w
JsT°. 16 (1611). W a r s z a w a , d n i a 20 k w i e t n i a 1918 r.
TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.
PRENUMERATA „WSZECHŚWIATA". j PRENUMEROWAĆ MOŻNA:
W Warszawie: rocznie rb . 8, kw artalnie rb. 2. | W Redakcyi „W szechśw iata" i we w szystkich księgar- Z przesyłką pocztową rocznie rb . 10, p ó łr. rb . 5. j niach w krajir i za granicą.
R edaktor ,*Wszechświata“ przyjm uje ze sprawami redakcyjnem i codziennie od godziny 6 do 8 wieczorem w lokalu redakcyi.
A d r e s R e d a k c y i : W S P Ó L N A Jsfe. *37. T e l e f o n u 8 3 - 1 4 .
M A T E R Y E P R O M I E N I O T W Ó R C Z E A R O Ś L I N Y .
Ż a d n a ze z d o b y c z y m y ś li lu d z k ie j nie o b ję ła o d ra z u t a k s z e r o k i c h w id o k rę g ó w , ż a d n a nie w y w o ł a ła t a k g ł ę b o k i c h p r z e i s to c z e ń p o d s t a w o w y c h z a s a d w iedzy, j a k o d k r y c ie m a t e r y j p r o m i e n i o t w ó r c z y c h .
To też nie u p ł y n ę ł y j e s z c z e d w a n a w e t l a t d z i e s i ą tk i od p o z n a n ia n o w e j te j w ł a sn o ści ciał, a j u ż w i e l k a lic z b a b a d a ń n a d jej i s t o tą w y o d r ę b n ić się z dołała ! w s p e c y a l n ą o niej n a u k ę — ra d y o lo g ię , k t ó r e j po sz c z e g ó ln e m i g a ł ę z i a m i s ą d z i
siaj: ra d y o fiz y k a , r a d y o c h e m i a , r a d y o t e - ra p ia , n a j m ł o d s z ą zaś ra d y o tiz y o lo g ia .
Z a o b s e r w o w a n ie przez b a d a c z ó w z j a w isk, wywro ła n y c h s a m e m t y l k o s t y k a n ie m się ich z m a t e r y ą p r o m i e n i o t w ó r czą, n a p r o w a d z ił o m e d y k ó w n a d ro g ę s t o s o w a n i a j e j w t e r a p i i, b io lo g ó w zaś p o p c h n ę ło do w y k r y w a n i a t y c h s t o s u n k ó w , i s t n ie ć m o g ą c y c h p o m ię d z y n ią a z j a w is k a m i ż y c io w e m i w ogółe.
N a d z w y c z a j n i e c i e k a w e m i o k a z a ł y się s t o s u n k i te w ś w ie c ie ro ślin .
B a d a n i a n a d w p ły w e m r a d u n a d r o b n o u s tro je r o ś lin n e p rz e p ro w a d z ili w s w o im cz asie A s c h k i n a s s i C a s p a ri, B o u c h a r d i B a l t h a z a r oraz in ni. W p ły w t e n oka-
! zał się u j e m n y m .
Po c z te r o d n io w e m d z ia ła n iu 5 mg b r o m k u r a d u , z n a j d u j ą c e g o się w o d d a le n iu 4,5 mm od k u l t u r b a c y lo w y c h (B acillus p y ro c y a n u s , B. t y p h o s u s , B. p ro d ig io su s i B. a n t h r a c i s ) e n e r g i a ich w z r o s t u z m n i e j szała się pok aź n ie . W n i e k t ó r y c h zaś p r z y p a d k a c h n a s t ę p o w a ł a n a w e t ś m ie rć . Z u s u n i ę c i e m j e d n a k p o z o s ta ły c h przy życiu d r o b n o u s tr o j ó w z pod d z ia ła n ia p ro m ie n i ra d o w y c h , p o w r a c a ły one w s z y s tk ie do s t a n u n o rm a ln e g o .
P ie rw s z e d o ś w ia d c z e n ia n a d w p ł y w e m p ro m ie n i r a d u n a ro ś lin y w y ż sz e p r z e p ro w a d z ił Giesel *). Liście, p o d d a w a n e przezeń t y m d ziała n io m , s t a w a ł y się n a s t r o n ie o p ro m ien io n ej żółtem i, n a s t ę p n i e zaś b ru n a tn o - c z e r w o n e m i p o k r y w a ł y się p la m k a m i.
Po nim N a t a n t -) b a d a ł w la b o ra to - r y u m z n a k o m it e g o B e c ą u e r e la wrp ł y w t y c h ż e p ro m ie n i na n a s io n a r z e ż u c h y
*) K adioaktive S ubstanzen, S tu ttg a rt, 1902, 2) C om pt. rend. 1903, tom 123, str. 712,
242 W S Z E C H S W IA T A6 16
i g o r c z y c y b ia łe j. Ż a d n e z n ic h p r z y t e m k ie łk ó w n ie w y d a ło , g d y t y m c z a s e m n a s io n a k o n t r o l u j ą c e , w ś c iś le j e d n a k o w y c h z t a m t e m i p o z o s t a j ą c e w a r u n k a c h , lecz n i e p o d d a w a n e d z ia ł a n iu r a d u , w y d a w a ł y j e w o s i e m d z i e s i ę c i u r a z a c h n a sto.
In n e d o ś w i a d c z e n i a z z i a r n k a m i r z e ż u c h y p r z e p r o w a d z o n e z o s t a ł y w D u b lin ie przez D i x o n a *). Z a s a d z i w s z y około s t u ty c h z ia r n w d o niczce z w y c z a jn e j, u m i e ścił p o n a d nią, w o d d a l e n i u j e d n e g o c e n t y m e t r a , r u r k ę , z a w i e r a j ą c ą 5 m g soli r a d o w e j i p o z o s t a w ił w cieYnności. P o u p ł y w ie d w u d n i w s z y s t k i e n a s i o n a z a k i e ł k o w a ł y j e d n o s t a j n i e z w y j ą t k i e m b e z p o ś r e d n io z n a j d u j ą c y c h się pod p r e p a r a t e m ra d u , k t ó r y c h k ie ł k i , w p r o m i e n i u m n iej w ięc ej d w u c e n t y m e t r ó w , b y ły nieco s ł a b s z e — ilość w ło s k ó w k o r z e n i o w y c h o k a z a ł a się u n i c h m n ie js z ą . T r z y n a s t o - d n i o w a o b s e r w a c y a ż a d n y c h p r z y t e m nie s t w i e r d z ił a o d c h y l e ń w j a k i m k o l w i e k k i e r u n k u , czyli, że n ie u j a w n i ł a z ja w is k a t a k z w a n e g o t r o p i z m u , c h a r a k t e r y s t y c z n e g o b a r d z o d la ro ś l in w s t o s u n k u do ś w i a tł a , c ie p ła i e l e k t r y c z n o ś c i.
Nie d a ły te ż ż a d n e j w t y m w z g lę d z ie o k r e ś lo n e j w s k a z ó w k i d o ś w i a d c z e n i a , p r z e p ro w a d z o n e p r z e z D i x o n a n a d r o ś l i n a m i r u c h li w e m i. W n a c z y n iu , z a w i e r a j ą c e m z n a c z n ą liczbę e g z e m p l a r z y z n a n e g o w o d o r o s t u k u l i s t e g o (V olvox g lo b a t o r ) , z a u w a ż y ć m o ż n a b y ło po d w u d z ie s to g o - d z i n n e m d z ia ła n iu , że w i ę k s z a ic h część s p o c z ę ła n i e r u c h o m ie n a d n ie n a c z y n i a , w u n o s z ą c y c h się za ś j e s z c z e e g z e m p l a r z a c h ża d n e , w s t o s u n k u do z a n u r z o n e g o w n ic h p r e p a r a t u r a d o w e g o , n ie u j a w n i ł o się p ra w o .
U j e m n y w p ł y w r a d u n a o d d y c h a n i e i w z r o s t ro ś lin k i e ł k u j ą c y c h w y k a z a l i n a d t o K o e rn ic k e 2) o ra z D a u p h i n :i).
W y n i k i d o d a t n i e o tr z y m a li n a t o m i a s t w n i e k t ó r y c h p r z y p a d k a c h r ó w n i e ż K o e r n ic k e 4), n a s t ę p n i e Ch. S. G a g e r 6) i G.
J) N atu rę , 1903, to m 69, str. 5.
2) Ber. d. D . bot. Ges. 1904, tom 22, str. 148;
1905, tom 23, str. 324.
3) Com pt. ren d . 1904, tom 138, str. 154.
4) B er. d. D. b o t. Ges. 1904, to m 22, str. 160.
5) Ch. S. G ager, Some p h y sio lo g ica l effeets
P a b r e ')• T e n o s t a t n i , n a p r z y k ł a d , p r z y s p i e s z y ć z d o ł a ł k i e ł k o w a n i e n a s i o n lnu, h o d u j ą c j e w a t m o s f e r z e n a s y c o n e j e m a - n a c y ą w s t o s u n k u , n i e p r z e k r a c z a j ą c y m 1,5 m i k r o c u r i e n a k a ż d e d w a litr y . W i ę k sz a j e j z a w a r t o ś ć w s t r z y m y w a ł a j e n a t o m i a s t , 40 z a ś m i k r o c u r i e w k a ż d y m l i tr z e a t m o s f e r y o d d z i a ły w a ły w p r o s t s z k o d l i w i e .
