ypłatę zasiłku, zaistniała po tym term inie.”
Na skutek rew izji obydwu stron Sąd Wojewódzki w K. utrzym ał w' mocy za skarżony w yrok w części zasądzającej od pozwanego Zakładu zasiłek dzienny w e dług podwyższonej staw ki w wysokości 88 zł za każdy dzień niezdolności do pracy. Rozstrzygnięcie to Sąd Wojewódzki uzasadnił tym, iż „nie ma żadnych podstaw w m ateriale spraw y do przyjęcia (...), że ową podwyższoną staw kę stosuje się do- wypadków, które zaistniały dopiero po dacie 3 grudnia 1957 r., a nie do n a stępstw , które ujaw niły się po tej dacie niezależnie od tego, czy w ypadek miał' miejsce przed, czy po trzecim grudnia li957 r., tak jak to przyjął sąd I instancji.” Powyższy w yrok Sądu Wojewódzkiego został zaskarżony w omawianej części rew izją nadzw yczajną M inistra Sprawiedliwości, która kw estionując zastosowanie staw ki zasiłku dziennego w wysokości 88 złotych, zarzuca tem u wyrokowi narusze nie przepisów art. 9 i 10 ustaw y z dnia 20 m arca 1952 r. o ubezpieczeniach p ań stwowych (obowiązującej w dacie zawarcia obydwu umów ubezpieczenia).
W yrokiem z dnia 29 stycznia 1964 r. Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony w yrok w części oddalającej rewizję pozwanego Z akładu co do zasądzenia przez Sąd I in stancji zasiłku dziennego obliczonego według staw ki 88 zł za każdy dzień n ie zdolności do pracy i przekazał w tym zakresie spraw ę Sądowi Powiatowem u w K. do ponownego rozpoznania.
W uzasadnieniu w yroku Sąd Najwyższy stwierdził, że umową z dnia 4 grudnia 1957 r. zostały zmienione składniki poprzedniej um owy i dlatego też „jest to {...V odrębna umowa ubezpieczenia i należy przyjąć, że poprzednia umowa została w sposób dorozumiany rozwiązana ze skutkiem natychm iastow ym w chwili za w arcia drugiej um owy”. Ze względu na to, że umowa z dnia 4 grudnia 1957 r., nazw ana w prawdzie „dodatkiem ” do polisy, nie określa w sposób wyraźny innych postanowień zaw artych w umowie pierw otnej — Sąd Najwyższy uznał, że te inne- postanow ienia z umowy pierw otnej, „jako nie zmienione w sposób w yraźny, obo w iązują nadal jako składniki nowej umowy ubezpieczenia”.
Wreszcie Sąd Najwyższy zalecił, by przy ponownym rozpoznaniu niniejszej spraw y Sąd Powiatowy ustalił, „czy następstw a w ypadku — choroba żyły, która spowodowała chorobę niezdolności do pracy — istniała już w chwili zaw arcia um o wy z dnia 4 grudnia 1957 r.” Jeżeli bowiem biegły ustali, „że powód był chory na zapalenie żyły w dniu 4 grudnia 1957 r., choć choroba m iała chwilowo prze
•26 J a n u s z Ł a w r y n o w i c z Nr 6 (90)
bieg łagodny, to pozwany Zakład miał obowiązek wypłacić odszkodowanie według staw ki 50 zł dziennie zgodnie z pierw otną umową (§ 8 ogólnych w arunków ubez pieczenia). Jeżeli natom iast choroba ta pow stała już po zaw arciu umowy z dnia 4 grudnia 1957 r., obowiązywałyby staw ki według tej nowej umowy.”
Z wyżej przedstawionego poglądu Sądów pierwszej i drugiej instancji w ynika, że sądy te wzięły za podstaw ę do ustalenia wysokości kwoty, jak ą pozwany Za kład jest obowiązany wypłacić powodowi z tytułu nieszczęśliwego wypadku, nie m om ent pow stania tego wypadku, lecz moment, w którym ujaw niły się jego n a stępstwa.