Z a s a d n ic z e j e d n a k w y n ik i b a d a ń n a d w p ł y w e m m a t e r y j p r o m i e n i o t w ó r c z y c h n a ż y c ie o r g a n i z m ó w r o ś l i n n y c h o g ło s z o n e z o s t a ł y d o p ie ro o s t a t n i o p rz e z p r o f e s o r a p r a s k i e g o , J. S to k l a s ę , i H. M olischa.
W m a r c u r o k u u b i e g ł e g o M olisch s) z a k o m u n i k o w a ł w i e d e ń s k ie j A k a d e m ii N a u k c i e k a w ą b a r d z o ro z p ra w ę , z a w i e r a j ą c ą w y n i k i d o ś w i a d c z e ń j e g o n a d w p ł y w e m r a d u n a r o z w i j a n i e się p ą c z k ó w zi
m o w y c h u ro ślin d r z e w n y c h . O kazało się m ia n o w ic ie , że o d d z i a ł y w a on n a n ie p r z y s p ie s z a j ą c o i, g d y b y n ie w y j ą t k o w o w y s o k a j e g o c e n a, s t o s o w a n y m ó g łb y b y ć z a p e w n ie w o g r o d n i c t w i e do s z t u c z n e g o p ę d z e n i a k w i a tó w . N i e m n ie j p r z e to dla biolo g a f a k t t e n s k ą d i n ą d je s z c z e m a b a r d z o d o n io słe z n a cze n ie , j a k w y k a z a ł y b o w i e m d o ś w i a d c z e n i a , i n n y j e s t z u p e ł n ie w p ł y w w s p o m n i a n y n a r o ś lin y , z n a j d u j ą c e się w s t a n i e n a t u r a l n e g o w y p o c z y n k u z im o w e g o , i n n y za ś n a z n a j d u j ą ce się w p e łn i d z ia ła ln o ś c i ż y c io w e j.
Z n a c z n i e lepiej od r a d u n a d a w a ł a się p r z y t e m do p o w y ż s z y c h d o ś w ia d c z e ń j e go e m a n a c y a , j a k o g a z b o w ie m o d d z ia ł y w a ć m o g ł a n a ro ślin ę w s z e c h s t r o n n i e i j e d n o s t a j n i e . N a c z y n ia , m ie sz c z ą c e g a ł ą z k i d o ś w i a d c z a l n e , z a w i e r a ły j e j ś r e d n io 1,84— 3,45 m illicu rie .
N a s t ę p n y k o m u n i k a t , p r z e d s t a w i o n y p rz e z M olischa t e j ż e A k a d e m ii w lip c u r o k u u b i e g ł e g o , z a w i e r a w y n i k i b a d a ń j e g o n a d w p ł y w e m e m a n a c y i n a r o ś l i n y w y ż s z e w ogóle. S ą zaś one n a s t ę p u j ą c e :
N a r o ś lin y , z n a j d u j ą c e się w s t a n i e
o f R a d iu m E a y s. A m er. n a tu ra lis t 1908, to m 42, JMa 504, str. 766.
Com pt. ren d . Soc. Biol. P a r y ż 1911, tom 70, str. 187—188.
2) S itz u n g sb e r. d. K aiserl. A kad. d. W issenscb, W ie d e ń , M arzec 1912, to m 121, cz. I,
Ale 16 W S Z E C H S W IA T 243
rozw oju, e m a n a c y a , p o c z ą w s z y od p e w n e go je j z g ę s z c z e n ia , w y w i e r a w p ł y w u j e m ny. O b o j ę t n e j e s t p r z y t e m , c z y d z i a ła niu e m a n a c y i p o d d a n y z o s ta ł j u ż z a ro d e k ro ś l in n y , czy t e ż jeszcze n a s i e n i e — w obu r a z a c h e n e r g i a w z r o s t u z m n i e j s z a się w i
docznie, z a t r z y m u j ą c się w p e w n e m sw em s ta d y u m , lu b te ż po n i e j a k i m cz a s ie n a s t ę p u j e ś m ie rć . E g z e m p la r z e d o ś w i a d cz aln e z n a c z n ie też w o ln iej s t a j ą się zie- lo n e m i o ra z d a le k o m n iej w y t w a r z a j ą an- t o c y a n u . P o r z u c a j ą n a d t o p r ę d z e j t a k z w a n ą n u t a c y ę , r u c h o b r o t o w y s w y c h w ie rz c h o łk ó w , czyli że p r o s t u j ą się p i e r wej aniżeli e g z e m p l a r z e w n o r m a l n y c h h o d o w a n e w a r u n k a c h .
E m a n a c y a w p ł y w a u j e m n i e n ie t y l k o na k ie łk i ro ś lin n e , lecz i n a o r g a n y zu p e łn ie ro z w in ię te . J u ż po j e d n o do trz e c h d n io - wem d z i a ła n iu s ilnej e m a n a c y i liście z a t r a c a j ą z w y k ł ą s w o ję b a r w ę i s t a j ą się sz k li s t o - p rz e ś w i e c a j ą c e m i , co n a s t ę p u j e n i e k i e d y j u ż w s a m e m e m a n a t o r y u m , k ie d y in d z ie j z n o w u po n i e j a k i m d o p iero czasie.
W m n ie j s z y c h s t o s o w a n a ilościach, e m a n a c y a w y w o ł a ć może n a t o m i a s t w p ły w d o d a t n i n a ro ślin ę.
Z a s ł u g u j ą c y ze w s z e c h m ia r n a u w a g ę j e s t w p ły w e m a n a c y i n a o p a d a n ie liści.
N i e k t ó r e ro ś lin y z ro d z in y m o t y lk o w a t y c h o d rz u c a ją je, n a p r z y k ł a d , w a t m o sfe rz e n a s i ą k ł e j e m a n a c y ą , j u ż la te m , n i e k i e d y zaś n a w e t i n a w iosnę.
N a jc ie k a w s z y j e s t j e d n a k w p ł y w ten n a p u n k t w e g e t a c y j n y ro ś lin y . J a k w y
k a z a ł y bowiem d o ś w i a d c z e n i a z m łodem i b a r d z o r o s t k a m i r o z c h o d n i k a ( S e d u m Sie- boldii), p o d d a w a n e m i w c i ą g u t r z e c h dni d z i a ła n iu siln e j e m a n a c y i , s p o w o d o w a ć może t a k g ł ę b o k i e z m i a n y m o rfologicz ne, że, o ile o k a z a ły b y się d z ie d z ic z n e m i, m i e lib y ś m y t u do c z y n ie n i a z c i e k a w y m bard zo f a k te m d o w o ln ie w y w o ł a n e j m u - ta c y i, czyli p o w s t a n i e m now e j z u p e łn ie o d m ia n y .
Co d o ty c z ę s a m e j n a t u r y w p ł y w u e m a n a c y i n a r o ś l i n y w y ż sz e , M olisch n ie w y łącz a d z ia ł a n ia c h e m ic z n e g o , k tó r e , j a k to b y w a z r e s z t ą i pod w p ł y w e m t ru c iz n , u n i e r u c h o m ią j a k g d y b y z a w a r t e w k o
m ó r k a c h r o ś li n n y c h m a t e r y e za p a so w e , w s t r z y m u j ą c d a ls z y ich rozwój.
Z a u w a ż y ć w re s z c ie trze b a, że ilość e m a n a c y i, k tó re j w p ły w n a r o ś l i n y o k a zał się w ielce s z k o d liw y m , b y ł a s t o s u n kowo dość duża, ac zkolw iek c ię ż a r e m s w y m nie p r z e k r a c z a ła 0,000 006 3 mg.
W y c h o d z ą c z zało ż en ia, że r a d oraz m a t e r y e p ro m ie n io tw ó rc z e , ch o ć w d o zach w p r o s t z n ik o m y c h , r o z p o w s z e c h n i o ne są po całej k u li z iem sk iej, o t a c z a j ą cą zaś a t m o s f e r ę p r z e s z y w a j ą w e w s z y s t kich j e j w a r s t w a c h p ro m ien ie o dość w y sokiej p rz e n ik liw o śc i, prof. S to k la s a p r z y puszcza, że w ży c iu ś w i a t a ro ś lin n e g o p ro m ie n io tw ó rc z o ś ć n ie p o ś le d n ie m u s i mieć zn a c z e n ie .
D o ś w ia d c z e n ia S to k l a s y ■), w y r ó ż n i a j ą c e się w y j ą t k o w ą p r e c y z y ą i r z u c a j ą c e p e w n e św ia tło n a c ie k a w e z j a w i s k a ra - dyofizyologii, w y k o n a n e z o s ta ły p rz e z e ń w cią g u t r z e c h la t o s t a tn i c h .
W y k a z a ły one p r z e d e w s z y s tk ie m , że n a js iln ie js z e m d z ia ła n ie m o d z n a c z a ją się t u p r o m ie n ie a, n a jb a r d z ie j zaś p o c h ł a n ia n e p ro m ie n ie p w c h e m ic z n e m s w e m o d d z ia ły w a n iu n a z a ró d ź k o m ó r e k r o ś l i n n y c h i d e n t y c z n e b y ć się z d a ją z p ro m ie n ia m i u ltra fio le to w e m i.
Do p i e r w s z y c h s w y c h d o ś w i a d c z e ń S to k la s a u ż y w a ł s m ó łk i u ra n o w e j, k tó rej 1 kg o d p o w ia d a ł 0,000 136 g ra d u .
R u rk i, z a w i e r a ją c e 0,5—4 g ow ej s m ó ł
ki, u m ie sz c z o n e b y ł y w t e n sp o só b w n a c z y n ia c h z n o r m a l n y m ro z tw o re m o d ż y w czym K n o p a , że p odcz as ca łe g o e k s p e r y m e n t o w a n i a k o r z e n i e ro ślin d o ś w i a d c z a ln y c h z n a jd o w a ł y się w s t a ł e m z n ią z e tk n ię c iu .
J u ż po 30 d n ia c h różnice w ro z w o ju , z w ła sz c z a k u k u r y d z y , były u d e r z a ją c e . W a g a 9 roślin, z ró ż n y c h p o c h o d z ą c y c h n a c z y ń , b y ł a n a s t ę p u ją c a : z n a c z y ń k o n tro l u j ą c y c h , a więc n i e z a w i e r a j ą c y c h p r e p a r a t u u r a n o w e g o — 20,16 g, z n ac z y ń , z a w i e r a ją c y c h 0,5 g s m ó łk i u r a n o w e j — śre d n io 36,24 g, z n a c z y ń z 1 j s m ó ł k i — 3,88 g, z 2 g — 3,26 g, z 4 g w re s z c ie — 2,62 g.
i) Chem. Z tg., 1912, str. 1382.
244 W S Z E C H S W 1 A T j\£ 16
O ka zało się w ięc , że n a j l e p s z e w y n i k i o t r z y m a n e z o s t a ł y w n a c z y n i u , z a w i e r a - j ą c e m 0,5 g s m ó ł k i u r a n o w e j . W r a z ie w i ę k s z y c h j e j ilości n a b i e r a ł y c h a r a k t e r u o d m ie n n e g o , p o c z ą w s z y za ś od 1 g d z i a ł a n ie b y ł o w p r o s t szko d liw e.
N a d z w y c z a j c i e k a w e r e z u l t a t y S to k la - s a o t r z y m a ł n a s t ę p n i e , s t o s u ją c w o d y ra - d y o a k t y w n e z J a c h im o w a , k t ó r y c h p r o m ie n io tw ó r c z o ś ć , s i ę g a j ą c a 300 — 2 000 j e d n o s t e k M a c h e a , j e s t w o g ó le n a j s i l n ie js z a .
D o ś w i a d c z e n i a z z ia r n a m i: p s z e n ic y ( T r iti c u m v u l g a r e ) , j ę c z m i e n i a ( H o r d e u m d is tic h u m ) , b o b u (V icia la b a ) , g r o c h u (Pi- s u m s a t i v u m ) , ł u b i n u ( L u p i n u s a n g u s t i - tolius), k o n i c z y n y (T r if o liu m p r a t e n s e ) i g r o c h u p o ln eg o ( P i s u m a r v e n s e ) , p r z e p r o w a d z o n e oczy w iśc ie w ś c iś l e i d e n t y c z n y c h w a r u n k a c h , w y k a z a ł y , że te z nich, k t ó r e p o g r ą ż o n e z o s t a ł y w w o d z ie r a d y o - a k t y w n e j , o k a z u ją c e j 300— 600 j e d n o s t e k M ac h e a , k i e ł k o w a ł y j u ż po 24 — 36 g o d z in a c h , g d y t y m c z a s e m p o g r ą ż o n e w w o d zie z w y c z a j n e j o t y m s a m y m s k ł a d z i e c h e m i c z n y m d o p ie ro po u p ł y w i e g o d z in 56 — 120.
Z w i ę k s z ą j e s z c z e siłą w y s t ą p i ł a , j a k to w y k a z u j e p o d a n a niżej t a b l i c z k a , ow a ró ż n ic a w ro z w o ju t y c h d w u s z e re g ó w r o ś l i n po d n i a c h o ś m iu :
N az w a ro ślin y
K orzeń w m m Ł o d y g a w m m W oda
z w y czajna
W oda prom ie-
n io tw .
W oda z w y czajna
W oda prom ie-
n io tw .
Jęczm ień 6 4 4 - 5 0 13 63—72
Bób 13—22 3 0 - 5 0 9 — 14 34—50
Ł u b in 4—7 18—32 8 57—62
G roch p olny 15—24 23—28 5 — 13 46
W i e lc e d o d a t n i w p ł y w w o d y p r o m i e n io t w ó r c z e j j e s t t u t a j o c z y w i s ty .
D o d a w s z y n a s t ę p n i e do n a c z y ń d o ś w i a d c z a l n y c h n i e z b ę d n e ilości m a t e r y j n i e o r g a n i c z n y c h , S t o k l a s a po u p ł y w ie d n i c z t e r d z i e s t u o z n a c z y ł ilo ś ć s u b s t a n - c y i s u c h e j 10 e g z e m p l a r z y k a ż d e j z r o ś l i n d o ś w i a d c z a l n y c h . W y n i k i o z n a c z e ń b y ł y n a s t ę p u j ą c e :
N azw a
S u b sta n c y a sucha z 10 ro ślin (w g) ro ślin y W o d a
zw ycz.
W oda prom ie-
nio tw .
G roch p o ln y 2,3 7,4
Bób 6,5 14,0
Ł u b in 2,0 4,1
Ję c z m ie ń 1,0 11,6
L i c z b y p o w y ż s z e ś w ia d c z ą n a d o b i t n i e j o w p ł y w i e d o d a tn i m , j a k i n a n a j r o z m a i t sze p r z e j a w y ż y c ia r o ś lin n e g o w y w i e r a j ą w o d y p r o m i e n i o t w ó r c z e z J a c h i m o w a , t e go j e d y n e g o ź r ó d ła w s z e l k ic h i s t n i e j ą c y c h d z is ia j p r e p a r a t ó w r a d o w y c h .
Je ż e li u w z g l ę d n i m y n a d to , że c h e m i c z ne o ra z fiz y o lo g ic z n e d z ia ła n ie w c h o d z ą c y c h t u w g r ę p r o m i e n i b lizk ie j e s t b a r dzo d z i a ł a n i a p r o m ie n i u l tr a f io le t o w y c h , z a p o m o c ą k t ó r y c h S t o k la s ie ‘) u d ało się w y w o ła ć , bez u d z i a ł u chlorofilu, f o t o s y n te z ę a l d e h y d u m r ó w k o w e g o , k o n d e n s u - j ą c e g o się n a s t ę p n i e w o b e c n o ś c i w odzia- n u p o t a s o w e g o n a c u k i e r ; j e ż e l i u w z g l ę d n i m y w re s z c ie , że o s t a t n i o u d a ło m u się, w e sp ó ł z d y r e k t o r e m U lr i c h e m oraz a s y s t e n t a m i S z e b o r e m i Z d o b n i c k y m , p r z e p r o w a d z i ć tę sarnę f o t o s y n t e z ę i z p o m o cą r a d u , s t o s u j ą c w c i ą g u 56 g o d z in em a- n a c y ę 0,466 g j e g o c h l o r k u (w a rto ś c i 200 000 k o ro n ) , p r z y p u ś c i ć b ę d z ie m y m o gli. że w p ł y w m a t e r y j p r o m i e n i o t w ó r c z y c h s i ę g a ć m u s i o w y c h n a j g ł ę b s z y c h t a j n i k ó w ży c ia , r z ą d z ą c y c h w y łą c z n ie w zielonej k o m ó r c e ro ś lin n e j.
P r z y p u s z c z e n i e to n a b i e r a z r e s z t ą p e w n e j m o c y i w o b e c f a k t u , że, k i e d y wo
d a p r o m i e n i o t w ó r c z a o sile 600 j e d n o s t e k M a c h e a z a b ó jc z o o d d z i a ł y w a n a b a k t e - r y e — j e d y n y w y j ą t e k s t a n o w i t u Azoto- b a c t e r c h r o o c o c c u m , p r z y s w a j a j ą c y az o t e l e m e n t a r n y i b a r d z ie j n a d z i a ła n ie p r o m ie n i r a d o w y c h o d p o r n y — w p ł y w j e j n a r o ś l i n y w y ż sz e o k a z a ł się d o d a t n i m . Obec-
J) S itz u n g sb e r. D . kais. Akad. d e r W issensoh.
W ien . m a tb .-n a tu rw . K lasse, P ażd z. 1910, tom 119, cz. I I; B iochem . Z tsc h r. 1911, to m 30, zesz.
6; 1912, tom 41, zesz. 5; Chem . Z tg . 1911, str.
945, 1391.
JSB 16 W S Z E C H S W IA T 245
n o ść z i a r n e k zieleni, p o ś r e d n ic z ą c e j w na- t y c h m i a s t o w e m z u ż y w a n i u , szk o d liw e j w w ię k s z y c h ilo ś c ia c h , e n e r g ii p r o m i e n io tw ó rc z e j, z d a je się b y ć t u t a j d e c y d u ją c ą .