Pogląd ten podzielił w istocie rzeczy również Sąd Najwyższy, co wynika z zale cenia, by ustalić datę, w której powstała choroba będąca następstw em wypadku. Pogląd ten uważam za nietrafny. Punktem w yjścia do rozważań na ten tem at są przepisy ustaw y z dnia 2 m arca 1952 r. o ubezpieczeniach państw owych (Dz. U. N r 20, poz. 130). Z przepisów art. 9 tej ustaw y w ynika, że zakład ubezpieczeń zobowiązuje się do zapłacenia odszkodowania lub świadczenia w razie zajścia przewidzianego w umowie ubezpieczenia zdarzenia losowego. *
W związku z takim sform ułowaniem tego przepisu przede wszystkim w ymaga rozważenia kwestia, co należy uważać za „zdarzenie losowe”?
Z cytowanych wyżej wyroków wynikałoby, że w omawianej spraw ie sądy wszy stkich instancji uznały za „zdarzenie losowe” tylko samo ujaw nienie się skutków w ypadku. Jednakże tego rodzaju in terpretacja pojęcia „zdarzenia losowego”, jeśli chodzi o ubezpieczenie wypadkowe, jest w świetle obowiązujących zasad tego ubez pieczenia nie do przyjęcia.
W życiu mam y do czynienia z różnymi kategoriam i zdarzeń losowych. Określo ne kategorie tych zdarzeń są przedm iotem różnych rodzajów ubezpieczenia. Prze pisy norm ujące zasady poszczególnych ubezpieczeń dokładnie określają przedmiot ubezpieczenia zarówno co do jego charakteru (rodzaju), jak i jego treści (zakresu). W ubezpieczeniach dobrowolnych (a w łaśnie z tego rodzaju ubezpieczeniem mam y do czynienia w niniejszej sprawie) przepisy takie są u jęte w ogólnych w arunkach ubezpieczeń zatwierdzonych przez M inistra Finansów.
W tym miejscu należy zaznaczyć, że ogólne w arunki ubezpieczenia są podstawą poszczególnych umów ubezpieczenia i stanowią integralną część tych umów.
Dobrowolne ubezpieczenia wypadkowe są uregulow ane ogólnymi w arunkam i ubezpieczeń następstw nieszczęśliwych w ypadków (zatwierdzonymi decyzją M ini stra Finansów z dnia 13 grudnia 1955 r. oraz z dnia 26 kw ietnia 1960 r.). Przepisy § 1 ust. 1 tych w arunków określają charakter (rodzaj) zdarzenia losowego, które jest przedmiotem ubezpieczenia wypadkowego. Przepisy te brzm ią następująco: „Według niniejszych ogólnych w arunków Państw ow y Zakładu Ubezpieczeń (...) udziela ochrony ubezpieczeniowej w zakresie następstw nieszczęśliwych w ypad ków .” Pojęcie (treść) zaś zdarzenia losowego (wypadek) określa ust. 2 wym ienio nego paragrafu, jak następuje: „za nieszczęśliwy wypadek, nazywany dalej wy padkiem , uważa się — w rozum ieniu niniejszych w arunków — każde działające z zew nątrz w sposób nagły na ciało ubezpieczonego zdarzenie tego rodzaju, że w bezpośrednim jego następstw ie ubezpieczony niezależnie od swej woli doznał uszkodzenia zdrowia lub zm arł.” ;
Z przytoczonej definicji w ynika, że pojęcie nieszczęśliwego w ypadku (zdarzenia losowego w ubezpieczeniu wypadkowym) składa się z dwóch elementów:
* U s t a w a z d n ia 2 m a r c a 1952 r. o u b e z p ie c z e n ia c h p a ń s t w o w y c h z o s t a ła u c h y lo n a u s ta w ą z d n ia 2 g r u d n ia 1958 r. o u b e z p ie c z e n ia c h m a j ą t k o w y c h i o s o b o w y c h (D z. U . N r 72, p o z . -357), k t ó r a w e s z ła w ż y c i e z d n ie m 10 g r u d n ia 1958 r.
Nr 6 (90) N ieszczę śliw y w y p a d ek w u m o w ie ubezpieczenia 27
a) określonego zdarzenia,
b) jego skutków w postaci uszkodzenia ciała lub śmierci.