W o b e c te g o , że w s ło ń c u , p ra ź ró d le w s z e lk ie g o n a g lobie n a s z y m ż y c ia o r g a n iczn e g o , z j a w is k a p r o m i e n i o t w ó r c z e w a żne m ieć m u s z ą z n a cze n ie , n a j c i e k a w s z y m z p ro b le m a tó w , n a s u w a j ą c y c h się d zisiaj ra d y o fiz y o lo g ii, j e s t d o k ł a d n e z b a d a n ie z j a w i s k t y c h w s t o s u n k u i c h do tej w ł a ś n ie w y m i a n y m a t e r y i , k t ó r a pod w p ł y w e m e n e r g i i sło n e c z n e j o d b y w a się we w n ę tr z u k o m ó r e k r o ś l i n n y c h i k t ó r a ż y cia t e g o k a r d y n a l n y m j e s t w a r u n k i e m .
O s t a t e c z n e r o z w ią z a n ie p o w y ż sz e g o p r o b l e m a t u n ie b y ł o b y p r z y t e m s a m e m t y lk o r z u c e n i e m n o w e g o ś w i a t ł a n a m e c h a n ik ę r o z g r y w a j ą c y c h się w n a t u r z e fe n o m e n ó w . N ie p r o w a d z ą c w is to c ie do n iezisz czone go w p r o s t w y e m a n c y p o w a n ia się lu d z k o ś c i od te g o n a j d o s k o n a l sze g o w ś w ie c ie l a b o r a t o r y u m , k t ó r e m j e s t z ie lo n a k o m ó r k a ro ś lin n a , m o g ło b y j e d n a k do te g o s t o p n i a s p o t ę g o w a ć j e j d ziała ln o ś ć , że w s z e l k a z a le ż n o ś ć n a s z a od z w y k ły c h w a r u n k ó w i s t n i e n i a u s t a ła b y p r a w i e w zu p e łn o ś c i.
D r. A leksander K olłoński.
J A K S I Ę T W O R Z Y Ł Y A G A T Y .
W p r z y r o d z ie s p o t y k a m y a g a t z a z w y czaj w p o s ta c i m n ie j w ięc ej k u l i s ty c h , w y r a ź n i e u w a r s t w i o n y c h w y s ł a ń lu b też w y p e łn i e ń p ró ż n i, k t ó r e p o z o s t a ły w s k a ła c h w y b u c h o w y c h (m e la fira c h ) po g a zach. W a r s t w y a g a t u o d z n a c z a ją się n i e j e d n o k r o t n i e p i ę k n e m z a b a r w i e n ie m , s k u t k iem czego m i n e r a ł t e n od w i e k ó w s ł u żył do ozdoby. P o d ł u g d o t y c h c z a s o w y c h p o g lą d ó w w s p ó łś r o d k o w e u w a r s t w i e n i e , ró w n o le g łe do ś c i a n e k p ró ż n i, tw o rz y ło się w t e n sposób, że z r o z t w o r u w y p e ł n ia j ą c e g o p ró ż n ię , n a j e j ś c i a n a c h s t o p niow o w a r s t w a m i o s i a d a ł a k r z e m i o n k a . Z m ia n y za ś w z a b a r w i e n i u o d p o w i a d a ją
z m ia n o m z a c h o d z ą c y m w r o z tw o rz e , k t ó r y raz m ó g ł z a w ie ra ć p i g m e n t y (np. sole żelaza), k ie d y in d z ie j ic h nie p o siad ać , łu b też p o s ia d a ć n ie w ta k ie j ilości, j a k p o p rz ed n io . R. E. L i e s e g a n g w N a t u r w . W o c h e n s c h r if t z 9 /X 1910 r o k u str. 644 w y k a z u je niem o żliw o ść p r z y ję c i a t a k ie g o o b j a ś n ie n ia ze w z g lę d u n a to, że k a n a liki, przez k t ó r e r o z tw ó r m ia łb y w p ł y w a ć w i e l o k r o t n i e do próżni, b y w a j ą n i e k i e d y t a k w ą z iu tk i e , że p ie r w s z a w a r s t w a o s a d u z a t k a ł a b y j e n ie w ą tp liw ie , p rz e c i n a j ą c w t e n sposób m o ż n o ść p rz e d o s t a n i a się do ś r o d k a r o z t w o r u o in n e j z a w a rto ś c i. L ie s e g a n g p o d a je in n e w y t ł u m a c z e n ie z ja w is k a , o p a r t e n a n a s t ę p u j ą c y c h , n i e z m i e r n ie ł a t w y c h i z a r a z e m c i e k a w y c h d o ś w ia d c z e n ia c h , k t ó r e p o d ł u g j e g o w s k a z ó w e k w y k o n a łe m z n a d s p o d z i e w a n y m w p r o s t w y n i k i e m .
W 100 g w ody ro z p u s z c z a m y , u s t a w i c z nie ro z g r z e w a j ą c , 5 g j a s n e j ż e l a t y n y i później d o d a je m y 0,1 g d w u c h r o m i a n u p o ta s u . R o z tw o re m ty m n a p e ł n i a m y p r o b ó w k ę po brzegi. P o s k r z e p n i ę c i u r o z tw o ru , t. j . po u t w o r z e n iu się z n iego g a l a r e t k i , o d w r a c a m y p r o b ó w k ę do g ó r y d n e m i pionow o z a n u r z a m y o t w o r e m w 80% r o z tw o r z e w o d n y m a z o ta n u s r e bra, k t ó r y d y f u n d u j e do ż e la t y n y . N a s t ę p u j e r e a k c y a p o d w ó jn e j w y m i a n y , k tó re j r e z u l t a t e m j e s t p o w s ta n i e c z e r w o n e g o d w u c h r o m i a n u s r e b r a , s t r ą c a j ą c e g o się s u b t e l n e m i w a r s t e w k a m i w o d s t ę p a c h coraz d a lsz y c h w m ia rę z w ię k s z a n i a się ich o d leg ło ści od o tw o ru , przez k t ó r y w c h o d z i a z o ta n s r e b r a .
D r u g i e d o św ia d c z e n ie p o leg ało n a tem , że r o z tw ó r ż e la ty n y , z a w i e r a ją c y d w u c h r o m i a n p o ta s u , w y le w a łe m o s tro ż n ie n a o cz y s z c z o n ą z e m u l s y i k lis zę f o t o g r a ficzną, u p rz e d n io sp o z io m o w a n ą s t a r a n nie n a sto lic z k u n i w e la c y j n y m . P rz y p e w n e j zręczności s p o z io m o w a n ą w t e n s p o sób k liszę m ożna p o k r y ć ż e l a t y n ą aż po sa m e b rz egi, co t r u d n i e j w y k o n a ć , j e żeli p o w i e r z c h n i a k lis z y nie leży d o k ł a d nie poziomo. G dy ż e l a t y n a j u ż d o s t a te c z n ie (ale n a t u r a l n i e n ie c a łk o w ic ie ) s k rz e p n ie , r z u c a m y n a j e j p o w ie r z c h n ię kro p lę 80°/0 r o z tw o r u a z o ta n u s re b ra . W c i ą g u m niej w ięcej d o b y t w o r z ą się
‘246 W S Z E C H S W IA T No 16
po k o le i liczne p i e r ś c i e n i e w s p ó łś ro d k o - w e w o d s t ę p a c h c o r a z d a ls z y c h , u t w o r z o n e z c z e r w o n e g o d w u c h r o m i a n u s r e b ra . O t r z y m a n a w t e n s p o s ó b t a r c z a , z łożona z k i l k u d z i e s i ę c i u p ie rś c ie n i, w y g l ą d a n i e z w y k le e s t e t y c z n i e i e f e k t o w nie, n i e r ó w n i e p i ę k n i e j , niż to p r z e d s t a w i a r y s u n e k , k t ó r y L i e s e g a n g d o łą c z a do s w o j e g o a r t y k u ł u . Z ja w is k o to O stw a ld o b j a ś n i a w n a s t ę p u j ą c y s posób w L e h r b . d. a llg e m . C h e m ie (w yd. 2) I I 778, (1899).
S ą r ó ż n e r o d z a j e p r z e s y c o n y c h r o z t w o rów : „T akie, k t ó r e bez z a r o d k ó w (t. j.
c z ą s t e c z e k o d p o w i e d n i c h s t a ł y c h soli) m o g ą t r w a ć j a k g d y b y n i e o g r a n i c z e n i e d łu g o , n i e p r z e c h o d z ą c w fazę s t a ł ą , t a k i e r o z tw o r y p o w i n n y się n a z y w a ć t r w a - łe m i ( m e t a s t a b il e ) . P r ó c z te g o s ą i t a kie r o z t w o r y p rz e s y c o n e , w k t ó r y c h s t a ł a f a z a z j a w i a się s a m a w k r ó t k i m czasie, n a w e t w r a z ie b r a k u z a r o d k ó w . S ą to r o z t w o r y n i e t r w a ł e (labile). R o z tw o ry t r w a ł e w p o r ó w n a n i u z r o z t w o r a m i n i e - t r w a ł e m i t y c h s a m y c h ciał w y k a z u j ą z a w s z e m n i e j s z ą k o n c e n t r a c y ę . Z a t e m w r a zie w z r o s t u k o n c e n t r a c y i r o z tw ó r t r w a ł y p r z e c h o d z i w n i e t r w a ł y . K o n ć e n t r a c y a , w o b e c k t ó r e j n a s t ę p u j e to p rz e jś c ie , n a z y w a się g r a n i c ą t r w a ło ś c i" ( „ m e t a s t a b il e G r e n z e “). „ W s k u t e k d y f u z y i soli s r e b r a do ż e l a t y n y z d w u c h r o m i a n e m p o t a s u , w ż e l a t y n ie p o w s t a j e p r z e s y c o n y r o z t w ó r soli s r e b r a , o s a d zaś n ie tw o rz y się n a t y c h m i a s t , lecz d o p ie ro po p r z e k r o c z e n i u g r a n i c y t r w a ło ś c i. T o n a s t ę p u j e n a t u r a l n i e je d n o c z e ś n i e w o k r ę g u w s p ó ł ś r o d k o w y m z k r o p lą " (a z o ta n u s r e b r a ) . „ N a s t ę p n i e r o z t w ó r s r e b r a p r z e c h o d z i n a z e w n ą t r z p rz e z p ie rś c ie ń , p r z e s y c a n o w y , d a l s z y o k r ę g i t u p o w t a r z a się p o d o b n e z ja w is k o . P o n ie w a ż p o d c z a s d a lsz e j d y fu z y i r o z t w ó r s r e b r a s t a j e się co r a z s ł a b s z y m , więc i k o n c e n t r a c y a k r y t y c z n a , w o b e c k tó r e j z a c z y n a s ię s t r ą c a n i e się o sa d u , p o w s t a j e p ó źniej, a n o w y p ie r ś c ie ń tw o r z y się w w ię k s z e j o d l e g ł o ści, niż p o p rz e d n io " .