W ystępowanie obydwu tych elementów jest n i e o d z o w n y m w a r u n k i e m istnienia nieszczęśliwego w ypadku w pojęciu ubezpieczeniowym. Samo bowiem zdarzenie (np. potknięcie się, upadek, spadnięcie itp.) nie jest wypadkiem w rozu m ieniu ubezpieczeniowym, jeżeli nie spowoduje ono uszkodzenia zdrowia lub
śmierci. (
Nie mam y również do czynienia z nieszczęśliwym wypadkiem ubezpieczeniowym wtedy, gdy śm ierć lub uszkodzenie zdrowia nie zostało spowodowane zdarzeniem, o którym mowa w definicji nieszczęśliwego w ypadku (np. uszkodzenie zdrowia lub śm ierć w w yniku tak zwanej sam oistnej choroby).
Skutek zdarzenia w postaci śmierci lub uszkodzenia ciała musi być skutkiem bezpośrednim, ale niekoniecznie musi się ujaw nić natychm iast po wypadku. B ar dzo często się zdarza (jak przekonywa o tym doświadczenie), że uzewnętrznienie się pełnych skutków w ypadku może nastąpić dopiero po upływie jakiegoś czasu, nieraz naw et po upływ ie lat.
Z powyższych wywodów wynika, że między zdarzeniem a doznanym w czasie jego zajścia uszkodzeniem ciała musi zachodzić ścisły związek przyczynow y.. Po tw ierdzenie słuszności takiego rozumowania znajdujem y w dalszych przepisach ogólnych w arunków ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków, które w § 5 ust. 3 lit. a) w yraźnie w yłączają odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń za choroby nie pozostające w związku przyczynowym z wypadkiem. Przepis ten bo wiem stanowi, że jeżeli ubezpieczony przed lub po w ypadku cierpiał na chorobę nie będącą w związku przyczynowym z wypadkiem , zakład odpowiada tylko za te następstw a w ypadku, jakie m iałyby miejsce bez wpływu tej choroby.
Reasum ując dotychczasowe rozważania, dochodzimy do wniosku, że — w rozu mieniu obowiązujących przepisów w zakresie ubezpieczenia następstw nieszczęśli wych wypadków — na pojęcie „zdarzenia losowego'’, całkowicie zbieżnego z poję ciem nieszczęśliwego wypadku, składają się dwa nierozłącznie ze sobą związane elem enty: określone zdarzenie i jego skutek w postaci uszkodzenia ciała lub śmierci.
Przyjęcie odmiennej interpretacji omawianego pojęcia prowadziłoby w praktyce do oddzielenia samego zdarzenia od jego następstw , co byłoby sprzeczne nie tylko z obowiązującymi w tym zakresie przepisami, lecz i z ogólnie przyjętą zasadą związku przyczynowego, jaki zachodzi między zdarzeniem a jego następstw am i rodzącymi skutki prawne.
Na podstawie wniosków w ysnutych z dotychczasowych rozważań należy się zastanowić, jak przedstaw ia się kw estia odpowiedzialności Państwowego Zakładu Ubezpieczeń za następstw a w ypadku, którem u powód B._ uległ w okresie trw ania umowy z dnia 1 kw ietnia 1957 r.
Zaw ierając tę umowę Zakład, zgodnie z ogólnymi w arunkam i ubezpieczenia, przyjął na siebie obowiązek zapłacenia powodowi świadczenia i w ypłaty zasiłku dziennego w określonej w tej umowie wysokości, gdyby w czasie obowiązywania umowy ubezpieczenia powód uległ nieszczęśliwemu wypadkowi.
Dotychczasowe rozważania uzasadniają wniosek, że w arunki ustalone umową ubezpieczenia z dnia 1 kw ietnia 1957 r. dotyczą wszystkich następstw wypadku, jaki m iał miejsce w dniu 27 września 1957 r., niezależnie przy tym od tego, czy następstw a te ujaw niły się lub powstały przed dniem 4 grudnia 1957 r., czy też dopiero po tej dacie, tj. już po zawarciu dodatkowej umowy. Choroba powoda (polegająca na zapaleniu żyły), która ujaw niła się po dniu 4 grudnia 1957 r., była
28 J a n u s z Ł a w r y n o w i c z Nr 6(90)
następstw em w ypadku (zdarzenia połączonego z uszkodzeniem ciała) doznanego w dniu 27 w rześnia 1957 r.