Otóż p o d łu g L i e s e g a n g a s t r u k t u r a a g a - t u m o g ł a p o w s t a ć w t a k i s a m s posób, j a k i p i e r ś c ie n i e n a p ł y t c e l u b w a r s t e w ki w p r o b ó w c e . J e ż e l i z g a l a r e t o w a t ą k r z e m i o n k ą , w y p e ł n i a j ą c ą p ró ż n ię w s k a le
s t y k a ł y się r o z t w o r y soli, k t ó r y m a g a t z a w d z i ę c z a b a r w ę , to sole te, np. żelaza l u b m a n g a n u , m o g ły b y ł y p rz e d y fu n d o - w a ć do k r z e m i o n k i i t a m się s trą c ić . W r a z ie i s t n i e n i a n a p o w ie r z c h n i buły k r z e m i o n k o w e j k i l k u c e n t r ó w d y f u z y i p o w s t a j ą p i ę k n e lin ie fa liste, k t ó r y c h do k ł a d n e p o d o b i e ń s t w o o t r z y m u j e m y też i w n a s z e j ż e l a t y n i e , j e ś l i r z u c i m y n a n i ą k i l k a k r o p e l soli s r e b r n e j w p e w n y c h od s ie b i e o d le g ło ś c ia c h . P o w o li n a s t ę p o w a ło k r z e p n i ę c i e k r z e m i o n k o w e j g a l a r e t y w s k u t e k u t r a t y w o d y , a po c a łk o w ite m s k r z e p n i ę c i u p o w s t a ł a b u ła l u b w a r s t w a a g a t u .
P o n ie w a ż j e d n a k n a s z e p i e r ś c i e n i e p o w s t a j ą o d ś ro d k o w o , a g a t zaś t w o r z y ł się d o ś r o d k o w o , czego d o w o d z ą b u ł y z a m k n i ę t e w ś r o d k ą p u s t e lu b też w y p e ł n i o n e n i e k i e d y w odą, p rz e to t r z e b a było u r z ą d z i ć t a k i e d o ś w i a d c z e n i a , w k t ó r y c h p i e r ś c ie n i e a lbo w a r s t w y t w o r z y ł y b y się od z e w n ą t r z ku ś ro d k o w i. D o ś w i a d c z e n i a te , k t ó r e p r z e r o b i ł e m z r ó w n i e d o b r y m w y n i k i e m , j a k i p o p rz e d n ie , s ą n i e z m i e r n ie p r o s t e i ł a t w e . M ian o w icie r o z p u s z c z a m y w 100 cm 3 w o d y g o rą c e j 10 g ż e l a t y n y i do te g o d o d a j e m y l g a z o t a n u s r e b r a . P o s t ę ż e n i u tej m a s y (mlecz- n o -b ia łe j) w y k r a w a m y z niej k a w a ł k i dość s p o r e , m a j ą c e od 2 do 3 cm ś r e d n i c y i w r z u c a m y j e n a k i l k a d n i do r o z t w o r u 20 — 50 g d w u c h r o m i a n u p o t a s u w 1 l w o dy. P o 3 — 5 d n ia c h w y j m u j e m y k a w a ł k i ż e l a t y n y z r o z tw o r u , ro z k ra - w a m y j e o s t r y m no że m , i n a p o w i e r z c h n i p r z e k r o j u w i d z i m y u w a r s t w i e n i e c a ł k o w icie p r z y p o m i n a ją c e s t r u k t u r ę a g a t u :
J a k k o m u n i k u j e n a m N a t u r w i s s e n - s c h a f t l i c h e W o c h e n s c h r i f t JG 31, r. 1912, s t r . 490 w a r t y k u l e p. t. „ D ie E n t s t e -
JNS 16 W S Z E C H Ś W IA T 247
h u n g d e r A c h a t b a n d e r u n g " H a t s c h e k o t y l e j e s z c z e b a r d z i e j w p r a c y sw ojej zbliży ł się do n a t u r y , że j u ż z a m i a s t zw y k łe j ż e l a t y n y u ż y w a k r z e m i o n k i g a l a r e t o w a t e j .
E uzebiusz K alabiński.
W J A K I S P O S O B U M I Ę C Z A K Ó W P Ł U C O D Y S Z N Y C H Z O S T A Ł A Z N I E S I O N A C H I A S T O N E U R Y A ?
N a czem c h i a s t o n e u r y a p o le g a i j a k on a p r a w d o p o d o b n i e p o w s ta ła , p isa łe m w r o k u p r z e s z ł y m w e W s z e c h ś w ie c ie , w a r t y k u l e p. t. „ N a jn o w s z a t e o r y a tor- sy i i a s y m e t r y i u m ię c z a k ó w b r z u c h o n o - g i c h “. P r z y p o m n ę w ię c t u t a j w k ilk u t y l k o s ło w a c h , że n a z w ą t ą o z n a c z a m y z a d z i w i a j ą c e położenie w ę złów c i e m ie n io w y c h (g. p a r ie ta l ia ) i t r z e w i o w y c h (g.
v is c e r a li a ) w tej g r u p i e m ię c z a k ó w . L e żą one m ia n o w ic ie w t e n sposób, że spo- i id ła ( k o n e k ty w y ) , ł ą c z ą c e j e z w ę z ła m i bocznem i, k r z y ż u j ą się, co w y g l ą d a tak , j a k g d y b y l e w y w ę zeł c i e m i e n io w y zo stał p r z e n i e s i o n y n a p r a w ą s t r o n ę ciała, p r a w y zaś n a le w ą . N a jle p ie j położenie to o b ja ś n i ry s . 1 A . P o d o b n e s k r z y ż o w a n i e s p o t y k a m y j e d n a k ty lk o w g r u p ie przo- i d o s k r z e l n y c h ; u t y ł o s k r z e l n y c h i płuco- d y s z n y c h s k r z y ż o w a n i a b r a k , co o z n a c z a m y n a z w ą „ e u t h y n e u r y i “.
N aef, k t ó r e g o t e o r y ę s t r e ś c i ł e m w w y żej w z m i a n k o w a n y m a r t y k u l e , w y j a ś n i a p o w s t a n i e s k r z y ż o w a n i a s p o id e ł prz ez s k r ę c e n ie w o r k a t r z e w i o w e g o w z g lę d e m
(Fig. i).
P o d łu g M erkera. 1. W ęzeł m ózgow y. 2. W ęzeł nożuy. 3. B oczny. 4. C iem ieniow y. 5. T rzew io w y . A stosunki u przo d o sk rzeln y ch . B u C hilina.
C, D, E dalsze sta d y a w ęd ro w an ia w ęzłów ku przodow i, przez co w sta d y u m E c h iasto n eu ry a zostaje zniesiona, pozostaw iając skrzyżow anie
nerw ó w , w ychodzących z w ęzłów 4 i 5.
nogi o 180°, czyli prz ez t a k zw. t o r s y ę . W j a k i j e d n a k sposób dwi e p owyż ej w z m i a n k o w a n e g r u p y p o zb y ł y się t ego s k r z y ż o w a n i a ? P o w s z e c h n i e d ot ąd p r z y j m o w a no , że zni kł o ono p r z ez p r o c e s od w r o t n y , prz ez „ d e t o r s y ę “. W t a k i m j e d n a k razi e j a m a p łaszc zo wa , z w r ó c o n a k u p r z od o wi u z w i e r z ą t p o d l e g ł y c h tor- syi, p o w i n n a po o d k r ę c e n i u z n a le ś ć się w t yl e ciała. W i d z i m y to r z ec z ywi ś c i e u t y ł o s k r z e l n y c h , przez co h y p o t e z a de- t or s yi , j a k o p r z y c z y n y z n i e s i e ni a chia- s t o n e u r y i w tej g r u p i e, z y s k u j e p o w a ż n e p o par ci e. D o p ł u c o d y s z n y c h j e d n a k t e g o w y j a ś n i e n i a z a s t o s o w a ć ni ep o do bn a. Dość p o r ó w n a ć p r z e d s t a w i c i e l a p r z o d o s k r z e l n y c h , np. P a l u d i n a v iv i p a r a , z p ł ucodys z- n y m , j a k w i n n i c z e k (Helix p o m at i a) , a ż e by s t w i e r d z i ć j e d n a k o w e poł ożeni e j a m y ciała.