Jeżeli przyczyną tej choroby był nieszczęśliwy w ypadek z dnia 27 września 1957 r., to Zakład jest obowiązany do w ypłaty zasiłku za niezdolność do pracy, spowodowaną tą chorobą, w wysokości ustalonej w umowie z dnia 1 kw ietnia 1957 r. Dodatkowa umowa, zaw arta między stronam i z ważnością od dnia 4 grud nia 1957 r., dotyczyła wyłącznie następstw nieszczęśliwego w ypadku, jaki ewen tualnie mógłby nastąpić dopiero po tej dacie.
Należy w tym miejscu podkreślić, że art. 805 kodeksu cywilnego z dnia 23 kw ietnia 1964 roku stanow i, iż przez umowę ubezpieczenia zakład ubezpieczeń zobowiązuje się spełnić określone świadczenie w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku. Z treści tego przepisu w ynika, że umowa ubezpieczenia nie może dotyczyć wypadku, k tó ry już m iał m iejsce przed jej zawarciem, lecz że odpowiedzialność zakładu w stosunku do ubezpieczonego pow stanie dopiero wtedy, gdy po zaw arciu umowy nastąpi przew idziany nią wypadek.
Potw ierdzeniem trafności przedstaw ionych wyżej poglądów są przepisy art. 10 cytowanej wyżej ustaw y o ubezpieczeniach państw ow ych oraz analogiczne przepi sy art. 806 kodeksu cywilnego. Obydwa te przepisy expressis verbis stanowią, że umowa ubezpieczenia jest nieważna, jeżeli w chwili jej zaw arcia przewidziany w niej w ypadek już zaszedł, oraz że objęcie ubezpieczeniem okresu poprze dzającego zawarcie umowy jest bezskuteczne, jeżeli w chwili zawarcia umowy którakolw iek ze stron wiedziała, iż w ypadek zaszedł.
Dodatkowa umowa ubezpieczenia obowiązująca z ważnością od dnia 4 grudnia 1957 r. została zaw arta już po zajściu w ypadku w dniu 27 w rześnia 1957 r., wobec czego umowa ta z mocy samego praw a nie może obejmować następstw tego w y padku niezależnie od tego, kiedy one się ujaw niły.
Wreszcie należy zwrócić uw agę na fakt, że istota wszelkich umów ubezpiecze nia sprowadza się do ponoszenia ryzyka za zdarzenia przyszłe i niepewne. Ekwi w alentem ryzyka Z akładu ubezpieczeń jest składka ubezpieczeniowa, którą powi nien opłacić ubezpieczony. Składka ta opiera się na kalkulacji i jest ustalona w odpowiednim stosunku procentowym do sumy ubezpieczenia.
Obowiązek zapłaty składki wynika z przepisów art. 9 ustaw y o ubezpieczeniach państw ow ych oraz z § 11 ust. 6 ogólnych w arunków ubezpieczenia następstw nie szczęśliwych wypadków, przy czym te ostatnie przepisy stanowią, że odpowiedzial ność Zakładu rozpoczyna się o godzinie 0 (zerowej) dnia następnego po zapłaceniu składki.
Treść wyżej cytowanych przepisów daje podstaw ę do w ysnucia wniosków, że jednym z istotnych elementów umowy ubezpieczenia jest obowiązek zapłacenia składki odpowiedniej do kwoty ubezpieczenia oraz że umowa ta nabiera mocy obo w iązującej dopiero po dopełnieniu przez ubezpieczonego tego obowiązku.
W umowie ubezpieczenia z dnia 1 kw ietnia 1957 r. strony ustaliły obowiązki i upraw nienia każdej z nich. Umowa ta może wygasnąć z chwilą jej rozwiązania przez obydwie strony lub z upływem czasu, na jaki została zaw arta, jeżeli m ię dzy jej zawarciem a rozwiązaniem nie nastąpił przew idziany przez nią wypadek. Jeżeli jednak przed ekspiracją tej umowy lub przed jej istotną zmianą nastąpił przew idziany w umowie w ypadek, to umowa ta w brzm ieniu pierwotnym obowią zuje strony aż do m om entu zlikwidowania przez pozwany Zakład szkody spowo dowanej tym wypadkiem . Zm iana w arunków tej umowy dokonana już po zajściu przewidzianego w niej w ypadku nie ma mocy wstecznej. Oznacza to, że nowe wa runki umowy nie mogą być stosowane do następstw w ypadku, który już się zda rzył.