To te ż N a e f p rz y p u śc ił, że u p ł u c o d y s z n y c h z n ies ie n ie s k r z y ż o w a n i a sp o id e ł o d b / ł o się w i n n y sposób: przez s k u p i e nie w ęzłów w części g ło w o w e j ciała s k u t k ie m s k r ó c e n i a ł ą c z ą c y c h j e k o n e k t y w , w n a s t ę p s t w i e czego w ę zły m u s i a ł y p r z e w ę d r o w a ć w zdłuż d r o g i z a k re ś lo n e j przez te K onektyw y, czyli p r z e j ś ć n a w ł a ś c iw ą sobie s t r o n ę ciała. P ro c e s te n s c h e m a ty c z n ie p r z e d s t a w i o n y w id zim y n a rys. ł.
T a k ie u ję c ie k w e s t y i p o c ią g a j e d n a k za
W S Z E C H S W I A T J\l® 16
s o b ą p e w n ą k o n s e k w e n c y ę , w i d o c z n ą z r e s z t ą n a t y m ż e r y s u n k u ( r y s. 1 E). P o n i e w a ż w ę zły p r z e w ę d r o w a ł y z j e d n e j s t r o n y c i a ł a n a d r u g ą , n e r w y z n i c h w y c h o d z ą c e m u s z ą u le d z s k r z y ż o w a n i u , j e śli m a j ą w d a l s z y m c i ą g u u n e r w i a ć te s a m e o k o lice. J e ś l i w ię c h y p o t e z a j e s t s ł u s z n a , p o w i n n i ś m y u p ł u c o d y s z n y c h z n a le ś ć to s k r z y ż o w a n i e n e r w ó w , w y c h o d z ą c y c h z w ę z łó w c i e m i e n i o w y c h i t r z e w io w y c h .
N a k w e s t y ę tę, p is z ą c do W s z e c h ś w i a t a s t r e s z c z e n ie t e o r y i N a efa, z w r ó c ił e m u w a g ę i m ia łe m z a m i a r z a ją ć się n i ą b l i żej, z b r a k u j e d n a k c z a s u m u s i a ł e m j ą c h w ilo w o odło ży ć n a p ó źniej. T y m c z a se m u b i e g ł m n ie k t o in n y , g d y ż oto w „ Z o o lo g is c h e r A n z e i g e r “ (T o m X L I , M 8, 25 lu t e g o 1913 r.) p. M e r k e r o g ł a sz a w te j s p r a w i e c i e k a w ą ro z p r a w ę . W o b e c t e g o n ie p o z o sta je m i n ic in n e g o , j a k z a z n a jo m i ć c z y t e l n i k ó w W s z e c h ś w i a t a z w y n i k a m i p r z e z te g o b a d a c z a o trz y - m a n e m i.
M e r k e r z b a d a ł s z e r e g p ł u c o d y s z n y c h , z a c z y n a j ą c od s t a r s z y c h p r z e d s t a w i c i e l i g r u p y , od B a s o m m a t o p h o r a ( P l a n o r b i s c o r n e u s i L i m n a e a s t a g n a l is ) , p r z e c h o d z ą c n a s t ę p n i e do S t y l o m m a t o p h o r a , j a k A rio n e m p i r i c o r u m , L im a x f l a v u s i m a - x i m u s , H elix p o m a t i a i h o r t e n s i s .
W y n i k i o t r z y m a n e s t r e s z c z ę w k i l k u s ł o w a c h , o d s y ł a j ą c c z y t e l n i k a do z a ł ą c z o n y c h s c h e m a t y c z n y c h r y s u n k ó w , s k o p i o w a n y c h z r o z p r a w y M e r k e ra . U P l a n o r b is c o r n e u s (r y s. 2), gd zie, j a k się z d a je ,
P o d łu g
(Fig. 3).
P o d łu g M erkera. L im n aea stag n alis.
s t o s u n k i s ą n a j p i e r w o t n i e j s z e (n a le ż y z w ró c ić u w a g ę , że m ię c z a k t e n j e s t le- w o s k r ę t n y , czyli, że węzły i n e r w y s ą r o z m i e s z c z o n e o d w r o t n ie , an iż e li u i n n y c h , poniżej o p i s a n y c h , p r a w o s k r ę t n y c h g a t u n k ó w . N e r w n a j b a r d z i e j l e w y u P l a n o r b i s c o r n e u s o d p o w i a d a n a j b a r d z i e j na p r a w o p o ło ż o n e m u u g a t u n k ó w i n n y c h , co z r e s z t ą z o sta ło z a z n a c z o n e w n u m e - r a c y i n e r w ó w ), w i d z i m y w y r a ź n e s k r z y ż o w a n ie d w u g ł ó w n y c h n e r w ó w (N. a n a - lis I I I i N. i n t e s t i n a l i s V), w y c h o d z ą c y c h z w ę z ła t r z e w i o w e g o (5). N a lew o od t y c h dwru w id z im y n e r w c ie ń s z y (N. aor- t a e IV), w y c h o d z ą c y z te g o s a m e g o w ę zła, k r z y ż u j ą c y się z d w o m a p o p r z e d n i e m u C z w a r t y n e r w te g o ż w ę z ła (N. c u t a - n e u s VI) n ie k r z y ż u j e się z p o p rz e d n ie - mi. Co d o t y c z ę n e r w ó w w y c h o d z ą c y c h z d w u w ę z łó w c ie m i e n io w y c h (4), to o b a s k r a j n e (N. p a llia lis sin. in t. I oraz N.
p a llia lis d e x t r . VII) n ie k r z y ż u j ą się z ż a d n y m i n n y m , g d y t y m c z a s e m n e r w II (N. p a llia lis sin. ext.) k r z y ż u j e się z III, w y s y ł a j ą c j e d n a k b o cz n e g ałęz i, n ie u le - g a j ą c e s k r z y ż o w a n i u z t y m o s t a t n i m . U d r u g i e g o p r z e d s t a w i c i e l a B a s o m m a t o p h o ra , u b ł o t n i a r k i ( L i m n a e a s t a g n a l i s ) z n a j d u j e m y s t o s u n k i p o d o b n e . T u t y lk o j e s z c z e n e r w V I k r z y ż u j e się z III, n e r w zaś I I ł ą c z y się t y l k o z III bez k r z y ż o w a n ia .
U S t y l o m m a t o p h o r a z n a j d u j e m y s t o s u n k i n ie c o z m ie n io n e . W i d z i m y , że u L i m a x m a x i m u s ( r y s. 4) n i e m a j u ż p r a w ie w c a l e s k r z y ż o w a n i a n e r w ó w II I i V, o b a w y b i e g a j ą t u ż o b o k s ieb ie, j a k o j e d e n n e r w . P o d o b n ie i u H e lix p o m a t i a j e d e n j a k o b y ty lk o n e r w o p u s z c z a węzeł, (F ig . 2).
M erkera. P lan o rb is corneus.
.N» 16 W S Z E C H S W IA T 249
(P ig. 4).
P o d łu g M erkera. L im ax m axim us.
d z ie lą c się d o p iero n a s t ę p n i e n a d w a (ry s. 5). J e ż e li j e d n a k z b a d a m y te sto-
P o d lu g M erkera. H e lix pom atia.
s u n k i n a p r z e k r o j a c h w ę z ła t r z e w io w e g o , p r z e k o n a m y się, że n e r w y te u l e g a j ą s k r z y ż o w a n i u w e w n ą t r z w ęzła. J e d n a k u H e li s p o m a tia , gdzie M e r k e r b a d a ł te s to s u n k i, o ś ro d k i, d a j ą c e p o c z ą te k n e r w om , n ie leżą j u ż j e d e n ob o k d r u g ie g o , lecz j e d e n p o w y ż e j d r u g i e g o , co w y w i e r a w ra ż e n ie , j a k b y p r z e s u w a ł y się one z j e d n e j s t r o n y więzła n a d r u g ą w celu z n i e s i e n ia s k r z y ż o w a n i a . O s k r z y ż o w a n i u n e r w ó w , w y c h o d z ą c y c h z w ę złów c i e m i e n io w y c h , nie m oże b y ć n a w e t m o w y .
O t r z y m u j e m y w ię c w y n i k n a s t ę p u j ą c y : u fo rm p i e r w o tn y c h , u B a s o m m a t o p h o r a , n e r w y w y b i e g a j ą c e z w ę z ła trz e w i o w e g o k r z y ż u j ą się b a r d z o w y r a ź n i e , u p r z e d st a w i c ie li za ś S t y l o m m a t o p h o r a s k r z y ż o w a n i e d ą ż y do za n ik u . N e r w y w ęzłów c i e m ie n io w y c h u B a s o m m a t o p h o r a z a c h o w a ł y s ł a b y ślad s k r z y ż o w a n i a , g d y u S t y l o m m a t o p h o r a z a n ik ł o ono zu p e łn ie . Mo
ż e m y z te g o w n o sić, że p rz e s u n ię c i e w ę złów c i e m i e n io w y c h n a o d p o w i a d a ją c ą im s t r o n ę c ia ła n a s t ą p i ł o wrcz eśn iej, a n i żeli p r z e k r ę c e n ie węzła tr z e w io w e g o , co z r e s z t ą , j a k w y k a z u j e r y s . 1, z g a d z a się z a p r i o r y s t y c z n e m i za ło ż e n ia m i.
T a k w ię c b a d a n i a M e r k e r a p o t w i e r dziły nao g ó l h y p o te z ę N a efa. N a le ż y t y l ko t e r a z z a d ać p y ta n ie : W j a k i sposób sk rz y ż o w a n ie n e rw ó w , k t ó r e j e s t k o n i e c z n y m w y n i k ie m s k u p i e n i a w ę złów w c z ę ści g ło w o w e j, z o s ta je pow oli zniesione , w s k u t e k czego u S t y l o m m a t o p h o r a w i d z im y ty lk o j e g o s z c z ą tk i? N a p y t a n i e to M e r k e r r ó w n ie ż s t a r a się dać o d p o w iedź.
P ro c e s z n ie s ie n ia s k r z y ż o w a n i a n e r wów, w y b i e g a ją c y c h z w ę zła t r z e w i o w e go s a m się n a s u w a p rz e d oczy. P o le g a on n a p r z e s u n i ę c i u o ś ro d k ó w , z k t ó r y c h w y b i e g a j ą n e r w y , w e w n ą t r z w ę z ła n a o d p o w ie d n ią s tro n ę . Czy w t e n s a m s p o sób znikło s k r z y ż o w a n ie n e r w ó w w ęzłów c ie m ie n io w y c h ? T r u d n o p rz y p u ś c ić , a b y o d p o w ie d n ie o śro d k i w ę d r o w a ły p rz e z k o n e k t y w y oraz w ę zeł tr z e w i o w y ; n ie m a m y n a to ż a d n y c h d a n y c h . Na rys. 2 w id z im y j e d n a k , że n e r w II, k r z y ż u j ą c y się j e s z c z e z III w y s y ła boczne gałęzi, t e m u s k r z y ż o w a n iu j u ż n ie p o d le g a ją c e . J e ż e li te r a z p r z y p u ś c i m y , że b o cz n e te gałęzi b ę d ą w z r a s t a ł y , r o z g a ł ę z i a ją c się coraz silniej, a z a ra z e m n e r w g ł ó w n y u l e g a ć będ z ie r e d u k c y i aż do z u p e łn e g o z a n ik u , z n a jd z i e m y klucz z a g a d k i. S k r z y ż o w a n ie z o s ta j e zn ie s io n e przez z a s t ą pienie g łó w n e g o k r z y ż u j ą c e g o się n e r w u pobocznem i.
O becnie p o z o s ta je do r o z p a t r z e n i a k w c - s t y a , co w y w o ł u j e tę ró ż n ic ę w z a c h o w a n iu się n e r w ó w , w y c h o d z ą c y c h z w ę złów t r z e w i o w e g o i c ie m ie n io w y c h , d l a czego w j e d n y m p r z y p a d k u w id z im y p rz e m ie s z c z e n ie się o ś ro d k ó w w e w n ą t r z w ę zła, w d r u g i m zaś z a s tę p c z o ś ć n e r wów. T u M e r k e r z w r a c a u w a g ę n a to, że w y m i a n a n e r w ó w , w io d ą c a do z n i e s ie n ia s k r z y ż o w a n ia , może n a s t ą p i ć t y l k o n a w s p ó ln y m tere n ie, g d z ie o b a n e r w y się s p o t y k a j ą . Otóż n e r w y , w y b i e g a j ą c e z w ę z ła trz e w io w e g o , b i e g n ą j e d e n do o d b y tu , d r u g i do trzew i, do okolic w z g l ę d n ie od siebie o d d a lo n y c h . B io rą one p o c z ą t e k n a t e r e n i e w sp ó ln y m , k o ń c z ą się n a t e r e n a c h różnych. Z te g o w z g lę d u w y m i a n a m oże n a s t ą p i ć t y l k o w węźle n e r w o w y m , g d z ie oba się s p o t y k a j ą . I n a czej m a się r z e c z z n e r w a m i w ęzłów c i e
250 W S Z E C H S W IA T JSJe 16
m ie n i o w y c h . T u , t e r e n y , n a k t ó r y c h n e r w y b io r ą p o c z ą te k , s ą ró ż n e, t e r e n j e d n a k p rz e z n ie u n e r w i a n y j e s t w sp ó ln y , m ia n o w i c i e j a m a p ła s z c z o w a . S t ą d też n a t y m t o t e r e n i e n a s t ą p i ł o z n ie s ie n ie s k r z y ż o w a n i a .
T a k w ię c b a d a n i a m o rfo lo g ic z n e p o t w i e r d z i ł y j e d n ę z k o n s e k w e n c y j , k t ó r ą N a e t w y c i ą g n ą ł ze sw e j teo ry i t o r s y i . I a c z k o l w i e k c a ła p o w y ż s z a k w e s t y a n i e z b y t ś c iś le i b e z p o ś r e d n i o w ią ż e się z s a m ą t e o r y ą , p o t w i e r d z e n i e to w p e w n y m s to p n i u w p ł y w a n a j e j u g r u n t o w a n i e .
W . R oszkow ski.
P R A W O F R O S C H L A I B L A A U W A .
(D okończenie).
O k a zało się też, że i p o d ra ż n ie n ie foto- t r o p ic z n e w y w o ł u j e z w i ę k s z a n i e się ilości k w a s u h o m o g e n t y z y n o w e g o 1). W 1903 r o k u C z a p e k w y k o n a ł s z e r e g n o w y c h d o ś w i a d c z e ń , k t ó r e p o t w i e r d z i ł y s t w i e r d z o n e w 1902 r o k u n a g r o m a d z a n i e się w y - ' żej p o m ie n io n e g o k w a s u za s p r a w ą p o d n i e t y ś w i e t l n e j 2). P ó ź n i e js z e p r a c e (1907, S c h u lz e , P i t t i n g ) 3) w y k a z a ł y w p r a w d z ie , że n ie m a m y t u do c z y n i e n i a z k w a s e m h o m o g e n t y z y n o w y m , a le b ą d ź co b ą d ź p o z o s t a je f a k t n ie z a p r z e c z o n y , że p o d r a ż n ie n ie foto- i g e o t r o p i z m o w e m oże w p ł y w a ć m o d y f i k u j ą c o n a p r z e m i a n ę m a t e r y i.
A że z m i a n a p r z e b i e g u p r o c e s ó w c h e m i c z n y c h o d b ić się może n a w z ro ś c ie o r g a n iz m u i w t e n s p o só b p r o w a d z i ć do w y s t ą p i e n i a z g ię ć , to j u ż j e s t r z e c z ą ł a t w o z r o z u m ia łą . To t e ż zd a je m i się, że ze w s z y s t k i c h h y p o te z , p o w o ł a n y c h do ż y c ia w c e lu w y j a ś n i e n i a tro p i z m o w e g o d z i a ł a n ia ś w i a t ł a , n a j w i ę c e j c e c h p r a w d o p o d o b i e ń s t w a m a h y p o t e z a d z i a ł a n ia c h e m i c z n e g o e n e r g i i ś w i e tl n e j .
1) Op. cit., str. 467.
2) S to ffw ech selp ro zesse be i h y d ro tro p isc h e r u n d b e i p h o to tro p isc h e r R e iz u n g (B er. d. d. bot.
G esell., tom 21, str. 243—246).
3) P a tr z J o s t, op. cit., str. 530.
S z c z e g ó l n i e g o r ą c y m z w o le n n ik ie m po- m i e n io n e j h y p o t e z y j e s t A. H. B la a u w . W r o z p r a w i e „Die P e r z e p t i o n d e s L ic h - t e s “, k t ó r e j ro z d ział p i e r w s z y p r z e d s t a w i l iś m y d o k ł a d n i e , u c z o n y h o l e n d e r s k i r o z w i j a w s p o só b b a r d z o j a s n y p o g l ą d y s w e n a i s t o t ę t r o p i z m o w e g o d z ia ł a n ia ś w i a t ł a , p o d k r e ś l a ją c z n a c is k i e m lic z n e a n a lo g i e , z a c h o d z ą c e p o m ię d z y fo to tro p i- z m e m a z j a w i s k a m i f o t o c h e m ic z n e m i . O j e d n e j t a k i e j a n a l o g i i j u ż e ś m y w s p o m n ieli, s t w i e r d z a j ą c , że p r a w o sta ło ś c i i l o c z y n u z n a t ę ż e n i a ś w i a t ł a p rz e z czas j e g o d z i a ła n ia s t o s u j e się z a ró w n o do fo- to tr o p i z m u , j a k i do p r z e b i e g u p r o c e s ó w fo to c h e m ic z n y c h . O b e cn ie z a p o z n a m y c z y t e l n i k ó w z i n n e m i w y s o c e c ie k a w e m i a n a l o g ia m i 1).
W d r u g i m ro z d z i a l e sw ej r o z p r a w y B l a a u w p o d a je w y n i k i d o ś w i a d c z e ń , k t ó r e m i a ł y n a c e lu z b a d a n i e w r a ż liw o ś c i ro ś lin n a d z ia ła n ie p r o m ie n i ś w i e t l n y c h o ró ż n e j ła m liw o ś c i . P r z e d w y jś c ie m z d r u k u d z ie ł a B l a a u w a p o g l ą d y n a to z a g a d n i e n i e 2) o p i e r a ły się p r z e w a ż n i e n a b a d a n i a c h W i e s n e r a (1878 r.), z k t ó r y c h w y n ik a ło , że n a j s i l n ie j s z e d z ia ła n ie w y w i e r a j ą p ro m i e n ie , le ż ą c e n a g r a n i c y fio
le t o w e j i u l t r a f i o l e t o w e j części w id m a ; W i e s n e r z a o b s e r w o w a ł te ż i s t n i e n i e d r u g i e g o m a x i m u m w p r o m i e n i a c h u l tr a - c z e r w o n y c h ; ś w i a t ł o żó łte m iało w c a le nie d z ia ła ć t ro p iz m o w o .
D o ś w i a d c z e n i a B la a u w a , w y k o n a n e z n a c z n i e d o k ł a d n i e j , d o p r o w a d z i ły do od m i e n n y c h w y n i k ó w ; m ia n o w ic ie B la a u w p r z e k o n a ł się, że n a js il n ie j d z i a ł a ją p r o m ie n ie b ł ę k i t n e ( d ł u g o ś ć lali = 465 a n a j s ła b ie j c z e r w o n e s). Otóż o kazało się, że i n i e k t ó r e p r o c e s y f o to c h e m ic z n e p r z e b i e g a j ą n a j i n t e n s y w n i e j p o d w p ł y w e m p r o m i e n i b ł ę k i t n y c h , n a j s ł a b i e j — za s p r a w ą p ro m ie n i c z e r w o n y c h 4).
A b y u m o ż liw ić c z y t e l n i k o w i z r o z u m i e nie d alsze j a n a lo g ii, m u s i m y z a s ta n o w i ć się n ie c o d o k ła d n ie j n a d w y o b r a ż e n i a m i
1) B laauw , op. cit., s tr. 125—126.
2) D o k ład n e z e sta w ie n ie lite r a tu r y u P feffe- ra, op. cit., str. 577—579.
3) Op. cit., str. 68.
4) B laa u w , op. cit., s tr. 76—77,
.V' 16 W S Z E C IIS W IA T 251
B la a u w a , d o ty c z ą c e m i z w ią z k u p o m i ę d z y p o z y t y w n y m a n e g a t y w n y m fototropiz- m em . P r z e d t e m j e d n a k w s p o m n i m y w kil k u s ło w a c h o d o ś w i a d c z e n ia c h O ltm a n n s a , w y k o n a n y c h w 1897 r. *). U c z o n y ten, p o d d a j ą c t r z o n k i z a r o d n i P h y c o m y c e s n i t e n s d z ia ła n iu ś w i a t ł a o co ra z w ięk- sze m n a tę ż e n iu , z a o b s e r w o w a ł , że p o c z ą t kow o u j a w n i a j ą się z g i ę c i a p o z y t y w n e ; n a s t ę p n i e , w o b e c p e w n e g o n a t ę ż e n i a e n e r gii ś w ie tln e j r e a k c y a w c a le n ie w y s t ę puje, b a d a n e r o ś lin k i z a c h o w u j ą p o zy c y ę pio n o w ą, j a k g d y b y z a t r a c i ł y w ra ż liw o ść n a d z ia ła n ie św ia tła ; w m i a r ę j e d n a k d a l szego w z r a s t a n i a n a t ę ż e n i a e n e r g i i ś w i e t l nej ów s t a n i n d y f e r e n t y z m u u s tę p o w a ł m i e j s c a zg ię c io m n e g a t y w n y m . Z t y c h d o ś w i a d c z e ń O l t m a n n s w y s n u ł w n io s e k , że o rg a n iz m r o ś l i n n y pod w p ły w e m d z i a ła n ia ś w i a t ł a o w z r a s t a j ą c e m n a t ę ż e n i u p rz ech o d z i prz ez t r z y k o le jn o z m i e n i a j ą ce się s ta n y : r e a k c y i p o z y t y w n e j , obo
j ę t n o ś c i n a d z ia ła n ie e n e r g i i ś w i e t ln e j i w re s z c i e r e a k c y i n e g a t y w n e j .
B la a u w d o sze d ł do z u p e łn ie o d m ie n n e j, a b a r d z o c ie k a w e j i n t e r p r e t a c y i ow ego s t a n u p ozornej „ o b o j ę t n o ś c i 11 n a d z i a ł a nie b o d źc a ś w i e t l n e g o . P o d łu g B la a u w a t e n s t a n „obojętności*' j e s t w y r a z e m z m a g a n i a się d w u p r z e c i w n y c h t e n d e n c y j tr o p i z m o w y c h , p o s i a d a j ą c y c h j e d n a k o w e n a t ę ż e n i e i w s k u t e k t e g o z n o s z ą c y c h się n a w z a je m . Do t a k i e g o p o g l ą d u d o p r o w a d z i ła B l a a u w a d r o b i a z g o w a a n a li z a w y n ik ó w d o ś w ia d c z e ń . W y n i k i te m u sim y , p r z y n a j m n ie j cz ęściow o, za łą czy ć , bo w t e n t y l k o s p o s ó b z d o ła m y p rz e k o n a ć c z y t e l n i k a , że p o g lą d y B l a a u w a na i s t o t ę w yżej o p is a n e g o s t a n u „ o b o j ę t n o ś c i nie s t a n o w i ą j e d y n i e t e o r e t y c z n e j k o n s t r u k c y i , lecz s ą h y p o te z ą , z fa k tó w w y s n u t ą i te f a k t y d o b r z e t ł u m a c z ą c ą .
B la a u w s t w ie r d z ił , że r e a k c y a p ro g o w a t r z o n k ó w z a r o d n i P h y c o m y c e s n i t e n s w y s t ę p u j e pod w p ł y w e m d z i a ł a n i a 100 — 150 św. m e t r . n a sek.; o d p o w i e d n i czas r e a k c y i w y n o s i ł 2 0 —25 m i n u t 2). W m i a r ę z w i ę k s z a n i a ilości d o p r o w a d z a n e j ener-
J) P a trz Jo st, op. cit., str. 550.
!) Op. cit., str. 85.
gii zg ięc ia s t a w a ł y się siln ie jsz e m i, z w ię k szała się ilość z g ię t y c h o s o b n ik ó w i z m n i e j sza ł czas re a k c y i , tak; iż 800 — 1 500 św. m e tr. n a sek. w y w o ł y w a ł o r e a k c y ę o p t y m a l n ą (w y g in a ło się 100°/o ro ślin e k , a c z a s r e a k c y i s p a d a ł do 15 m i n . 1). W o bec d a ls z e g o w z r a s t a n i a ilości e n e r g i i św ie tln e j czas r e a k c y i s to p n io w o się zw ię kszał, j a k k o l w i e k wciąż jeszc ze r e ag o w ało lOO°/0 o so bników . Pod w p ły w e m 22 000 św. m e t r . n a sek. w y g i n a ł o się r ó wnież 100°/0 liśc ie n i, ale c z a s r e a k c y i wzrósł do 32 min. 3). W o b e c za ś d a ls z e go w z r a s t a n i a ilości e n e r g i i n i e t y l k o z w ię k s z a ł się cz as r e a k c y i , ale te ż z m n i e j szała się liczba w y g i ę t y c h o so b n ik ó w t u dzież w ielkość s a m y c h zgięć. Za s p r a w ą 88 000 św. m etr. n a sek. r e a g o w a ł a t y l k o połow a ro ś lin e k , a czas r e a k c y i w y n o s ił p rz eszło 40 m in u t. N e g a t y w n e zg ię c ia poczęły się u j a w n i a ć u p o je d y ń c z y c h o s o b n ik ó w pod w p ły w e m d z ia ł a n ia 88 000 — 220 000 św . m e tr. n a sek. W razie u ż y w a n ia t a k i c h ilości e n e r g i i r e a k c y a p r z e b ie g a n ie k i e d y w n a d e r s w o i s t y sposób.
P o d a je m y t u z a łą c z o n y p rz ez B la a u w a p r z y k ła d 3).
N a tę ż e n ie ś w i a t ła w y n o siło 44 000 św.
m e t r o w y c h , e k s p o z y c y a t r w a ł a 3 sek.;
ilość d o p ro w a d z o n e j e n e rg ii = 4 4 0 0 0 X 3 = 132 000 św . m e tr. n a sek. W t a k i c h w a r u n k a c h z 11 b a d a n y c h o s o b n ik ó w u j a w n iło r e a k c y ę i )
po 31 min. 2 +
n 35 3 + 4 —
V 43 » 4 + 6 —
11 is 10 V 4 + 5 —
11 1* 25 n 3 + 0 —
ji 18 40 n 5 + 1 —
2« — i) 4 + 2 —
pow yższego z e s ta w ie n i a w id ać r e a k c y a o d zn a c z a się t u p e w n e g o r o d z a j u n ie z d e c y d o w a n ie m , j a k b y is t o tn i e z a chodziło z m a g a n ie się d w u p r z e c i w n y c h te n d e n c y j; n ie k i e d y n a w e t j e d e n i te n
!) Op. cit., str. 85.
2) Op. cit., str. 86.
3) Op. cit., str. 86.
l) -f- oznacza rea k cy ę p o z y ty w n ą , a — n e g a ty w n ą .
